Ժամանակագրութիւն

Եւ ի ժամանակին յորժամ էր թվ. ՌՀԹ (1630), նա' մեք էաք յայնժամն ի Ղալաթիայ ի Լուսաւորչի ժամն, եւ տեսի այր մի սեաւագոյն թաւամազ եւ խոշորազգեստ, եւ հարցի ցոմանս որ անդն կային թէ` ո՞վ է դա եւ ի՞նչ ազգ մարդ է: Ասացին թէ` ի Տաթեւոյ անապատաւորացն է եւ Մովսէսի կաթողիկոսին սպասաւորաց մին է: Եւ Խաչատուր վարդապետն այլ նուիրակ [եկեալ] էր մաւտ աւրերն ի կաթողիկոսէն եւ էր ի նոյն ժամն ի Վլանկայու Սուրբ Նիկողոս եկեղեցին: Եւ այս սեւաթիւր մարդս ննջեալ կայր ի սրահին ի վերայ օթուրախի տախտակացն, եւ յորժամ ժամ եղեւ մեզ կերակրոյ ընթրեաց, այսինքն ինն ժամին, որ ուրբաթի էր օրն, նա' կոչեցի զնա յընթրիսն, նա' ոչ կամեցաւ գալ, այլ ասելով թէ` ես ի մթին գիշերի` ապա կամիմ ճաշակել, որ կարի անպատշաճ եւ անյարմար էր զրոյցն եւ ընդդէմ սահմանաց սուրբ հարցն եւ հին եւ նոր կտակարանացն, որ ինն ժամն հրամայեն զօրինաւոր կերակուրսն ճաշակել, մանաւանդ ի պաս աւուրսն, եւ ոչ ի գիշերի: Զայդ ասելով նորա չար թուաց մեզ կեղծաւոր բանք նորա եւ ի կարծիս եղէ, եւ յետ մեր ճաշակման սեղանոյն` ունելով ի ձեռին մէկ շարոց եւ երկու տերեւ պաստեղ, ասեով թէ` ի յԱմթայ կողմանցն եւ ի Կասկէուցն եմ բերել. եւ շնորհուկս եղեալ ընկալաք զդոյզն նուէրն: Եւ զայն տեսի ի միւս առաւօտին` որ ես տկար գոլով, ելեալ գնացի յեկեղեցոյն յորմոյն յատակին կողմնեալ կայի ի խստութենէ ցաւոյն, եւ զինչ լուայ` որ ճիչ աղաղակի եկն յեկեղեցոյն եւ զայն լուայ որ ասէր ընդ աղաղակին թէ` դուք այլ անիծեալ էք եւ ձեր առաջնորդքն այլ: Եւ հարցի թէ` ի՞նչ է աղաղակն. եւ ասացին թէ` ճգնաւորն է, զգինամոլ Մկրտիչ երիցի փիլոնն յափշտակեաց եւ էառ վրայէն եւ զքեզ այլ հայհոյեաց: Ապա վասն այն հայհոյեաց զմեզ, որ երեկոյին ժամն ասաց մեզ լռելեայն թէ` այս անուն Մկրտիչ գինամոլ երէց կայ եղեր աստ, շատ չարութիւն կու գործէ եղեր, ժողովուրդն գանկատեցան. յորի՞ չէք դատեր եւ դատապարտեր զինքն: Ես ասացի թէ` տասն անգամ այլ չեղեւ որ կահ զփիլիոնն առի, քանի անգամ բանադրեցի, ճար եւ հնար չկարացի գտեր, ձանձրացայ եւ բարձիթողի արարի զնա, թո'ղ նուիրակն դատէ զինքն: Կու մնայր վաղիւն առաւօտեան յանդիմանել առաջի ամենեցուն, որ քանիցս անգամ յանդիմաներ էի, նա' չկարացի վասն տկարանալոյս, վասն որոյ արար զանզգամ լրբութիւնն զայն եւ փախաւ:

Նա' ազդումն կու լինի Խաչատրին վասն խաբեբային, նա' փոյթ ընդ փոյթ խնդրակ կու առաքէ վաղվաղակի որոնել եւ գտանել զնա եւ առ ինքն տանել: Ես զնա ի Ֆռանգաց երկիրն կամ ի Լեհաց աշխարհն կու կարծեմ, նա' ահաւասիկ աստ է. այդ շատ ժամանակաց հետէ խաբեբայութիւն կառնէ` յամենայն տեղիս շրջելով յանուն անապատաւորացն եւ Էջմիածնայ եւ հոգեւորտիրին. հոգեւորտէրն յոյժ մեծաւ հարկիւ խնդրեաց զդա գտանել եւ դատապարտել` թէ ուր եւ իցէ: Եւ ազդ եղեալ Մրտռիչ (Մկրտիչ) երիցոյն, զորոյ զփիլոնն յափշտակեաց եւ յետոյ ի վայր ընկեց եւ փախեաւ, որ ես առի, եւ նորա ազդ կու լինի` թէ ահաւանիկ ի Նորգեղն է, որ թուրքն Ենկիքօյ ասէ, եւ Մկրտիչն առեալ ընդ իւր ասախչի մի, նաւեալ գնալով անդէն, գտանելով` որ անդ Գրիգոր անուն ծեր եպիսկոպոս կայ եւ երեք երէց, զնոսա զամենեսեան յոտին կացուցեալ է յանուն Էջմիածնայ եւ նուիրակ Խաչատուրին գոլով` ահաբեկ առնելով զնոսա: Եւ հասանելով ի վերայ Մրտռչին (Մկրտչին), կալեալ ասախչովն եւ եդեալ ի նաւին, առեալ բերին առ մեզ ի Ղալաթիոյ ժամն, եւ մանդիկն առ մեզ ետուն յաւանդի եւ զինքն վարելով առեալ` թէ տանին ի Խաչատուր նուիրակն: Նա մինչ ի կամարով պողոտայն գնալով, թէ ինչ հնարիւք որ է` կու փախի ի ձեռաց նոցին եւ կու զերծանի առժամն: Եւ յետ երից աւուրց ինքն առեալ ընդ իւր երկու ասախչիք եւ եկեալ ի դուռն սրահի եկեղեցոյն խնդրելով ի մէնջ զմանդին, որ հակիպա ասեն, նա' Մինաս եկեղեցպանն վարձ ետուր ասախչեցն թէ` սուչլու է` փախաւ, դորա խնդրողք կան, վարեցէ'ք զդա մինչեւ անդ եւ նա գլխաւոր ոմն է, ձեզ այլ կրկին վարձ կուտայ. եւ նոքա վարեցին զնա մինչ ի տեղի Խաչատրին: Եւ յորժամ ետես եւ ծանեաւ, եւ ետուր կրկին վարձս ասախչոցն եւ գնացին: Եւ Խաչատուրին սրտմտեալ ի վերայ չարին, հրամայեաց մերկացուցանել զվերոյարկ խորգն խարազնեայ յանձնէն: Եւ յորժամ հանին զվերարկուն, տեսին ի ներքոյ զըպուն կապայ եւ վուշ բեհեզաշապիկ զգեցեալ եւ վարտիս բեհեզեայ եւ զանկապանաւ ասղանկարեայ, եւ հրամայեաց վարսավիրաց որ զերծեցին զամենայն գլուխ նորա, որ քահանայի նման կուլակ ունէր, եւ այբին անունն եւ զկերպն ոչ գիտելով, եւ այնպէս մերկ եւ խայտառակ եհան արտաքս: Եւ եկն Գրիգոր անուն մոնոզոն աւագ սարկաւագն որ էր ընդ Խաչատուրին, որ էր արագալեզու եւ քաջախօս, եւ խնդրեաց ի մէնջ զմանդին եւ բերաք յառաջ: Յորժամ ի վայր թափեցաք, նա' շատ խաբէութեան նիւթք ելան, եւ փոքր անթեղանի խորգ մի կայր, որ ներքոյ եւ արտաքոյ ձիոյ նալի բեւեռ էր շարել, ոչ վասն ագանելոյ աղագաւ, այլ յոր տունն որ իջեւանս առնէր, հանէր ի մանդէն եւ ցոյց տայր եւ կախէր յորմն ի վայր եւ այնիւ հիացուցանէր զտեսողսն: Որպէս ոմանք ի գլխաւորացն նոցին շրջելով ի վերայ երկրի, լուաք յոմանց զկնի նոցա շրջողացն` թէ ունին այնպէս քուրձ եւ կուղարկեն ի տունս մեծատանց թէ` լուացէ'ք եւ թօթափեցէ'ք զլու եւ զոջիլն, եւ նոցա տեսեալ` սոսկացեալ զարմացեալք լինէին եւ լուացեալ, մաքրեալ յաղտոյ եւ յոջլոյ, եւ շատ մի ղուրուշ եւ ֆլորի դնելով եւ բերցեն առ նոսա, որ մեծ եւ չար կեղծաւորութիւն: Նմանապէս կառնէ եղեր այս խաբեբայ, եւ Գրիգոր մոնոզոնն պահանջեաց այլ մանդիկս կարասից նորա. Չոփչի անուն ոմն է կացեր աստ, ի նորա մօտն է եւ մեր ոչ գիտելով: Եւ կոչեցաք զնա եւ խստութեամբ պահանջեցաք զմանդին եւ նա առ ահի գնաց եբեր: Յորժամ հանաք, նա' շատ կարասիս կայր` ագանելիք պատուական հանդերձից եւ արծաթի գաւաթ ոսկեզօծ եւ այլ ինչս: Եւ Չոփչի մարդն այն պատմեաց թէ` յամենայն ժամ առնէր միս եւ գինի եւ ուտէր եւ ըմբէր այս գաւաթաւս եւ պարծէր թէ` զայս գաւաթս Մովսէս կաթողիկոսին համար շինել ետու, եւ նորա պիտիր տանիմ, որ էր ամենեւին սուտ եւ վայրահաջութիւն, որ Մովսէսն կամ իւր միաբանքն գինոյ երեսն անգամ չեն տեսել բնաւ, բայց ի պատարագի բաժակէն: Եւ յետոյ այնպէս լուաք ի տեսողացն` թէ գնաց առ Հաֆիզ փաշան եւ տաճկացաւ եւ նա մատռուակ եւ չաշնեկիր արար զնա ի վերայ խոհակերանոցի իւրոյ, եւ յորժամ ծառայքն թագաւորին յարեան ի վերայ եւ խողխողեալ սպանին զփաշան, նա' այլ ոչ ոք գիտաց զեղկելի թշուառացեալն զայն` թէ ո՞ւր գնաց եւ կամ զի՞նչ եղեւ: