Ժամանակագրութիւն

Դարձեալ թվին անցեալ ամին ՌՁԲ (1633)ին` սկիզբն արար իւրեանց ուլամացն եւ հրամանատուաց դենագլխոցն, որ են մուֆտիք եւ մումնիք եւ դատաւորք աշխարհի, որ մօլլայք եւ զատիք կոչին, որ ասէին թէ` չիք հրաման ի գրոց մերոց, որ ուլամացն վնաս մահու կրել ի թագաւորաց կամ պատժիլ յիշխանաց. յայս բան յուսալով` անխտիր գործէին զամենայն անիրաւութեան գործս: Եւ մեք այլ բնաւ ոչ երբէք լուեալ էաք յառաջնոցն եւ կամ տեսեալ ի ժամանակս մեր, այլ միայն զայս թէ` ուլամաց ազգն զինչ գործեն, հարցաքննութիւն չի լինիր եւ անպատիժք են ի թագաւորաց, բայց միայն յԱստուծոյ որ տէր է թագաւորաց եւ իշխան ամենեցունց հոգոց եւ մարմնոց: Այլ անգիտացեալ զայն եթէ` Ոչ ուստեք են իշխանութիւնք եթէ ոչ յԱստուծոյ, ասէ առաքեալն: Դարձեալ ասէ սոյն առաքեալ. Զի սպասաւորք են Աստուծոյ ի վրէժխնդրութիւն չարագործաց, միթէ վայրապա՞ր անցուցեալ է զսուր ընդ մէջ իւր, վասն որոյ հարկս հարկանեմք նմա, եւ եթէ կամիս չերկնչիլ ի նմանէ, բարիս գործեա' եւ ընդունիցիս գովութիւն ի նմանէ: Եւ այլ վկայութիւնք բազումք գոն ի սուրբ գրոց վասն թագաւորաց յԱստուծոյ շարժելովն ի վրէժխնդրութիւն չարագործացն, որպէս ի վերոյ գրեցաք փոքրիշատէն:

Արդ այսպէս եղեւ գործ մի սարսափելի եւ ահարկութիւն ի վերայ անօրինաց եւ անիրաւաց, եւս առաւել ի վերայ ուլամաց նոցին: Եւ եղեւ` իբրեւ օր մի զի թագաւորն անյայտ եղեւ բազում աւուրս, որ յիւր ներքին սպասաւորացն այլ անգիտելի եղեւ, որ ոմանք ասացին թէ` գնաց դէպ յԵւդոկիա, որ է Թոխաթ, ի մեծ վազիրն եւ առ ամենայն զօրսն, որ յայնմ ամի անդ էին գումարեալք պատերազմի աղագաւ ընդդէմ զօրացն պարսից: Այլ եւ ոչ այնպէս, այլ զանխլաբար կերպափոխեալ ըստ սովորութեանն, անցանելով ի յայնկոյս ծովուն Բութանացւոց ի քաղաքին Պռուսայ, յեղակարծում ժամու անկանելով ի վերայ անօրէն եւ արենարբու ուլամացն, կանանչ գլխոց եւ սոխտայիցն, որ քաղաքն շատ բաժինն ի նոցանէ են` ուլամայք եւ սուլամայք, շեխք եւ մաշտեխք, որ բազում ոճրագործութիւնս եւ անիրաւութիւնս առնէին ի քաղաքին եւ ամենայն մերձակայիցն: Եւ յորժամ յանկարծ եհաս ի վերայ նոցա, զբազումս ի նոցանէ չարամահ արար եւ սատակեցոյց: Եւ յետ այնորիկ այլակերպեալ զինքն, փոքր մի զօրօք գնալով դէպ ի Նիկիա քաղաք, որ յերի կալով եւ հուպ Պռուսայոյ, զոր այժմ Իզնիկ ասեն, եւ ի գնալն ի նոյն ճանապարհն կու պատահի ճանապարհորդաց ռամիկ շինականաց, որ կու գնան ի Նիկիա, եւ հարցանելով ընդ նոսա թագաւորն թէ` ո՞վ ոք էք դուք եւ կամ ո՞ւր կամիք գնալ եւ կամ յի՞նչ պէտս կու գնայք: Պատասխանի ետուն նմա եւ ասեն արքն այնոքիկ թէ` մեք եմք ի բնակչաց երկրիս գեղջկացիք եւ շինականք, նա' մեծ հարկապահանջութիւն է դրած ի վերաներս ամենայն երկրովք` սուրսաթ անուն եւ մեծաւ ստիպով կու պահանջեն ի մէնջ թէ` Սուլթան Մուրատն աստ է գալոց, եւ ահա' երեք անգամ կու լինի որ կառնեն, եւ խիստ դառն զրկանք է մեզ եւ զուլմ: Եւ հարցեալ ընդ նոսա արքայն թէ` ո՞վ ոք են ձեր նեղիչքն եւ հարկապահանջքն: Պատասխանի ետուն եւ ասեն թէ` մեր նեղիչն այս իրացս մեծ մոլլազատին է: Ահա' գնամք ոգոց հանելով եւ մեծ վշտօք ի քաղաքին եւ բողոքել առ կայսրն եւ ամբաստանութիւն եւ գանկատ առնել այս անիրաւ զրկողէս, եւ ակն ունիմք` թէ դիւրալուր լիցի թագաւորն աղաղակի մերում եւ եւ առնիցէ վրէժխնդրութիւն նոցա եւ ի մեր նեղչացն պատիժ առնէ: Եւ պատասխանելով նոցա արքայն եւ ասէ ցնոսա թէ` դարձջիք ի տունս ձեր, քանզի ես մի ոմն եմ ի պատուաւոր իշխանաց թագաւորին հաւատարիմ բարեկամացն, ահաւասիկ այսօր գալոց է թագաւորն եւ մեք եմք նախընթաց կարապետ նորա: Ես ծանուցանեմ այսօր զձեր թշուառութիւնն թագաւորին, ես գիտակ եմ նորա կամացն, որ լսելոյն պէս ժամէ ի ժամ չի ձգեր, ի նոցա հախէն կուգայ, այլ դուք դարձարո'ւք ի տեղիս ձեր: Եւ նոքա միաբերան զաղաղակ բարձեալ ասեն. ա~յ, ո'վ տօվլաթլու, քանզի չիք հնար մեզ անդրէն դառնալոյ. մինչ մեր թագաւորին յանդիման չլինիմք, մեք մեղէն ծանուցանեմք զմեր հալն` նա' մեր սրտին հանգստութիւն չի լինիր, եւ մեք այլ տեսոյն կարօտ եմք եւ փափաք, որ խիստ բարութեան համբաւն կու լսեմք, նորա դատարկ տեսն մեզ բաւական է եւ շատ օգուտ: Եւ պատասխանի արարեալ ասէ թագաւորն կերպափոխ թէ` դո'ւք գիտէք եւ կամք ձեր եղիցի: Եւ մտրակելով երիվարացն, անցանելով յառաջ, սուրընթաց լինելով, որպէս զարծուիս հասանելով ի քաղաքին ի նոյն ժամին, որ երեք մեծագլուխ մարդ ի վերայ ձիոջն կային հեծեալք` դատաւորն եւ եպարքոսն եւ ստրատելատն ամենայն մեծամեծօք քաղաքին, եւ մունէտն աղաղակելով առաջի նոցա թէ` լուարո'ւք, լուարո'ւք ամենեքեան որ բանկեալ էք ի քաղաքիս Նիկիոյ, զի Սուլթան Մուրատն այսօր գալոց է ամենայն պատրաստութեամբ, ելէ'ք ընդ առաջ նորա: Եւ ի ձայնելն կու հասանի սակաւ զօրօքն ի վերայ, եւ նոցա ոչ գիտացեալ` թէ ով ոք իցեն, այլ ճանապարհորդ կարծելով: Եւ թագաւորին տեղի զկայ առնելով եւ հարցանելով զմի ոմն ի քաղաքացեացն թէ` ո՞վ ոք են սոքա երիս արքս մեծամեծք եւ զին՞չ կու ձայնէ մունէտն: Եւ որք մերձ գոլով ասեն ցթագաւորն թէ` դոքա մէկն եպարքոսն է եւ մէկն դատաւորն է եւ միւսն ստրատելատն է: Դարձեալ հարցանելով թագաւորն նոցա երից արանցն թէ` հնազա՞նդ էք ձեր թագաւորին եւ հրամանաց նորա լսողք եւ կատարո՞ղք: Եւ նոքա ասեն թէ` ընդէ՞ր չենք հնազանդ, այլ ծառայք եւ հրամանակատարք: Եւ ընդ խօսել նոցա եհան նամակ հրամանաց, զոր հատ ասեն, զի ահա' թագաւորին հրամանն, որ կախի դատաւորդ ձեր ի տեղոջդ յայդմիկ, յորում կայ յանդիման ձեր: Եւ իսկոյն վաղվաղակի կատարեցին անդէն զհրամանն դահիճքն որ ընդ իւր էին, եւ կախեցին ի մէջ հրապարակի քաղաքին իւր զգեստիւն, որպէս հրամայեաց` այնպէս արարին, եւ եբարձ զչարն ի միջոյ: Եւ ապա գիտացին որ թագաւորն է, եւ անկաւ ահ ի վերայ ամենեցուն` հեռաւորաց եւ մերձաւորաց:

Յետ այսորիկ լուր եղեւ ի Կոստանդինուպօլիսն, եւ չար թուաց գործն յաչս ամենեցուն մեծամեծ իշխանացն, մանաւանդ ամենայն ուլամացն, եւս առաւել մեծ հրամանահան օրինաց դենին իւրեանց` մուֆտին իւր համախոհօքն եւ նախիպովն: Եւ ժողովեալ ի միասին չարիս նիւթել թագաւորին, զի ընկեսցեն զնա յաթոռոյն եւ նստուսցեն զեղբայրն իւր` զՊայազիտն, զի թագաւորն մեր մոլեգնոտեցաւ եւ զինչ առնելն ոչ գիտէ: Զայս վասն այն սակս ասէին առ իւրեանց ահին, զի իւրեանքն առ հասարակ ի նոյն չարիսն էին կաշառակրծութեամբն, որ աւերակ առնէին զտիեզերս ամենայն, որպէս տեսիլն Յովհաննու Աւետարանչին: Եւ այս չարախոհ նիւթիչքս չարեաց կոչելով զենկիչարեաց գլխաւորսն եւ զամենայն պետս նոցա, եւ կամեցան կամակից առնել զնոսա եւ թիկունս, ասելով նոցա թէ` գիտասջի'ք զի թագաւորն մեր մոլեգնոտեցաւ եւ յօրէնս մեր ոչ կամի հայել, այլ ընկեսցո'ւք զնա եւ զեղբայրն իւր կացուսցո'ւք ի տեղի նորա: Եւ ենկիչարիքն այլ միաբանութեամբ զաղաղակ բարձեալ ասացին. հաշա~, քա'ւ լիցի թէ մեք լինիցիմք այդմ գործոյ կամակից եւ կցորդ չար խորհրդոցն ձերոց զոր դուք նիւթել էք եւ կամիք, եւ չէ հաճոյ յաչս մեր, այլ դժնդակ չարութիւն: Եւ դարձեալ զօրավարքն եւ ամենայն զօրքն ընդ ուլամայսն եւ զգլխաւոր մուֆտիս նոցա թէ` ընդէ՞ր դուք ոչ հնազանդ լինիք հրամանաց թագաւորին մերոյ. սակայն մինչեւ ցայսօր եւ առ յապա ֆաթվա տուեալ ես ի ձեռս թագաւորին թէ` դոցա ղաթլ հալալ է քեզ, անխնայ կոտորել եւ կորուսանել զենկիչարի եւ զիսպահի զօրսն, եւ դուք ընդէ՞ր չէք հնազանդ լինիր հրամանաց թագաւորին եւ պատմոցն, որ զչարսն եւ զանիրաւսն ի ձէնջ պատժեսցէ թագաւորն մեր, զի աշխարհի աւերիչքն եւ վնասակարքն շատքն զատիքն են եւ ուլամայքդ էք աշխարհի ապականիչքն եւ աւերիչքն, զիա՞րդ ոչ կամիք զասախ թագաւորին ի վերայ ձեր: Զայս սպառնական եւ ընդդէմ պատասխանիս նոցա լսելով, յամօթ եղեն եւ զահի հարան:

Յետ այսորիկ ազդեցուցին ի տուն թագաւորին եւ մօր նորա զայսքան բանիցս չարախորհութիւնն թշնամեաց թագաւորին ի յուլամայցն, եւ թագաւորն տակաւին ի Պուռսայ կայր իւր ասախին եւ քննութեանն: Եւ մայր թագաւորին բօթալից նամակագիր ուղարկելով ի ձեռն սուրհանդակի միոջ առ որդին իւր Սուլթան Մուրատն. եւ յորժամ եհաս սուրհանդակն ի թագաւորն եւ էր յայնմ ժամու ի յորս երէոց: Եւ սուրհանդակն անդ ժամանելով մատոյց զթուղթն, եւ թագաւորն էր ի հոգ յորսոյն եւ առժամն ոչ կամելով ընթեռնուլ զթուղթն եւ սուրհանդակն բողոք բարձեալ ասաց. ա~յ տէր մեր սահիպ սատաթ, ընթերցի'ր զայդ նամակն, կամ թէ ոչ կամիս առժամայն ընթեռնուլ` սպան զիս, զի յոյժ բօթալից է կնքեալ քարտէզդ: Եւ ապա լուաւ աղաղակին եւ եբաց զկնիքն եւ եբրեւ ընթերցաւ, վաղվաղակի ընդ կրունկն դրաձաւ ի յորսոյ տեղեացն եւ հաստատեաց զերեսս իւր գնալով յԸստամբօլ սուր եւ երազընթաց երիվարօք փոքր զօրաւք եւ այլ ոչ դարձաւ ի Պռուսայ, այլ գնալով յարքունիս իւր ի մէջ երկուց աւուրց: Եւ յորժամ եհաս յաթոռ իւր եւ վաղվաղակի կոչեաց զմուֆտին ի յատեան առաջի մեծամեծաց իւրոց եւ դատաստանաւ խօսեցաւ ընդ նոսա եւ ասէ. ա~յ վատաբախտ, վատշուէր եւ անարգամիտ, եւ եհան զիւր տուեալ ֆաթվան եւ ցոյց ետուր ամենեցուն որ անդն կային, եւ ասաց ցնա մեծաւ ցասմամբ թէ` այս չէ՞ քո տուեալ ֆաթվան ինձ եթէ` այնչափն սպանմամբ հա'ր եւ կոտորեա' զընդդիմահար զօրսն քո, մինչ ի չորից մին մասն մնասցէ, զի զաթլ դոցա հալալ է քեզ եւ ոչ մեղանք է քեզ, այլ արդարութիւն եւ փառք: Եւ յայնժամն հարցուկս ո՞չ եղէ ընդ քեզ թէ` ո՞րպէս է վասն թագաւորացն եւ յուլամայից սահմանքն եւ օրէնքն եւ եթէ թիւրին դոքա ի կարգադրութեանց սահմանաց օրինացն, նա' չէ` եւ կամ զի՞նչ են պատիժք նոցա եւ դատապարտութիւնքն. նա' դու ի նոյն ժամին չետո՞ւր պատասխանի յամենայն հարցելոցս: Ես ի քո հրամանացն դուրս գործ գործեա՞լ եմ, զինչ որ կու գործեմ` քո հրամանաւն է. եւ թէ յուրա՞ստ եղեր զքո խրատն եւ զֆաթվան եւ այդպէս չարաչար մահ կու խորհիս եղեր` մեզ եւ տանց մերոց կործանումն: Եւ ամենեքեան որք լուան, ափիբերան եղեն: Եւ յետ այսքան բանից եւ զրուցաց, հրամայեաց թագաւորն զի վաղվաղակի յաքսորս առաքեսցեն զինքն եւ զմեծ որդին իւր, որ մեծ դատաւոր էր մեծ քաղաքին Ըստամբօլայ: Եւ վաղվաղակի կատարեցին սպասաւորքն թագաւորին զհրամանն, զինքն եդին ի փոքր նաւի, զոր զայեխ ասեն, երկու չաւուշով տանել ի յաքսորս ի Մեծ Ըռատօզն, եւ զորդին ուրիշ զայեղ` զի տարցեն ի Կիպրոս, որ դեկտեմբերի ամսուն գ. ին էր, որ բերին զորդին հանին ի մեր Փոքր Ըռատօզս, որ Թաքիրտաղի կոչի վասն մերձ ի լերինն: Վասն առաւել խռովութեան ծովուն ալէկոծութեանն, նա' եկաւ ելաւ ի դուրս ի նաւէն եւ երեք օր աստ կացին վասն դառնութեան օդոցն, եւ ապա յետ երեք աւուր դարձեալ ճեպով եդին տանողքն ի նոյն նաւին, եւ գնացին փութանակի: Եւ ի միւսում յաւուրն յանկարծ եկին թագաւորին տանէն մեծ ոմն, որ պօստանճիպաշի ասեն, եւ այլք ի ներքինեաց ծառայիցն բազումք ընդ իւր ունելով, եւ մէկ ժամ նստաւ եւ հացկերոյթ արար եւ դարձեալ եմուտ ի զայեխն եւ այլ զօրացն հրամայեաց ցամաքով գնալ ի Կալիպօլի եւ անդ պատահեալ միմեանց եւ ոչ բնաւ պատմեցին ումեք զվասնէրն: Եւ յետոյ իմացաք, որ Կալիպօլի մէկ զուլմարար փաշայ մի եկեր յՈւռումէլու եւ կու կամի որ յԱնատօլու կողմն անցնի փախչելով ի յահէ գանկատաւորացն եւ ի պատժոց թագաւորին: Յեղակարծում ժամու ծովով եւ ցամաքով հասին ի վերայ, որ մէջիտն ի նամազ կու գնայր, յանկուման արկին լար ի պարանոցն որպէս զորոգայթ թռչնոց եւ խեղդեցին եւ հատին զգլուխն, դարձեալ բերին աստ եւ տարան առ թագաւորն:

Եւ յետ այնորիկ ի նոյն երրորդում աւուրն գունդ մի զօր այլ եկին ի թագաւորէն եւ ճեպով գնացին ընդ նոյն ճանապարհն ցամաքով դէպ ի Կալիպօլի եւ ոչ ումեք ինչ ասացին: Իմացաք որ ի մուֆտուն յետեւէ որոնել կու գնան, եւ գնացին փութով, ի յետ եկին եւ ոչ գտին զմուֆտին, այլ թաքուցեալ էին զնա մեծամեծք թագաւորին, հանեալ ի նաւէ եւ ղօղեցեալ ի հեռագոյն տեղի ուրեք, որ Հարամի ձորի Պահճայ ասեն, գոնեա թերեւս շիջցի սրտմտութիւն թագաւորին, եւ ապա պաղատելով զի մի մեռցի, վասն այնորիկ խնայելով ի նա` թէ գլուխ է դենին իւրեանց, այսպէս հաւատոց եւ օրինացն: Եւ թագաւորն լի ցասմամբ եղեալ որոնել ետուր զնա ի ծովու եւ ի ցամաքի բազում աւուրս եւ ոչ եդիտ, եւ լի եղեւ թագաւորն բարկութեամբ եւ սրտմտութեամբ ի վերայ իւր նախարարացն, մանաւանդ պօստանճիպաշուն եւ նորա յոյժ սաստկութեամբ սպառնացաւ, ասելով թէ` վաղվաղակի փոյթ ընդ փոյթ կու գտանէք եւ զգլուխն բերէ'ք, եւ թէ ոչ` փոխանակ նորա զձերն կու հատանեմ չարաչար մահուամբ: Եւ յետ սպառնական բանից թագաւորին երկուցեալ նոցա, պօստանճիպաշին առեալ ընդ իւր զդահիճս հրամանաւ թագաւորին եւ գնացեալ գտին ուր թաքուցեալ էին իւրեանքն եւ խեղդամահ արարին զնա, բայց ոչ հատին զգլուխն, այլ ընդհատ թողին զգլուխն ընդ մարմնոյն եւ թաղեցին պատուով ի նոյն տեղոջն, եւ ապա բերեալ նշան սպանման ի նմանէ եւ ապա շիջաւ սրտմտութիւն թագաւորին եւ հանգեաւ ի ցասմանէն եւ անդորրացաւ:

Այսպէս զրաւ եւ չար վաղճան եղեւ չարեացն ըստ անուղղայ եւ կաշառակուրծ գնացիցն իւրեանց` յարդար իրաւանցն Աստուծոյ: Ոչ եթէ չարագործք միայն էին կամ կաշառակուրծք, այլ կարի առաւել հակառակ էին եկեղեցեաց եւ կործանիչք, որպէս արարին արդեօք յերիս տեղիս, ի Ըստամբօլ` յԷտրանա դրան թաղի Սուրբ Նիկողոս անուն եկեղեցին, որ կէսն հայոց էր եւ կէսն ֆռանգաց, զնա յափշտակեց եւ մէջիտ արար, որդին այլ զՊուռսայու ժամատեղն խափանեաց եւ իւրեանց նայիպն այլ զմեր հին եկեղեցոյն պատճառ եղեւ կործանմանն, վասն որոյ Աստուած զիւրեանք կործանեաց եւ բնաջինջ արար, եւ այսպէս բարձան չարքն ի միջոյ եւ ոչ տեսին զփառս Աստուծոյ: