Ժամանակագրութիւն

Եւ այլք բազումք ի ժամանակիս, որ պատառող գայլքս եւ յափշտակողքս եւ վարձկանքս հովիւք ենք եղեր բանաւոր ոչխարաց եւ բնաւ չէ փոյթ մեզ կորստեան նոցա, որպէս նստողքն ի Կոստանդնուպօլիսն, որ թէ ո՞րպէս յափշտակութիւն գայլոյ կու գործեն, որպէս ետես Լուսաւորիչն զոչխարակերպ գայլսն ի մէջ լուսակիզն օդից. եւ բերանք նոցա լի էին արեամբ փողոտելոցն: Եւ դարձեալ հոգետես Յովհաննէս Կոզեռն ասաց թէ` Ի հակառակութենէ առաջնորդաց փակին բազում դրունք եկեղեցեաց, որպէս Ներսէս գրէ ի յերգսն թէ` Քանզի յորժամ ազգ դառնացեալ, քրիստոնէից եղեն տիրեալ, չարեաց ոմանց տեղի գտեալ, սուրբ աթոռոց հակառակեալ, զեկեղեցի սուրբ ազատեալ, եւ Միածնին արեամբ գնեալ, ծառայ նոցին զայն արարեալ, կապալատու հարկաւորեալ, եւ ըզպտուղ Տեառն ընծայեալ, զոր Աստուծոյ էր նուիրեալ, ի յանօրէն մասին հասեալ, եւ պոռնկաց վարձկանք տուեալ: Եւ այս պտուղ մահու եւ կենաց, որ Աստուծոյ հրամանաւն նուիրեալ է, եւ Սուրբ Լուսաւորչի կանոնօքն եւ ամենայն սուրբ ժողովոց հարանց եւ Մեծին Սահակայ կանոնօքն` զամենայն տասանորդաց արմտիսն եւ զմատաղենիսն եւ զայլ հասո ի ժողովրդենէն քահանայիցն եւ վանաց աթոռոցն լիցի, նա' բռնութեամբ յափշտակեալ ի քահանայիցն եւ ի յեկեղեցոյ եւ ի մէնջ, եւ անօրինաց ընծայեալ եւ պոռնկաց վարձկանք տուեալ: Եւ յայս պտղոյս, որ մեզ է բաժին եւ մասն ընծայեալ յԱստուծոյ, ամենեւին չեն մերձեցուցաներ, ոչ թէ զայս պտուղ յափշտակել միայն ջանալով, այլ զմուրացութիւնն մեր արգիլելով` զհասարակաց ողորմութիւնն ի ժողովրդենէն, որ ահա' եօթն տարի է, որ զայս հոգետուն եղբայրանոցիկս, որ անօրինիչն ամենայնի տեղ պատրաստեաց ապաւինի ի բարկութեան ժամանակի եւ ոչ պակաս ի դրժանց` ի նենգաժոտ առաջնորդաց: Նա' փոխանակ իւրեանց վանք եւ անապատ եւ հոգետան շինութեանց եւ եկեղեցեաց ժողովարանաց հաւատացելոց, նա' եղելոցն կու խորհին եւ կու ջանան խափանել, փոխանակ յորդորելոյն եւ մխիթարելոյն, որպէս գրէ այս Ներսէս Կլայեցի ի յընդհանրական գիրսն, ոչ թէ վարդապետաց` այլ կրօնաւորաց կանոնս թէ` Լիցի ի կրօնաւորաց ոմանց, որ շրջին ի մէջ աշխարհի լուսաւորելով զմարդիկ բարի վարուք եւ բարի խրատիւք ոգեշահիւք, ոչ թէ անարգեմք զնոսա, այլ յորդորեմք եւս: Եւ սուրբն Կիրակոս վարդապետն եւ կաթողիկոսն Էջմիածնին գրեալ է յիւր ընդհանրական կանոնսն շրջաբերական խրատուցն միջումն վասն աբեղայից եւ կրօնաւորաց թէ` Յորժամ համատարած պատուհաս հասանիցէ աշխարհի, որ ամենեքեան յօտարութիւն վարիք, որպէս ի մերում ժամանակիս եղեւ, նա' յորժամ լիցին ի ձերում միջի կրօնաւորք, նա' վասն Աստուծոյ պէտ կալէ'ք, զինչ որ նոցա առնէք` Հօր աստուծոյ կու առնէք: Եւ այսքան ժամանակ է` քառասուն եւ այլ յաւելի ամն լինելով, որ այսքան քահանայք եւ ժողովուրդք գոռացին միահաղոյն ի յահէ նեղչաց անօրինացն եւ եկաք յԸստամբօլս, ի յԱնատօլի եւ յՈւռումէլս, շատ ժամանակ անդորրութեամբ եւ խաղաղութեամբ կացին եւ լցան ամենայն պիտոյիւք եւ գոյիւք` մինչեւ ցայսօր ժամանակի, որ ի մեղաց իմոց այս ամի, որ թվին ՌՁԴ (1635) լինելով, կրկին սուրկուն հրաման երեկ ի թագաւորէն, որ հայոց եւ տաճկաց եկելոցն շատ վիշտ եւ թշուառութիւն եղեւ գնացելոցն` մանաւանդ էտրանեցոց, որ վայիւ եւ աղաղակաւ լցաւ աշխարհն եւ կականումն մօր եւ մանկանց: Եւ մեզ մնացելոցս բազմահնարութեամբ կերպից մնացաք մինչ ի գալ թագաւորին ի պատերազմէն պարսից, եւ յամենայն աշխարհ ի կասկածի եւ ի դողման եմք, թէ թողո՞ւ եւ կամ վարէ՞, զիարդն եւ զորպէսն մեր ոչ գիտելով զապառնին:

Ահա' այսչափ ժամանակ եղեւ, որ նստող առաջնորդք եւ պատրիարգ անունք զարիւնն քրիստոնէից ծծեցին` թէ ըստամբօլցի աշխարհականքն, որ յանուն եկեղեցեացն բազում գանձարանս լցին, որ յետոյ թշնամեաց ետուն ի կեր: Նա' մէկ հոգետուն կամ հիւանդանոց կամ վանաց կամ անապատից եւ կամ ժողովրդեան, որ հեռի են յեկեղեցեաց, աղօթարանից եւ պատարագաց տեղի պատրաստելոյ փոյթ եւ հոգ չարարին, այլ արարողացն հակառակէին խափանելոյ, որպէս Պալատու ժամին, եւ այս հոգետանս այժմ կու ջանան խափանելոյ: Թէ հոգեւոր առաջնորդ էր կացեր եւ կամ ժողովուրդքն իմաստուն աստուածասէրք, յորժամ համատարած պատուհասիւ եկաք յայս աշխահնիս, նա' թէ մէկ հոգետուն կամ մէկ քանի վանք ու անապատ որ շինեալ էին յեղեր նորաշէն գեղորէիցն, որ շատ եկեղեցոյ տեղրանք կան յայնկողմ ծովուն Նիկոմիդացոց եւ Նիկիացոց, ժողովեալ էին զվանականսն, կամաւ եւ յակամայ ուղարկեալ էին ի վանս, եւ իւրեանքն վերակացու լինելով նոցա, հոգալով զամենայն պիտոյս հոգեկանի եւ մարմնականի նոցա` կու լինէր: Որպէս լոյսհոգի Տէր Մովսէսն արար ի մէջ երկուց թագաւորացն, որ հանապազ պատերազմն ի վերայ կայ նոցա, թէ այնպէս արարեալ էին, նա' սեւագլուխ ազգն չէին յոտք անկանիր եւ կոխան լինիր եւ յօրինաց ելանել եւ ի հաւատոց. այլ ոմանք մնացին անտէրունչք եւ անայցելուք, յեկեղեցեաց խցեր չթողին աշխարհականքն: Այս երկրայք վանք ւÿանապատ չէ եղեր հայոց, երբ տեսին զսեւագլուխքն` օտարակերպ իմն թուեցաւ նոցա, եւ չար առաջնորդացն ագահութեամբ ախտիւն կուրացեալ` փոյթ չարարին: Նոքա անճարակեալ` գնացին անկան ի մէջ կանանց եւ տղայոց, խառնիխուռն կալով եւ իրիցութիւն առնելով նոցա, սովորեցան ի հեշտութիւնն այնքան, որ զկարգ կրօնաւորութեան յիշողն այլ կու հայհոյէին, որ է հոգոց սատակումն եւ անքաւելի յանցանք, ոմանք կին առին եւ փախան, ոմանք տաճկացան: Այն ամենեցուն համար տալոց են իշխանաւոր առաջնորդքն եւ աշխարհական չար մեծատունքն եւ իշխողքն եկեղեցեաց Կոստանդինուպօլեաց` ահաւոր ահեղ ատենին Քրիստոսի: Ի Սուրբ Գէորգն զշինած օտաներն թողին որ քակեցաւ, որ բնական աթոռ եւ վանք եւ անապատ էր միաբանից, որ զարմանաշէն սեղանատեղին զարդարեալ պատկերօք յայտնի կառնէ, նա' ի վարձու են տուեր ապրշումճոցն: Եւ իւրեանց միջէն մէկ երկու սեւագլուխք եղեն, նա' հանգստութիւն չետուն, մինն իւր ագահութեան ախտիցն եղեւ եւ ի հրապուրանաց ոմանց, եւ նոքա այլ նենգեցին դժրանօք, որ ելեալ գնաց կորաւ հոգով եւ մարմնով` Յովհաննէս Խուլ պատրիարգ անունն: Յորժամ ելեալ գնաց յայտնի, նա' մէկն գնաց ոչ ի մօտն թէ` վասն է՞ր գնաս եւ կամ մի' գնար, այլ թոյլ թողին որ գնաց, եւ նորա գնալովն ո'րչափ փորձանք երեկ եւ որոգայթք եղեն, եւ դեռ տակաւին ի մէջ փորձանաց կան` չեն ազատիր, եւ վերջն Աստուծոյ է գիտելի:

Եւ այն զինչ եղեւ` եղեւ, այլ այս խեղճ Դանիէլ եպիսկոպոսս, որ իւրեանցմէ երեւելի մարդոյ որդի լինելով, ահա' եօթնեւտասն ամ է, որ հետ մեզ է եւ գրոց ընթերցմանց պարապեալ, երկու ամ յԵրուսաղէմ գնացաք եւ մի ամ ի Կիպրոս կղզոջ անապատին կացաք, եւ անտի յետ` այս քանի ամ է որ ի գրոց ծառայութիւն կառնէ եւ մէկ կեղտ անուն մինչեւ ցայսօր ոչ [ոք] տեսեալ եւ լուեալ չէ, եւ է առաւել հեզ եւ խոնարհոգի, հլու եւ հնազանդ եւ տղայաբարու: Նա' երկու չար հերձուածողնի իրիցաներ են յարեր, [անուն] միոյն` Մալղոջ Յովհաննէս եւ միւսոյն` Գրիգոր, որ քանի կերթայ ի վեր իբր ի տուն հայրենի, նա' հանգստութիւն չեն իտար, այլ կու նենգեն եւ կու հալածեն յիւր տանէն, նա' կարի առաւել անիրաւութիւն կու առնեն եւ ատելութիւն ի հետ եղկելոյս: Կատարի բան տէրունական ի վերայ սորին թէ` Ոչ է մարգարէ անարգ` եթէ ոչ յիւրում տոհմի եւ յիւրում տան: Եւ զայն անօրէնութիւնն որ կու գործեն հետ դորա, նա' Կեսարացի Գրիգորին բազմահնար նենգութեամբն կու գործեն զկատաղութիւնն իւրեանց, որ հին ոխ ունելով ի վաղուց, եւ երկրորդ` որ սեպհական տեղացի գոլով, չլինի յառաջարկութիւն եւ ընդունելութիւն ժողովրդոց եւ մեծ պատուոյ արժանասցի: Զոր Տէր Աստուած դատ արասցէ եւ առցէ վրէժխնդրութիւն նոցին վաղվաղակի: Եւ մեզ` քան զսոսա զոր գրեցաք, այլ չարագոյն դժրութիւն արարին եւ հալածեցին յեկեղեցեաց երկրորդ անգամ, որ բազում վշտաց եւ փորձանաց պատահեցաք, որպէս գրեալ եմք ի մէջ գրոցս ի բազում տեղիս: