Ժամանակագրութիւն

Եւ էր այրս այս աղաւաշ Խաչատուր ի մերում երիտասարդական ժամանակին, որ ի Կամախոյ վանորայքն եւ յԵրզնկոյն եւ յերկրի գեղորէքն անհանգիստ կենօք շրջագայելով եւ յումեքէ ոչինչ խնդրելով, բայց միայն սխտոր եւ քացախ եւ երած հացի քերիճ, որ թոնտրի կողն մնացեալ եւ կամ ի վերայ կայծականցն այրելով, որ բնաւ հացի համ եւ հոտ չմնալով, զայն ուտէր ընդ քացախոյն եւ սխտորին: Այլ եւ դառն խոտ մի կայ, որ տաճիկն չոփլամայ ասէ եւ հայն` սանդալ, որ չէ սանդալ, այլ սանդալն փայտ է կարմիր եւ իսպիտակ, որ ի Հընդկաց գայ. այս խոտ դեղ է ուռեցի, կրծոց, ձիոց, ջորոց եւ իշուց եւ կարի դառն է: Նա զայս դառն խոտս չորացուցանէր եւ մանր աղայր որպէս զալիւր եւ չաղէր, ի վերայ կայծականց ձգէր, որ այրէր քերճին պէս, եւ ուտէր եւ բնաւ այլ ոչինչ ճաշակէր, ոչ յամենայն կերակրոց եւ ոչ ի մրգոց` որ ծառոց եւ ոչ գետնի: Թէ լինէր որ մըշմըշի կորիզ լինէր դառն` զնորա մէջն ուտէր վասն լեզոյն, եւ էր երբեմն` թէ ախտաշարժութիւն լինէր, նա' կիր եւ ծծումբ ընդ իրար խառնէր եւ ուտէր շատ աւուրք վասն սպանելոյ պիղծ ախտին, եւ այնու սպանէր զանդամս եւ տկարանայր յոյժ: Եւ որք հարցանէին թէ` վասն է՞ր այդպէս առնես եւ ոչինչ ճաշակես բնաւ յամենայն կերակրոց, այլ դառն եւ լեղիքդ եւ սպանող կերակուրքդ ուտես եւ հիւանդանաս: Ընդ վայր խօսէր, այլընդայլոյ պատասխան առնէր հարցողացն ասելով թէ` դեղեցին զիս եւ խելագարեցայ եւ դիւաբախ այլ եղէ, յորժամ զայդ ցեղ կերակրեր որ ճաշակեմ, կու ծանրանամ որպէս կապար, ինձ մեծ վնաս կու լինի, ի ճաշակելն զդոսա խելս կու խառնակի եւ դեւքն կու երեւանան. այն չորեղէն եւ դառնեղինովն լաւ կու լինիմ, եւ մարդիկ որ շատ խօսին ընդ իս, կարի առաւել կու խեւանամ: Եւ զայս ասելն այլայլէր զրուցն եւ ցասնոյր, որ փախչէին ի մօտէն մարդիկ: Ի մեր աշխարհնին որ կու շրջէր, այսպէս վայրախօսութիւն կառնէր: Եւ էր հնակար կոչկաց, որ դատարկ չէր կենար մէկ պահ, երթայր ի մերձակայ գեղորէքն, որոց որ հնացեալ է եւ ծակոտեալ թէ աղքատաց, թէ հարստաց մաշիքն` ժողովէր եւ նորոգէր եւ տանէր տայր ի տեարքն եւ կարելէ չառնէր յումեքէ, բայց թէ կարի հինք մաշիք որ չէ պիտանի, զնա խնդրէր եւ դերձան կարելիք եւ քերիճ այրած հաց եւ քացախ եւ սխտոր, եւ այլ ոչինչ: Եւ թէ կիրակէք լինէր, ձէթ խնդրէր եւ շուրջ գայր յաւերակ եկեղեցեաց տեղիքն, եւ թէ խունկ լինէր` ծխէր. խեւ խեւ աղաւաշանայր երբեմն, որ մեք եւ ամենայն ոք զնա կատարեալ խելագար եւ դիւաբախ կարծելով` վասն վայրապար զրուցացն:

Էանց ժամանակ ի վերայ եւ այլ ոչ երեւեցաւ ուրեք, մինչ մեք յաշակերտութիւն գնացաք գրոց առ ոտս Բաբերդացի Սրապիոն վարդապետին: Եւ եղեւ ժամանակ, որ վարդապետն հրաման ետուր վարդապետելոյ եւ գնացաք դէպ յարեւելս կոյս, մինչ հասաք ի մեծահրաշ վանսն, որ Սաղմոսավանք կոչի: Եւ առաջնորդ վանացն էր Սարգիս եպիսկոպոսն մեծազգին սրբազան հայրապետն, որ յետոյ խստակրօն ճգնաւոր եղեւ եւ նախասկիզբն անապատաւորաց` ընդ Կիրակոս ճգնաւորին Պոնտացոյ, որպէս գրել եմք զյիշատակ սոցին բազում անգամ ի վերոյ գրոցս: Այլ յորժամ այս Սարգիս եպիսկոպոսս մեծարանօք տարեալ եղեւ զմեզ ի յԱշտարակ գեղջէն իւր սրբազան աթոռն` ի լուսազարդ վանքն Սաղմոսայ, եւ յորժամ մտաք ի գաւիթ եկեղեցոյն ողջոյնել, նա' տեսի զայս աղաւաշ անդ նստեալ եւ կարէր զհինսն ըստ սովորութեանն, եւ հարցի որպէս դիւամոլի, զի ծանեայ զնա եւ ասացի. ո՞րպէս եկիր աստ, ո'վ խեւ: Նա' ասաց եպիսկոպոսն. մի' ասեր այդպէս, քանզի դա ի կատարեալ ոմանցն է, տեսեր ես` բայց զիարդն եւ զորպէս գործոց դորա ոչ գիտացեր: Եթէ Աստուած բնակեցուսցէ զքեզ աստ, ապա յայնժամ գիտասցես զամենայն սքանչելի վարս դորա: Այսքան ժամանակ որ այս աշխարհս է եկել, ինձ միայն խոստովանաբար յայտնել եւ ոչ այլ ումեք: Եւ յորժամ Աստուծոյ աջողելովն կացաք մնացաք երիս ժամանակս անդէն ի վանսն եւ յետոյ իջաք ի խորաձոր անապատին` առապարսն ամրոցին, որ այրեր կան մեծամեծք եւ չորս եկեղեցի ի մէջ ամրոցին եւ մէկ մուտ ունի ամրափակ դրամբք եւ առաջեւն բազում աղբիւրք վիմահոսք եւ անտառախիտ եւ մրգաշատ եւ մեղրաշատ, որ վասն ամրութեանն` գեղորէից մարդիկն զմեղուատունն անդ էին շինեալ եւ եդեալ: Ասէին` Լուսաւորիչն որ յաթոռոյն հրաժարեցաւ, նախ անդ է բնակել. փոքրիկ տաճար մի կայ ի ներքոյ վիմի այրին, նմա ասեն շինեալ: Յայս ապահով անապատիս ամենագով` բնակութիւն արարաք եւ միաբանք սկսաք հաւաքել: Նա' այն աղաւաշն այլ երեկ առ մեզ. երբեմն գնայր ի մերձակայ գեղորէքն, հաւաքէր բազումս ի հին կոշկաց եւ բառնայր ի վերայ թիկանցն եւ գայր բերէր նորոգէր, եւ տարիգ (?) այլ եւ շերեփ այլ շինէր եւ առեալ տանէր բաշխէր աղքատաց եւ զկոշիկսն տայր ձրի առանց վարձի եւ նոր հինք ժողովէր եւ գայր: Եւ ես այլ եւ ամենայն միաբանքն ասէաք. ընդէ՞ր ոչ առնես զձեռագործիդ հալալ արդիւնքն եւ բերես ի վանացն լուսագին լինի եւ ի պէտս անապատիս, քեզ այլ վարձք է եւ տուողացն այլ. զի առաջին սուրբ հարքն միանձունք ի ձեռագործէ իւրեանց կերակրէին եւ տային կարօտելոց, որպէս գրեալ է ի վարս հարանցն, եւ մարգարէն ասէ. Զվաստակս ձեռաց քոց կերիցես: Նա սուտ ահ առնելով պատասխանի արարեալ ասէր թէ` ես յորժամ առից ինչս ի ձեռագործէ եւ կամ տրոց ողորմութեանց, նա' կու տեսանեն եւ կու լսեն հարկառուքն տաճկաց, կուգան խարաճ եւ յամենայն հարկաց կու պահանջեն ի մէնջ, լաւ չի լինիր ի նոյնժամն: Եւ այս պատճառելով ոչ առ ի յանձին առնուլ ինչ յումեքէ:

Եւ օր մի մին շահի էր գտել ի վերի վանքն, ոչ առեր ի ձեռին, այլ ի վերայ խեցի հանելով իբր զապաւառ, եւ ձայն արարեալ թէ` եկէ'ք առէ'ք զայս ի ձեզ յաւանդի, մինչ ի կիրակի ձէթ առէ'ք տո'ւք ինձ, որ տալ ճրագլուցից հեռագոյն եկեղեցիս եւ եկեղեցբեկս ըստ սովորութեանն: Նա' եկեալ ոմն աբեղայ, որ կարի յանդուգն էր եւ անառակ գործովք` Դաւիթ անուն, եւ ասաց. տո'ւր ցիս պահեստ, եւ ետուր: Եւ յորժամ եկն եհաս օր կիրակէին, խնդրեաց զձէթ դրամին. ասաց աբեղայն եթէ` խարճեցի զդրամն, չունիմ այլ որ տամ, այլ քեզ պատարագ մատուցանեմ: Ասաց աղաւաշն թէ` թո'ղ քեզ լիցի դրամն, քո պատարագն զքեզ այլ ի դժոխքն կու տանի եւ զիս այլ: Եւ ամենեքեան որ անդ կային, զարմանային ի վերայ երկիւղածութեան նորա:

Եւ յորժամ յանապատին բնակութիւն արարաք, նա' ել համբաւն մեր ի շրջակայ գեղորէքն եւ յամէն կիրակէքն գային ոմանք ի քահանայից եւ յաշխարհականաց` ի տեսութիւն մեզ եւ անապատին, նա չէր կամենար զգալուստ նոցին, այլ ասէր ցիս զօրհանապազ թէ` մի' թողուր որ գան աստ, եթէ ոչ ընդ շաւղաց դոցա ծանրութիւն կու մտանէ աստ: Եւ ետես որ ոչ եղեւ ըստ կամաց իւրոց, նա' յորժամ մերձենար շաբաթ եւ կիրակէն, նա անյայտ լինէր զերիս աւուրս, ի յայրս եւ ի մացառս մտանէր մինչեւ երկուշաբաթի ճաշուն, ապա երեւէր: Եւ ի վերի մեծ վանքն Գրիգոր միակեաց կայր, որ վանացն փակակալն եւ վերակացուն նա էր, եւ վանացն ամենայն ինչ ի ձեռին նորա էր, եւ էր հանճարեղ եւ երկիւղած յոյժ, նա այլ հրաժարեալ ի զբազմանց մեծահոգութենէ մարմնական շփոթիցն եւ եկն էջ առ մեզ յանապատին` կալ անզբաղութեամբ: Եւ առեալ տարեալ զնա մեկուսի յանքոյթ տեղոջ յատակ որմոյ եւ աղաւաշ Խաչատուրն հարցեալ ընդ Գրիգոր միակեցին թէ` վասն որո՞յ իրաց եկիր աստ, առ ի հոգի կեցուցանելո՞յ աղագաւ եկիր, եթէ փառս որսալոյ ի մարդկանէ յաղագս անցաւոր փառաց, զի գովեսցեն մարդիկ զքեզ եւ դու փքասցիս ի գովելն: Եթէ վասն այդ մտօք եկիր, նա' ի վերի վանքն այնքան փառք ունէիր, որ ամէնքն ի քո բերանն եւ ի ձեռդ կու նայէին, քան զայն այլ ի՞նչ մեծ փառք պիտի խնդրել: Եւ նա ասէ. ի հոգի կեցուցանել եկի: Եւ ասէ աղաւաշ Խաչատուրն. եթէ ճշմարտութեամբ կամիս մնալ, որ յԱստուծոյ փառաւորիս, նա' ինձ պէս աղաւաշութիւն արա', որ ասիցեն մարդիկ թէ` Գրիգորն գիժ եղեր: Եւ զայս խրատս յորժամ տայր նմա, Սարգիս եպիսկոպոսն ի տանիսն կայր եւ մտիկ դնէր ասացելոց նորա, եւ զիս այլ կոչեաց. ե'կ սուտ աղաւաշ գիժ կարծողացն միտ դի'ր թէ ո՞րպէս ի Հոգոյն Սրբոյ կու խօսի: Եւ յորժամ լուաք զայնպիսի ոգեշահ բարիոք խրատն ի բերանոյ աղաւաշէն, փառս տուաք տուողին իմաստութեան մարդասիրին Քրիստոսի:

Եւ ինձ հարցանէր թէ` յորժամ ի գեղորէքն որ գնաս, աղաչեմ զքեզ որ զիս չգովես, թէ հարցանեն` ասա' թէ գիժ է, յաւազակութէնէ փախել է եւ շատ սեղեխութիւն է արարել: Ասացի` այնպէս կասեմ: Եւ յորժամ ով ոք իցէ` որ մահտեսի կամ միայնակեաց կոչէին, բարկանայր եւ դժուարէր յոյժ: Եւ ասացաք թէ` զի՞նչ կոչենք անուն քեզ. ասէր` հնակար կամ վարպետ, զի ոչ են սրբութեան անուանք. եւ այնպէս կոչէաք որպէս կամէրն: Առաջինն` քանի մեք յանապատն չէաք իջեր, նա' կու կենար երբեմն: Օր մի կիրակմտի գիշերի գնացաք` թէ վաղ պատարագ մատուցանեմք, նա' սակաւ մի կոգի եւ զանկեալ իւղով բաղարջ կայր ընդ մեզ, զօրով հազիւ սակաւ մի ջամբել ետու: Եկեր արտասուախառն ողբով, եւ շատ ժամանակ զով տեսնոյր, գանկատէր թէ` վարդապետն ինձ ծանր կերակուր ետուր բռնութեամբ ճաշակել, որ ցաւօք ծանրացեալ եղէ: Եւ օր մի ես եւ Սարգիս եպիսկոպոսն զրուց կառնէաք ի վերայ ոտից, նա գնացեր զեղիճ խոտն քաղեր, պոտիճն դրէր կու խաշէր. գնացի` թէ խափն ի վեր առնում տեսնում, նա զայրացաւ եւ ի վեր էառ եւ եհար ի քարի, նա' ոչ խորտակեցաւ եւ ոչ ջուրն ի վայր հեղաւ, որ զարմացաք կարի յոյժ զարմանալեօք:

Եւ Սարգիս եպիսկոպոսն պատմեաց թէ` դեռ դու չէիր եկել, գնացել ի յաղքատի մի տուն հիւր եղեր, ելեր աղքատն ընդ կնոջն ամուսնութիւն արարեր, նա արթուն եղեր, ախտաշարժութիւն ազդեր իւրն, եւ ելեալ ի մէջ գիշերոյն զմէկ ճաշու ճանապարհ եկաւ ի դուռն վանացս եւ բախեաց, եւ ես ելեալ բաց զդուռն եւ ընդ բանալն` մեծակական ողբով երես անկեալ յոտս. եւ ասացի` զի՞ եղեւ քեզ: Նա լալով պատմեաց զչար պատահումն իւր յաղքատէն եւ զայն եւս ասաց. հնգետասան ամաց հետէ ի վեր ինձ ախտաշարժութիւն չէր եղեր, որ Եւագրն սուրբ յիսուն երեք ամ ի ջուրն կանգնեցաւ, հազիւ յանախտութիւն եհաս: Եւ, ասաց, յուսադրեցի եւ բազում օրինակով խրատեցի: Եւ ընդ լուսանալն եմուտ յանկիւն մի եկեղեցոյն եւ ինն օր քկուրդ եւ կիր խառնեալ ի քացախ կամ ի մածուն եւ ճաշակէր այրած հացով, եւ բնաւին այն ինն օրն ոչ ել յարտաքս յեկեղեցոյն. այնչափ տանջեց զինքն` մինչ մահու անկաւ բազում աւուրս:

Եւ յաւուր միոջ ելեալ գնացաք ի Գեղարքունի, մեզ երկու գիւղ թեմ կան անդ. յորժամ գնալու եղաք, դա այլ ուղեւորեցաւ գալ զկնի մեր թէ` ի Սեւան կղզոջն տեսութիւն կու գնամ: Եւ երեկ ընդ մեզ, եւ գնացաք ի տուն աւագերէց քահանայի գեղջին: Եւ յորժամ իրիցակին հաց եփեր ի թոնրին, նա գնացեալ աղաւաշաբար նստաւ առ շուրթն թոնրին եւ սպասէր այրեցեալ քերիճ հացին: Նա' թաժա տաք հաց եւ ձուկ դրին առաջի նորա, եւ նա յորժամ ետես զայն` խռովեցաւ, մեծաւ բարկութեամբ ելեալ գնայր ի տանէն իբր զմոլեգնեալ թէ` զծանր մահացուցիչ կերակուրն կու դնեն առաջի իմ, եւ տանն մարդիկն խռովեցեն թէ` զի՞նչ արարաք նորա: Յետոյ ասացի զպատճառն նոցա եւ ապա գիտացին, եւ մարդ ուղարկեցի ի մէնջ, որ դարձուցին, որ բերեալ ի կամսն թողաք: Եւ յորժամ որ գնայր ի գիւղքն` աղաւաշանայր եւ վայրապար զրուց առնէր եւ արտաքս ելանելն ի փողոցի կամ ի տանիս, հանէր զհարկաւոր կիրսն եւ զայն տեսեալ տղայոցն` զաղաղակ բարձեալ քար եւ հող ի վերայ գլխոյ նորա արկանէին, գիժ եւ գժաւուն եւ աղաւաշ ձայնէին: Եւ ագանելիք հանդերձեղինաց նորա ոչ աշխարհականի էր եւ ոչ վանականի եւ կամ անապատականի, այլ կարի աղքատ մուրողի, կարկատուն եւ պատառատունս, եւ այսպիսի չար տաժանմամբ կենցաղավարէր թաքնաբար, որպէս ասէ ոմն ի սրբոց թէ` Որ ի յաշխարհիս թաքուն բարի է, նա առաջի Աստուծոյ յոյժ մեծարեալ է: Այլ որպէս յաւուր միոջ ելեալ հայր ոմն յանապատիցն Իսկիտոյ` բազում աշակերտօքն գնայր յԱղէքսանդրիայ եւ ոմն աղաւաշ մոլութիւն առնէր, եւ ասացին աշակերտքն նորա. հա'յր, ո՞չ տեսանես զմոլին զայն: Ասաց հայրն թէ` ահա' վաթսուն ամ է որ ի գրոց ընթերցմանէ դադարեալ չեմ եւ ի յանապատի կամ զհետ ճգնութեան, եւ զամենայն ազգաց լեզու եւ զգիր ուսայ, եւ զդորա մոլութիւնն եւ զաղաւաշութիւնն ոչ կարացի ուսանել. որ էր մոլին այն ի կատարեալ ոմանցն, որպէս զՍալոն եւ զՍիմէոն աղաւաշն: Քանզի էր այրս կարի յոյժ տգէտ, ոչ զայբին անունն գիտելով եւ կամ պատմութիւն սրբոց կամ անսրբոց ոչ գիտելով, այլ բնութեամբ ըստ օրինաց գործէր զմեծասքանչ առաքինութիւնսն ի հաճոյսն Աստուծոյ:

Յետ այսորիկ թողի զինքն յանապատին ընդ այլ միաբանեալ եղբայրսն եւ ելեալ գնացաք յերկիրն ի Խախտիսն որ է Բաբերդ, առ մեր վարժապետն Սրապիոնն` ի տեսութիւն, եւ կամք ունէաք չտապով անդրէն դառնալ գնալով առ նոսա ի յանապատին: Նա' յետ մեր ելանելոյն երեկ Շահ Յապազն, զԵրեւան էառ ի տաճկացն եւ զաշխարհին զամէնն սուրկուն արար եւ տարաւ ի Պարսկացտունն, եւ այլ ոչ կարացաք գնալ: Եւ յետ ժամանակի` որ Սարգիս ճգնաւոր եպիսկոպոսն եւ Տէր Կիրակոս ճգնաւորն Պոնտացի, որ յԵրուսաղէմայ գնացին զՏաթեւու անապատն շինեցին եւ սկիզբն եղեն ամենայն անապատաւորացն արեւելայց, որպէս զդոցա բուն պատմութիւնն գրել եմ ի վերոյ ի բազում տեղիս ի մէջ գրոցս, նա' այս Խաչատուրս յայն ժամանակին դեռ կենդանի գոլով` գնացեր առ Սարգիս եպիսկոպոսն, որ յառաջնածանօթ էր նմա եւ սիրելի յոյժ, անդ բնակելով ի միջի նոցա մինչեւ ցվաղճան, եւ բարիոք մահուամբ փոխեալ առ Քրիստոս եւ թաղեցաւ փառաւորապէս: Որոց յիշատակն օրհնութեամբ եղիցի, սուրբ եւ մաքուր աղօթիւքն եւ մաղթանօք նոցա Քրիստոս Աստուած ամենայն հաւատացելոցն եւ մեզ ողորմեսցի. ամէն: