Ժամանակագրութիւն

Եւ ի վերանալ թվականիս մերոյ ՌՀԹ (1630) եղեւ այր մի դիւաբախ ի Սիլիսրայ քաղաքին` ուսեալ զամենայն ուսումն մանկութեան եւ սակաւ մի գրչութիւն եւ այլ արուեստիւ արծաթագործ եւ քանդակող, որ ասեն թէ` այլ չկայ իւր նմանն յայն աշխարհնին: Զառաջինն ի Պուղտանաց աշխարհն կենալով քանի ժամանակ մի, կինն անդ մեռանելով, երկրորդ կին առնելով եւ ինքն ընդ ինքն զղջանալով եւ պահովք ապաշխարութիւն ստանալով եւ ելանելով ի յանապատ տեղի մայրեաց` իբր ճգնութիւն առնելով, անկիրթ եւ անվարժ ի ճգնութեան ճանապարհացն: Եւ ոչ ի միտ ածելով եղկելին զբանն առակաց Սողոմոնին, երեք անգամ վայ է գրել միայնաւորին, եւ Գրիգոր Տաթեւացին ի միաբանակեաց քարոզին տասն վնաս է գրել միայնակ բնակողացն յանապատին. եւ թէ զյառաջին սուրբ հայրքն օրինակ առնուս, նա' նոքա կատարեալք էին եւ հմուտք մարտին սատանայի, եւ ոմանց նոցա բազում պատերազմ յարուցանէր, որպէս Անտոնի եւ Աբբայ Մարկոսին եւ այլոց բազմաց, որ դեռ տակաւին սատանայ ի կապանս էր` բանսարկուն իւրայովքն հանդերձ, եւ վասն որոյ բազումք բնակէին առանձինն: Այլ յետ արձակմանն սատանայի ոչ ոք կարէ կալ առանձին բնակիլ յանապատ տեղոջ, այլ ի միաբանակեաց վանսն կալ եւ կամ ի հետ ընկերոջ կալ հանապազ բարիոք է, որպէս ասէ իմաստունն թէ` Վա~յ զմինն, եթէ գլորի մինն` կանգնեսցեն երկուք զմիմեանս. բ) վա~յ զմինն, եթէ բռնանայ ի վերայ նոցա ոք` յաղթեսցեն երկուքն. գ) վա~յ զմինն, եթէ ցրտասցի մինն` ջեռուսցեն երկուքն զմիմեանս, որ ի բազում տեղիս գրեալ են ի սուրբ գիրս` թէ ընկերն ընկերին Աստուծոյ նման պահապան է ամենայն իրօք: Տե'ս որ գնան ի գիշերի ի ճանապարհ ուրեք ընկերովք կամ ի նսեմ տեղոջ, բնաւ ամենեւին արհաւիրք դիւաց չի լինիր, այլ միոյն` բազում անգամ եւ հանապազ կու լինի, որ կու տեսանեմք միշտ:

Այլ այս այր զայս ոչ ի միտ ածելով եւ ոչ երկնչելով ի խորամանկութենէ դիւաց բազմահնարից, գնալով ի մայրին բնակելով եւ խաբուելով ի սատանայական հնարիցն, որ հանապազ կամի կորուսանել զմարդիկ, որպէս սմա եղեւ: Ի բնակելն ի մայրին կուգան երկու դեւ ի մոլորեցուցանել, փորձելով զսա առ ի խաբել. որպէս զՄարուզայի աբեղան եւ կամ որպէս զՁագ վարդապետի Գրիգոր ապստամբեալ միակեացն` մեր ականատեսն, թէ որպէս եղեւ` նա' ահաւանիկ գրել եմք ի թվին ՌԾ. անդ տե'ս: Նմանապէս եւ առաւել քան զնոսա պատրեալ եղեւ, որպէս վերայ ասացի` թէ երկու դեւ լուսակերպ ճառագայթիւք, գոյնագոյն երանգօք երեւելով, ասելով. գիտացի'ր, ո'վ երանելի, եւ ծանի'ր զմեզ, բա'ց զներքին աչս քո եւ տե'ս, ես եմ յիսուսն որ փրկեցի զձեզ եւ խոստացայ լինել ընդ ձեզ մինչ ի կատարածն, եւ այս սուրբ լոյս կինս մայր եւ ծնողն է իմ, որ հանապազ բարեխօսէ առ իս եւ առ հայրն իմ վասն ձեր: Եւ արդ` եկաք խրատել զքեզ եւ լինել քեզ զօրավիգ եւ տաց քեզ շնորհս եւ իմաստութիւնս եւ սքանչելի արարից զքեզ ի վերայ երկրի: Եւ արդ` ա'ռ քարտէզ եւ գրեա' զոր ինչ ասելոց եւ ցուցանելոց եմք քեզ` նշանս եւ արուեստս մեծամեծս եւ զբան պատուիրանապահութեանն, զոր ասելոց եմք քեզ, գրեա' եւ ընթերցի'ր հանապազ յեկեղեցւոջ: Արի' գնա' ի մէջ աշխարհի, զի ամենեքեան մոլորեալ են որպէս զոչխար կորստական եւ ոչ գոյ ճշմարիտ հովիւ որ փոյթ առնէ վասն մոլորեալ հօտիցն, զի ամենեքեան վարձկանք են եւ չեն ճշմարիտ հովիւք: Վասն որոյ իրաց եկաք առ քեզ ես եւ մայրն իմ` առնուլ զքեզ ի ձեռս մեր, որպէս զսուրբ առաքեալքն իմ, որ կոչեցի ի ձկնորսաց եւ արարի լինել որսորդս մարդկան, նմանապէս եւ զքեզ արարից որսորդ, եւ քեւ որսացից զմարդիկ ի կեանս: Արդ` մի' յամեր աստ, այլ արի' եւ գնա', զի ամենեքեան խոտորեալ են եւ անպիտանացեալ, զի ոչ ոք է որ առնէ զբարի եւ չէ ոք եւն:

Այսքան պատրողական բանիցս բանսարկութեանն հաւատացեալ եղկելի թշուառականն եւ կու գնայ ի տունն առ մայրն եւ առ կինն ուր եւ էին` հրամանաւ սուտ քրիստոսին եւ պատմելով նոցա զերեւումն սուտ յիսուսին եւ սուտ մօրն եւ զամենայն պատուիրեալս նոցա եւ զխոստումն, որ հանապազ լինէր առ նա զամենայն աւուրս կենաց իւրոց: Եւ մայրն եւ կինն յորժամ լուան, վաղվաղակի հաւատացին ամենայն ասացելոցն եւ ուրախ եղեն յոյժ: Եւ երեւեալ դիւացն եւ ասեն. մի' կալ աստ, այլ արի', ա'ռ զմայրդ եւ զկինդ եւ գնա' ի Սիլիսրա` յառաջին տեղիդ, յորում բնակեալ էիք յառաջագոյն, եւ անդ քարոզեսջիր զոր ինչ պատուիրեցից քեզ: Եւ նա ելեալ ըստ բանի սուտ քրիստոսին եւ սուտ մօր նորին, առեալ զմայր եւ զկինն եւ եկեալ են յառաջին տեղին` ի Սիլիսրայ քաղաք, ի մէջ ազգականաց եւ բարեկամաց իւրոց: Եւ սկսաւ քարոզել զերեւումն դիւաց, որ նմա քրիստոս թուելով եւ աստուածամայր, որպէս գրէ ի կաթողիկէն առաքեալն Յակոբոս թէ` Ո'վ մարդիկ, ընդէ՞ր դուք զերեւումն դիւաց Քրիստոսի կու համարիք, եւ պատմելով միըստմիոջէ զամենայն զոր ինչ ետես եւ լուաւ ի դիւացն, եւ վաղվաղակի հաւատացեալ կոյրամիտ եւ խուլ ժողովրդոցն, որ թէ իրաւ էր` նա' ոչ հաւատային վաղվաղակի, որպէս աստուածութիւնն երեւեալ Մովսէսի ի մսրենոջն եւ հրամաեաց գնալ յԵգիպտոս առ ժողովուրդն եւ առ Փարաւոն, յորժամ գնաց Մովսէս եւ պատմեաց զերեւումն Աստուծոյ, նա' վաղվաղակի ոչ հաւատացին առանց նշանաց, այլ սոքա հաւատացին առանց նշանաց, զի սովորութիւն է ազգի մարդկան, զի ստոցն առաւել լսել քան իրաւաց: Յորժամ ամենայն կոյր ժողովուրդն որ հաւատաց, բայց երկու երիցանցն` Բարսեղ եւ Թորոս անունք, որ ոչ հաւատային նմա: Եւ գնացեալ դիւաբախին ի տեղի ինչ պարտիզի որ իւրն էր ստացեալ յառաջագոյն, զքարինս ժողովել ի միջոյ եւ շինել զնա, որ աւերակ էր եղեալ: Նա' ի գործելն անդ, երեւելով դիւացն եւ սուտ քարոզութիւնս [առնելով] եւ պատուիրանս, եւ ասացին թէ` լուս բղխեցուցանել կամիմք ի քէն, եւ այն լուսովն լուա' զերեսդ, որ լուսաւորի երեսն քո որպէս Մովսէսի … … … …

Եւ զայսքան բանքս որ գրեցի` կարճ ի կարճոյ համառօտիւք, ոչ թէ այս իցէ բովանդակն, այլ քանի ճաշոյ գրոց գրի չափ գրեալ էր ինքն զամենայն աւուր զրոյցներն եւ զգործել տուածն` փոխ փոխ, յատուկ յատուկ, ծաղկագիր գլխովք եւ ափերովք, եւ ստիք ստիք որպէս զաւետարանն, քանզի սակաւ գրչութեան հմուտ գոլով: Եւ ջանայր զաւետարանն եւ զճաշոցն արտաքս ձգել եւ զայն սուտ առասպել գիրքն ի տեղի աւետարանին դնել եւ ընթեռնուլ ի լուր ամենեցուն իբրեւ զնոր աւետարան: Եւ քահանայքն զաղաղակ բարձեալ առ չար հաւատացեալ ժողովուրդն` մինչեւ յե՞րբ լռեմք եւ ոչ խօսիմք, որ հաւատացեր էք այդ դիւախաբիդ, որ ինքն խաբուեր է դիւաց եւ զձեզ այլ խաբեաց, որ դիւախաբ էք: Գիտացի'ք, որ կու մեռանիմք ի վերայ մեր աւետարանին եւ չեմք թողուր մուծանել զդիւական գիրքն յեկեղեցի եւ լինել դիւապաշտ, որ աւետարանն հանապազ զայսպիսեացս գալուստն կու գուշակէ թէ` Գալոց են սուտ քրիստոսք եւ սուտ մարգարէք եւ զբազումս մոլորեցուցանիցեն, որպէս սա` զձեզ: Դուք կոյր էք եւ զմեզ այլ կո՞յր կու համարիք. ոչ թէ միայն կոյր էք, այլ խուլ եւ համր էք, ու յամէն օր հանապազ իբրեւ զփող կու գոչէ ի լսելիս ձեր վասն այսպիսեացս համար: Եւ այլ շատ սաստ եւ յանդիմանութիւն եւ սպառնալիս արարին ժողովրդեանն եւ դիւախաբին այնմիկ` քահանայքն: Եւ ընդ մաքառմանցն եւ վիճմանցն, կու հասանի մեր Մարկոսն ի վերայ եւ լոյսհոգի նոր նահատակն ի հետ Մարկոս Մահտեսոյն, որ նուիրակութիւն էին առնել Յերուսաղէմայ: Նա' Մարկոսն սաստիկ յանդիմանութեամբ պախարակեր էր զինքն եւ զիւր հաւատացողքն եւ զսուտ յիսուսն եւ զսուտ տիրամայրն նզովիւք հայհոյելով անարգեր էր: Նա' գնացեալ դիւախաբն զիւր խաբողքն գտել եւ ասացեր. եթէ դու ստոյգ յիսուսն իցես, ընդէ՞ր չես պատժեր ղեկն յԵրուսաղէմայն` զՄարկոսն, որ զքեզ եւ զմայրն քո հայհոյելով անարգեաց: Եւ ասէ ցան խաբիչն իւր եթէ` այն Մարկոսն իմ գերեզմանին լուսարարն է եւ սպասաւորն. ես ղապուլ եմ արեր, թո'ղ ասէ` զինչ ասէ, դու լուռ լե'ր: Եւ ընդ այս բանիս ապա ի խելք եկեր եւ զղջացեր եւ եկեալ պատմել Մարկոսին, եւ անկեալ առ ոտս նոցա խնդրելով զթողութիւն մոլորութեանն իւրոյ, եւ նոցա խրատելով զնա յաստուածաշունչ գրոց եւ յայլ պատմագրենաց եւ դնելով կանոնս ի վերայ: Եւ խնդրեաց Մարկոսն զսուտ աւետարանն, նա յամօթոյն ոչ կամեցաւ բերել, եւ շատ ջանացին` ի խոստ չէր եկել, եւ Մարկոսն գնաց գաղտ ի նմանէ առ մայր նորա եւ հնարիւք առեալ էր ինն տետր եւ եբեր ցոյց ետուր մեզ, եւ ասաց թէ` դեռ կէսն չէ գրելոց, որ եօթն ամ գրել է զդիւախօսութեան չար խրատներն եւ զիւր գործքեր` նոցին չար խրատովն: Եւ մեր ընթերցեալ յԱստուածածնին ժամն եւ Զաքարէն ի վերայ երեկ եւ էառ աղաչանօք ի ձեռանէս թէ` ես այլ ընթեռնում եւ տամ, ես այլ փոյթ չարարի եւ մնաց առ նա: