Ժամանակագրութիւն

Այս անուն Չանկչի կոչեցեալս, էր սա Ոստան գաւառացն, յանկարծումն երեւեցաւ սա ի կողմանս Նիկիոյ, որ շատ գեղորէք կան հայոց` ի թվին ՌՀԲ (1623) եւ ունէր աջ մի եւ համբաւէր թէ` Յուսկան քահանայի որդոյն Ստեփաննոսին է, եւ բազմահնար չարեօք խաբէութիւն առնէր, ի պատճառս նորա բազում ոճրագործութիւնս առնէր եւ հիացուցանէր զտգէտ եւ զկոյր դասս ռամիկ շինականաց, ահագնագոչ ձայնի չարականաց եւ սրնդաց, որ չանկ ասէին, վասն որոյ Չանկչի կոչէին եւ շատ շորերովք եւ շարերովք փաթութեալ էր, որ երկու եւ երեք անձիք շարականաց քաղէր, մեծահնչմամբ ծնծղայիւք յապաղեցուցանէր, մինչ զի ամենայն կանայքն շեղջակուտեալ լիցին, մին մին ի ծածկոցացն յամելով բանայր եւ սոսկացուցանէր զժողովեալ զայս եւ զկանայս, եւ ի բանալոյ ժամն ողբակցաբար իբր սարսափմամբ եւ մեծաւ ոգոց հանելով ասէր թէ` ո՞ր չորացեալ ձեռօք ո՞վ կարողանայր յամենայն ժամ մերձեցունել ի սա եւ կամ ո՞ր կոյր աչօք նայել, եւ կամ պիղծ շրթամբք համբուրել, այլ վասն առաւել կարի հարկապահանջութեան եւ պակասունակութեան վանացն գոլոյն հանեցաք ի դուրս: Զայս ասելով հիացուցանէր զլսողսն եւ հաւատարմացուցանէր, ահիւ մեծաւ դողացուցանէր զդողդոջոտ կանայսն, որ ամենեւին ոչ ուրեք լուաք երբէք նշանի սքանչելեաց ի յայսահարս եւ ի ցաւագնեալս եւ յախտաժէտս, բայց միայն զայս լուայ եւ տեսի, որ հինգ կանայս այսահարեցուցեր էր ի յԸստամբօլու Պէշիկտաշի թաղին, որ ես անդ գնացի վասն Պալատու Հրեշտակապետ եկեղեցոյն շինութեան աղագաւ, նա' չորս աւուր առաջ եկել էր չարին անդ: Եւ երկու քահանայք կային անդ, նոքա պատմեցին զորպէս եղեալն թէ` յորժամ որ եկն մօտ առ մեզ, մեք թողեալ ի բաց գնացեալ թաքեաք ուրեք, նա' կանայքն շեղջակուտեալ դիզեցան ի վերայ եւ բարձրագոչ ձայնի շարականին եւ ի հնչեցուցանել ծնծղային այնչափն էր ջերմացուցեր ի սէր սուտ սնոտի փաթեթմանն, որ մերկացեր էին ի զարդուց ոսկեղինաց եւ արծաթեղինաց` թէ' ապարանջան, թէ' գինդ, թէ' մատանի, թէ' մեհեւանդ, թէ' լանջագեղ կամար, թէ' դիպակ լաչակ եւ պաստառակալ ասղանկար, թո'ղ զբազմութիւն ղուրուշից եւ դենարից եւ դրամոցն, եւ յայնժամն էին դիւահարել ողջ եւ առողջ հինգ կանայքն, որ զինքեանց մարմինս խածատէին ըստ արժանոյն: Որ ես ինքնին անձամբ երկու անգամ գնացի խնդրել վասն Աստուծոյ ողորմութիւն երկու եկեղեցոյ շինութեան աղագաւ, մէկն` Արմաշու վանացն որ ի Նիկոմիդոյ լերինն եւ երկրորդ` որ ի Պալատի Հրեշտակապետ եկեղեցոյն, նա' բնաւ ամենեւին մէկ մարդ կամ մեկ կին մօտ առ մեզ եւ կամ յաղօթ ոչ եկին խրատ խնդրել եւ կամ մէկ պատառ հացի արժան առնել եւ մէկ երկու ստակ ողորմութիւն տալ ի պետս շինութեան եկեղեցեացն, որ չորս ստակ երեսփոխանն ետուր փերոմի նստելոյն վարձն եւ գանկատեցաւ ի կանանցն` թէ ո՞րպէս կողոպտեցան ի Չանկչուն եւ կամ ո՞րպէս պատժեցան հինգ կանայքն:

Ա'յսպէս սատանայ կու ջերմացուցանէր զկռապաշտսն ի սէր կռոցն, որ զուստերսն եւ զդստերս զոհել տայր կռոցն անխնաբար եւ ցրտացուցանէր ի սիրոյն Աստուծոյ, որպէս նշանակէր կարկուտն Եգիպտոսի, որ բոլորն սառն էր եւ մէջն կայծն, որ կարկուտն կոտորէր եւ հուրն այրէր: Որով մեղանչեցին նովիմբ եւ տանջեցան, որպէս ասէ իմաստունն թէ` Որով եւ մեղանչէ ոք` նովիմբ եւ տանջեսցի. նմանապէս եւ նոցին կանայքն տանջեալք եղեն ի դիւաց:

Եւ սուտ աջն այն զոր ունէր, կարծեմ` թէ յԸստամբօլէս տարեալ լինէին վաճառականքն եւ նորա վաճառեալ էին, որպէս մեզ պատահեալ եղեւ, որ հոռոմ աբեղայ մի տաճկացեր էր եւ այսպիսի չարաչար հնարօք զբազումս պատրէր, երթեալ ի գերեզմանացն զմեռելոց ոսկերսն բովանդակ հանէր եւ հոռոմ ձիթով քաջ եփէր, զաֆրանով եւ միսկով անուշահոտ առնէր եւ գաղտագողի վաճառէր ոմանց: Պատճառէր ողբակցաբար ասելով թէ` իմ այլ եղբայր մի ճգնաւոր աբեղայ կայր, որ ի Թեսաղոնիկոյ կղզոջ լերանց անապատին կու լինէր, որ քսան վանք կայ անդ միաբանակաց, որ ընդ ամէնն եօթն հազար միանձինք կան մինչեւ ցայսօր ժամանակի, որ անուն կղզոջն Այօնորոս ասեն, ի յայնմ անապատիցն գոլ ասէր զինքն եւ զսուտ մեռեալ եղբայրն, եւ ասէր թէ` յաղագս մուրողութեան պատճառի ուղարկեցին զմեզ ի կարիս վանացն, նա' ի շրջելն ի վերայ երկրի եղբայրս մեռաւ եւ ես միայն մնացի եւ ինձ այսպէս չար պատահումն եղեւ, որ ի հաւատոցս զրկեալ եղէ եւ մերկացայ յանճառ լուսոյն: Զայս ասէր ոգոց հանելով եւ արտասուելով, որով հաւատացուցանէր զպատահեալն: Որպէս մեզ Յակոբ աբեղայ կայր, յայնժամն ի Կոմրուկի Սուրբ Նիկողոսն լինելով մեր բնակութեամբ, նա' այն Յակոբ աբեղայն ուղարկեցի ի Սուլթան Պայազիտի վաճառանոցն ի թղթի գնել, եւ տեսեալ ուրացողին այն եւ տարեալ ի թաքուն տեղի, ցուցանելով զչարահնարսն իւր եւ սուտ ողբովք հաւատացուցեր զնա, երկու ոսկր ի սկաւառակաց գլխոյն ցուցեալ նմա, դնելով ի մէջ բամպակի եւ թղթի, գրելով սուտ անունք ի վերայ զոր եւ կամեցեալ ինքն` զհռչակեալ սրբոց անուանսն, եւ նա եկեալ զմեզ հաւատացուց, որ տուի ղուրուշ եւ կէս, որ գնացեալ եգիտ զխաբեբայն եւ առեալ զսուտ նշխար գլխոյն եւ եկեալ, եւ մեր ուրախութեամբ ընկալեալ: Եւ անդ լինէր Խաչատուրն, որ այժմ վարդապետ եւ եպիսկոպոս է ի Սպահէն, յայնժամն աշակերտ անուն էր առ մեզ, նա աղաղակեաց ասելով թէ` մի' հաւատար, սուտ է նա եւ այդ ոսկերքդ այդպէս չար հնարիւք կու եփէ եւ կու վաճառէ, ես գիտեմ զնա ի վաղուց հետէ, նա շատոց է վաճառել ձեռք եւ գլուխ եւ բազուկք եւ այլ ոսկերաց: Եւ այնմ բանից փորձ առաք ի վերայ հիւանդաց եւ ոչ մի նշան չտեսաք, որ այնու յայտ է սրբոցն ոսկերն լինելով եւ մանաւանդ որ նորագիւտ լինի, որպէս եւ այլ ժամանակ մի շատ սրբոց ոսկերաց պատահեցաք, նա' բազում սքանչելիս եւ մեծ հրաշս եցոյց, եւ այժմ առնէ հանապազ, եւ այս ստոցս ոչինչ յայտնեալ եղեւ եւ ձգեցաք յարտաքս: Եւ յետ քանի աւուրց պատահելով ուրացողն այն մեր Մահտեսի Մարկոսին եւ Սիմէոն երիցին եւ կամէր զնոսա այլ պատրել, այլ նոցա տեսանելով զմերն յառաջագոյն եւ գիտելով, ոչ խաբեցան ի նմանէն, որ ցուցեալ էր ձեռ մի պարթեւօք:

Եւ այն Չանկչի անուն սուտ վարդապետն այն սուտ աջիւն ապականէր զաշխարհն, որ Կոմրուկի ժամին պատճառն նա եղեւ առմանն: Վայհոգի Խուլն կաշառ առնելով թոյլ ետուր նմա մտանել յԸստամբօլ. ես շատ դէմ կացի եւ յամենայն եկեղեցիքն գիր ղրկելով զգուշացուցի, եւ թողեալ գնացաք յԵրուսաղէմ: Նա' յայլ եկեղեցիքն չէին կամեցեր մտանել, այլ երկչոտ ղալաթացիքն մուծեր էին վասն երկիւղի Խլին, եւ խիստ երես չէին տուել: Այլ յետոյ նենգաժոտ եւ սուտ երկիւղ կրող Փանոս երէցն եւ իւր սոխտակերպ որդի Պօղոս երէցն գնալով ի Ղալաթիան մեծարանօք եւ պատուով տանելով յիւր ժամն, անպատմելի սիրով մեծարանս առնելով նմա վասն երկու պատճառի, մին` վասն Խլին հրամանն կատարելով զի հաճոյասցի նմա, եւ երկրորդ` վասն չանկի ուսուցանել որդոյն Պօղոսի: Եւ այսպէս կալով, զայն սուտ աջն գողանալով ոմանց, շատ հրապարակութիւն առնելով ի մէջ տաճկացն, զաղաղակ բարձեալ ձայնելով տաճկացն թէ` պատուական իրք մի ունէի, կարժէր քսան հազար ֆլորի, դոքա գողացան, պարտի թագաւորին ընծայել: Եւ զայս լուեալ տաճկացն վրէժխնդիր լինել եւ պահանջել ի հայերացն. նա' զմեր երէց Ներսէսն չարչարէին շատ, ի նա կարծելով: Յետոյ գտեալ էին ի պահչայն ձգած առեալ թէ գնայր, մահալին տաճիկքն կալան զնա եւ եդին ի շղթայս թէ` դու ասացեր թէ թագաւորին պատուական իր մի կայ` գողացան, տո'ւր առ մեզ որ տանիմք առ թագաւորն, մեք ամէնքս վկայ եմք ասացելոցդ: Եւ ժողովուրդն միջնորդ արկանելով ի միջի, հազիւ կարացել էին վեց հազար ստակով զերծուցեր էին զնա, եւ ապա ելեալ գնացեալ ի կորուստն յաւիտենից: Եւ այն եղեւ սկիզբն երկանց զեկեղեցին առմանն: Որ եւ մեք ի նոյն ժամն ի յԵգիպտոս էաք, որ այս չարութիւնք գործեալ էին, որ մէկ օր մի ելեալ եւ զարթեալ ի քնոյն Գասպար երէցն մեր, որ ի նոյն ժամին դեռ սարկաւագ այլ չէր, եւ պատմեաց թէ` տեսի յանուրջս, որ մեր Կոմրուկի եկեղեցին կին մի ծնաւ եւ լցաւ եկեղեցին ժահահոտ արենախառն ջրով եւ ջանային մարդիկ` թէ ի դուրս վայթեմք զջուրն եւ մաքրեմք զտեղին, նա' ոչ կարացին. եւ ասացաք թէ` եկեղեցոյն մէկ փորձանք կու լինի: Եւ տասն աւուր յետոյ լալագին գանկատ երեկ թէ` Չանկչին այսպէս փորձանքներ եբեր ի գլուխնիս: Եւ անտից յորժամ յԵրուսաղէմ գնացաք մէկ քանի ամսոյ յետեւ, որ թվին ՌՀԵ (1626)ին էր, կրկին նամակ երեկ բօթալից թէ` զեկեղեցին առին տաճիկքն. թէ որպէս առին, նա աւանիկ գրեալ եմք յայլում տեղոջ:

Եւ դարձեալ յոճ կարգի խաբեբայիս, եւ սա շրջելով յամենայն տեղիս` ի Պուղտան, ի Լեհն եւ անդ դարձեալ գողացեր էին զաջն զայն, նա' մէկ մի այլ հնարեցաւ եւ արար, եւ այնպէս ապականութեամբ շրջելով, մինչ ամենեքեան աշխարհ ծանեան զխաբէութիւն նորա: Եւ գնալով ի Բալու երկիրն, այնպէս անառակ վարուք շրջելով, իմաստունք եւ խելացի մարդիկ տեղւոյն կու մատնեն պարոնին եւ նորա կալեալ զնա եւ եդեալ ի բանդի եւ կամէր սպանանել, զի բարձցի չարն ի միջոյ, եւ նորա գիտացեալ զկորուստ իւր, ասացին` թէ դեղակուր արա զինքն եւ սատակեցաւ ի բանդին եւ բարձաւ չարն ի միջոյ: