Ժամանակագրութիւն

Եւ դարձեալ ի սոյն ամի եղեւ կորուստն Ելիազ փաշային եւ Ըռաճապ փաշային: Ելիազ փաշան ապստամբ եւ ջալալի էր ի թագաւորէն եւ ի Խոսրոֆ սպարապետէն, որ ի բազում ամաց հետէ առնէր աւերութիւն աշխարհաց եւ մանաւանդ երկրին Եփեսացոց եօթն քաղաքաց` վիճակացն Յովհաննու Աւետարանչին, եւս առաւել Մանիսու քաղաքին, որ ի սուր սուսերի մաշեաց եւ հրով տոչորեաց եւ յաւարի էառ զնա եւ գերեաց զկանայս եւ զմանկունս եւ բազում ոճիրս գործեաց, զի ընդդիմացան նմա պատերազմաւ, վասն որոյ եհար զնոսա սպանմամբ, աւարաւ եւ գերութեամբ: Եւ յառաջագոյն որջացեալ էր ի յանառիկ դղեակին Պերղամայ, զոր նախատէ ի տեսիլն Յովհաննու թէ` Պերղամա', որ աթոռ ես սատանայի, որ Անթիպաս ծառայն իմ վկայեաց: Եւ յորժամ դարձաւ ի պատերազմէն, եկն եւ եմուտ յորջ իւր, բազում աւարաւ եւ գերութեամբ ամրացաւ ի դղեակին Պերղամայ: Եւ թագաւորն հրովարտակ առաքեաց առ քաջ ոմն իշխան` Ահմատ փաշայ, որ իւրեանց բառիւն Կուճչուք Ահմատ ասէին, եւ նա առեալ զհրաման թագաւորէն, գումարեաց զօրս բազումս եւ գնաց ի վերայ Ելիազ փաշային ի պատերազմ, եւ զառաջինն ըռազմին յերկուց կողմանցն այլ անկան բազումք: Եւ յետոյ ի թագաւորէն հրաման երեկ հնարական եթէ` Ելիազ փաշա' որ դու ես, մի' մարտնչիր ընդ զօրաց մերոց, ինքնդ յաւելի չլինիս քան զԱպազան որ ոչ կարաց մինչ ի վերջն դիմանալ ուժգնութեան իմոյ, այլ յորժամ եամա~ն ասաց եւ հնազանդեցաւ, նա' նորա ի՞նչ վնաս արարի, որ իւրեանն տի առնեմ վնաս: Այս երդումն եւ այն լիցի ի միջի մերում` թէ իւրն կամ զօրացն մէկ շաղամաթ մի կորիցէ եւ կամ վնասիցի: Այլ յորժամ եհաս այսպէս աւետեաց գիր առ Կուճչուք Ահմատն, նա' ուղարկեաց առ Ելիազն, եւ նա հաւատաց գրելումն թագաւորին եւ վաղվաղակի ել արտաքս ի յամրոցէն եւ եկն մօտ առ Ահմատ փաշային ասելով թէ` ես հնազանդ եմ իմ թագաւորին, քանզի ես կամօք իմովք ոչ արարի զայս գործ չար այսչափ ժամանակ, այլ յիւր մեծամեծաց նախամեծար իշխանացն եւ օլամաց գլխաւորին կամօք եւ հրամանաւն արարի, որ են հրամանատար յետ իւր երեք արք, նախ` Ըռաճապ փաշան, երկրորդ` մուֆտին, երրորդ` տաֆտարտարն որ կախեցաւ, որ նոքա հանապազ ոստիկան կուղարկէին եւ իստիպով պահանջէին յինէն գանձս ոսկոյ եւ արծաթոյ յամենայն ամսագլուխս տարոյն, եւ պատուիրէին թէ` բնաւ յումեքէ երկիւղ մի' կրեսցես, բայց ի մէնջ: Զինչ որ ձեռն տայ քեզ գանձս մթերելոյ` թէ աւարաւ, թէ յափշտակելով եւ զոմանս սպանանելով ի սպահեց եւ մեծաց գլխաւոր զօրականաց, եւ յամենայն ընչաւորաց, եւ յորժամ ընդդիմանան քեզ, զոր ինչ խնդրես հարկիւ` սպան զնոսա եւ զտունն նոցա յաւարի ա'ռ, եւ թէ որով հնարաւ եւ իցէ` կարող լե'ր եւ մեզ առատ գանձ ժամանեցո': Զոր մեք ականջալուր եւ ականատես իսկ եղաք գրելոցս, եւս առաւել այս Ելիազիս վկայեմք, որ ի Նիկիոյ կողմն բազում գիւղք նորաշէնք կան եղեալ, զոր Ալովու կողմ կոչեն այժմ, յանդիման Բիւզանդիոյ մերձ գոլով առ եզերբ ծովուն ովկիանոսի, յայս գեղորէքս շրջելով մեզ, ուսուցանելով եւ օրինադրելով զնոսա, որպէս սովորեալ էին ընդ մեզ` երբեմն բնակութեամբ երբեմն ամ յամէ գնալով մխիթարելով զնոսա խրատական բանիւք, նա' յաւուր միում էաք ի գիւղ մի նորաշինիցն, զոր այլեւայլ անուամբ կոչեն, նա' մեք ըստ տեղոյ պատշաճին Պէլանկ անուանեցաք, ուր հանգիստն կայ Յովհաննէս անարծաթ վարդապետի սրբոյն, որ ահաւանիկ գրեալ եմք զվարս նորա ու զվաղճանն ի թվականին ՌՀ, եւ մեք անդ լինելով, յանկարծուստ եկին շատ հեծելազօրաց գունդ մի եւ լցին զգիւղն եւ բորբոքեցան չարութեամբ որպէս զհուր որ յեղեգն ընթասցի, եւ մեր ղօղելով ի տեղի ինչ յապահովս ի ծածուկ իբր ի թաքստի գոլով, մինչեւ իջեւանեցան եւ հանդարտ եղեն: Եւ հարցաք ի գէղջին տանուտերաց զոմն թէ` զի՞նչ են դոքա. եւ նոքա ասացին թէ` Ելիազ փաշացիք են, եւ իւրեանք ասացին թէ` մեծ չաւուշն է փաշային այս գլխաւորս մեր եւ այս ջորոջս բեռն խազինայ է, որ կու տանիմք երեք մարդոց: Եւ ելեալ գնացին յԸստամբօլ եւ ճեպով անդրէն դարձան եւ եկին ի նոյն գեղջն եւ տակաւին մեք անդ գոլով: Նա' գեղին յառաջակայ մարդիկն պատմեցին մեզ ի նոցանէ ասացեալն իբր գանկատ առնելով յԸռաճապ փաշայէն, ի տաֆտարտարէն եւ ի մուֆտուն թէ` մեր փաշան բնաւ սուչ չունի յայս զրկանացս եւ յափշտակութեանցս, այլ այն երեք մարդիկ բռին առնուլ կուտան, մեր փաշան այլ կուլայ եւ կու աղաղակէ եթէ` ծովն լցուելոյ գոյ հնար լնուլ եւ սոցա յագեցուցանելոյ հնար ոչ կարացի գտանել: Եւ երկրորդ գործոցն վկայ եմք ի տեսողացն, որպէս պատմեաց մեզ ոմն ի մերոց բարեկամացն մինչ էաք յԸստամբօլ ի Պալաթի եկեղեցին: Նա ասաց թէ` այսօր մէկ զարմանալի չարութեան գործ մի լսեցի, որ ի Ղարամանէն ի վեր կու գայի, նա' երկու իսպահիք յառաջս կու գնային, մինն միւսոյն կու գանկատէր ասելով թէ` Ելիազ փաշան զիմ տունն պատեալ պաշարեց, որ զիս կամէր սպանանել, նա' ես փախեայ եւ զտունն իմ յաւարի առին եւ թալանեցին զամենայն ինչս իմ, եւ լաւ սիրուն ձի մի ունէի` մեծագին եւ հզօր եւ սիրուն, որ գլխոյս հաւասար ունէի զինքն, զայլ կարասի եւ ընչից չէր այնքան կոծ, որչափ ձիուս կսկիծն հոգ էր եւ ցաւ, եւ ես եկեալ ապաւէն զմուֆտին արարի ինձ` թէ առ ով իցէ ձիս, նորա միջնորդութեամբն առ իս դարձուցից. եւ յորժամ մերձ եղէ, առ դրան նորա կալով` թէ գանկատ առնեմ զթշուառութիւնս իմ, զի՞նչ տեսայ` որ մուֆթի եղածն զերիվարս հեծեալ էր եւ ի տիւան կու գնայր: Նա' յառաջ գնացի եւ առակաւ խօսեցայ եւ փակեայ յերասանակս ձիոյն, եւ ասացի թէ` ես վասն այս ձիոյս աղագաւ ի քեզ ի գանկատ եմ եկեր, նա' առ քեզ է, եւ մուֆտին այլ աղաչեաց ինձ թէ` մի' ձայն ի վեր հաներ, ես զքո ամենայն սրտիդ կամն կատարեմ: Դեռ իրք մի չարար, չեմ գիտեր թէ` զի՞նչ առնելոց է փոխարէն ձիոյն իմոյ:

Եւ մի' ոք եպերանս դիցէ այս բանից երկարանաց, գիտեմ զի ձանձրութիւն է ամենայն բանի յերկարութիւնն, որպէս ասէ Սուրբն Ներսէս թէ` Քանզի բնութեանն է մեր յայտնի, արագայագ եւ ձանձրալի, բայց մի' ոք տաղտկասցի, զի այսու յայտ լիցի իմաստուն մտաց թէ` զինչ յափշտակութիւն որ կու գործի եւ զրկումն եւ աւարումն, նա' ի դատաւորաց եւ իշխանացն, նա' գաղտ ի թագաւորէն եւ ամենայն վերակացուաց մեծամեծացն է եւ ի ներքին սպասաւորաց է, որպէս ասէ ի տեսլեանն Յովհաննէս Աւետարանիչն ի վերջին հրայրեցութեանն մեծի քաղաքին եւ ոտնահարութեամբ լինել ասելով թէ` Ուրախ լերո'ւք երկինք եւ սուրբ առաքեալք եւ ամենայն սուրբք, զի Աստուած դատեցաւ զվրէժ ձեր, ուր նշխար եւ արիւն ձեր հեղաւ, եւ դարձեալ թէ` Գիտէիր զի իշխանք քո կաշառակրծութեամբ աւերակ առնէին զտիեզերս:

Եւ դարձեալ դարձայց ի յոճ պատմութեանցս` թէ ո՞րպէս եղեն կամ վերջացան նոքա: Այլ յորժամ եբեր Ահմատ փաշան զԵլիազն առ թագաւորն, նա զնոցա ղրկած կնքով նամակներն մատոյց թագաւորին, եւ յորժամ ընթերցան առաջի թագաւորին, նա լցաւ մեծաւ ցասմամբ եւ սրտմտեցաւ բարկութեամբ ի վերայ Ըռաճապ փաշային, որ ունէր ոխս ընդ նմա վասն պատճառի, եւ ժամանակի կու մնայր մինչեւ գտցէ բարուրս նմա: Եւ եհաս ժամանակն եւ կոչեաց առ ինքն ի ներս զԸռաճապ փաշան եւ ետուր առ ինքն զիւր ամենայն յղեալ նամակներն յանդիման Ելիազ փաշային եւ ճշմարտեաց զամենայն չարութիւնսն, որ նոցա հրամանաւն էր արարել զջալալութիւնն Ելիազ փաշան, եւ զամենայն չարութիւնս որ գործեալ էր` նա' ստուգեաց զամենայն դատաստանաւ, եւ ծակոտեաց մրճովն եւ եհատ զգլուխն եւ սատակեաց եւ եբարձ ի միջոյ: Եւ տաֆտարտարն յառաջագոյն առեալ էր զիւր պատիժն, եւ զմուֆտին յայնժամ ընկեցին ի փառաց եւ եդին զՀուսէինն, եւ յորժամ սպան զնա թագաւորն, դարձեալ եդին զԵահեայ կաշառակուրծս եւ մնաց պատժոց դատաստանաց Աստուծոյ: Եւ զԵլիազ փաշան կամ եղեւ զի ազատ արասցէ, նա' ի Մանիսու եւ այլ աշխարհաց բազումք եկին գանկատաւորք, ուլամայք եւ ամենայն մեծամեծք եւ փոքունք եւ ամենայն ռամկականք առհասարակ բողոքեցին թագաւորին թէ` մեր կանայքն եւ աղջկունք եւ մանկունքն ամենեքեան ի գերութիւն կան ի ձեռս դորա զօրացն, թող զսպանեալսն եւ զվիրաւորեալսն եւ զհրձգութիւնն եւ զաւարառութիւնն: Եւ թագաւորն այլ ի հարկէ գանկատաւորացն եւ ոչ ի յիւր կամացն եսպան զնա եւ եբարձ զչարն ի միջոյ: Եւ Ահմատ փաշայէն այլ գանկատ արարին, որ հեծելազօրացն թոյլ էր տուեալ ի պատերազմի ժամանակին ի բերդին պաշարմանն ժամին, որ շատ զուլմ էին արարել երկրին մերձ եղելոց գաւառացն: Նա' Ահմատ փաշան այլ այնպէս պատշաճաւոր բանքեր ասաց, որ զսուչն ի թագաւորին վերայ եհան, ի յանճարակութենէ թոյլ տալն եւ վասն չքաւորութեան գանձուցն կերակուր եւ թոշակ լինելոյ զօրացն: Եւ ամենեքեան արդարացուցին զբանս նորա եւ հազիւ ազատեցաւ ի պատժոյն վասն աղաղակի ամբաստանողացն, եւ ետուն նմա զԴամասկոսի փաշայութիւնն: