Ժամանակագրութիւն

Ի վերանալ թվին հայոց ՌՁԵ (1636)ին` գնաց այս խրոխտ եւ ահարկու արենարբու Սուլթան Մուրատս` որդի Սուլթան Ահմատին բազում եւ անհուն զօրօք ի վերայ Պաղտատու եւ փութանակի էառ զնա, եւ զմին պատերազմող զօրացն պարսից ոչ ապրեցոյց, այլ հասարակ բնաջինջ արար, բայց ի կանանց եւ ի մանկտիցն, որ զօրաց յաւարի եւ յափշտակութիւն հրամայեաց, եւ յարանց ոչ զոք ապրեցոյց եւ ոչ մի, բայց ի գռեհկաց եւ ի շինականացն, որ ի մի կողմ լինելով դղեկին, այսինքն բերդին, եւ շատոք ի նոցանէ զիւրեանց կանայս եւ զտղայս իւրեանց ձեռօքն մորթեցին որպէս զարջառս եւ զոչխարս եւ ապա զիւրեանք եւս: Զառաջինն մէկ քանի հազար ազատս հրամայեաց արձակել առանց գինուց պատերազմի. նա' խնդրեցին թէ` առանց զինուց ոչ կարեմք գնալ, գուցէ ի գնալն կոտորեն զօրքն ձեր կամ մարաց ազգն կամ յարապ քաղդէացիքն: Յորժամ զայս զինուց եւ զասպարաց գործարանն յիշելով, յայնժամ խռովեցաւ թագաւորն եւ ամենայն իշխանք եւ մեծամեծք եւ ամենայն զօրք պատերազմողացն` յիշելով զառումն Երեւանու դղեկին: Թվին ՌՁԵ (1636)ին էր, որ այս Սուլթան Մուրատս էառ փութանակի եւ ոչ ումեք վնաս չարար` ոչ հայոց եւ ոչ պարսից, այլ հրամայեաց թէ` ով զմեզ կուզէ` թո'ղ կենայ, եւ թէ ոք ոչ զՇահն կուզէ` թո'ղ երթայ: Եւ որք որ մօտահաս տեղաց էին` կացին, եւ որք ի բուն Պարսից երկրէն էին ելեալ զինուց պատերազմաց` ազատ եղեալ գնացին ողջութեամբ: Եւ ի գնալն կու պատահին գնդից ձիապանաց, որ ի պիտոյից կերակրոց մարդոց եւ անասնոց գնալով, յետ դարձին կու գային, ազատեալ պարսիկքն սուր ի վերայ եդեալ սպանին եւ կոտորեցին զզախրաճիսն: Եւ ապա լուեալ թագաւորին, հրամայելով փաշայիցն` բազում զօրօք զկնի մտանելով նոցա իսպառ իսպուռ ջնջեցին եւ դարձան փաշանին մեծաւ յաղթութեամբ: Նմանապէս եւ սոցա կարծիս եղեւ եւ սուր ի վերայ եդեալ կոտորեաց եւ իսպառ ջնջեաց եւ ոչ եթող զոք գուժկան լինել երկրին Պարսից, բայց երկու եւ երեք խանիցն, որ ընդ իւր բերելով ի Կոստանդինուպօլսոյ, եւ եդիր անդ պահապան զբազումս ի զօրաց իւրոց դղեկին Պաղտատոյ, եւ ինքն դարձաւ մեծաւ յաղթութեամբ եւ եկն ի յաթոռ իւր:

Դարձեալ յայսմ ամի եւ թվին ՌՁԷ (1638)ին կրկին զԵրեւան եւ զշրջակայ գաւառքն գերեցոյց տաթարն, այլ յորժամ թագաւորն գնաց անհուն զօրօք դէպ ի կողմն Պաղտատու, հրաման արար տաթար խանին ամենայն զօրօքն գնալ ի յԱրզուրումն, իսկ տէր Արզրումին Քէնան փաշան զօրագլուխ լիցի ամենայն զօրաց անդ հաւաքելոցն, զի միաբանութեամբ գնասցեն ի վերայ Երեւանու գաւառացն եւ գերեսցեն առհասարակ զամենայն հայք եւ զտաճկահաւատսն, եւ զամենայն անասունք զորս գտցեն` յաւարի առցեն, որպէս եւ արարին իսկ: Քէնան փաշան հրամայեաց տաթար խանին թէ` ես յառաջ գնամ, այս նիշ տեղոջ կու իջեւանիմ, դուք անդ գտջի'ք զիս եւ անդ հաւաքեսջի'ք ամենայն զօրօքն ձեր: Այլ փաշան գնացեալ եղեւ, յառաջին նշանակեալ տեղոջն գտանելով այր մի ի զօրացն պարսից մնացելոց, ըմբռնելով զնա եւ հարցուկս եղեալ փաշային ընդ առն պարսիկին թէ` դու ո՞վ ես. պատասխանելով նմա թէ` ես եմ ի պարսից զօրացն, ընդ քնով անկեալ մնացի աստ: Դարձեալ եհարց փաշան թէ` քանի՞ են չափ զօրաց նոցին. ասելով թէ` բազումք են եւ ոչ գիտեմ զթիւ համարոցն, այլ ի գիշերիս այսմիկ անկանելով ի վերայ ձեր, կոտորելով զձեզ: Կուզէք հաւատացէք, կուզէք մի' հաւատայք, ահաւասիկ կամ ի ձեռս ձեր, որպէս կամիք` արասջիք: Եւ զայն լուեալ փաշային ի բերանոյ առն պարսկի եւ իսկոյն չու արարեալ ի տեղոջէն, փախուցեալ գնալով, յԵղիվարդն բնակելով: Եւ թաթարին զօրացն գունդ մի գնալով ի տեղին ուր փաշան ելեալ էր, եւ պարսից զօրաժողով լեալ, ի դարանի կացեալ զեկեալ գունդն թաթարաց կու կոտորեն, ոմանք հինգ հարիւր եւ յիսուն ասացին եւ ոմանք աւելի, ապա նոցա խանն իմացեալ, այլ ոչ գնացին անդ: Եւ խռովեալ թաթար խանն փաշային թէ` դու վասն է՞ր փախեար, որ իմ այսքան զօրս կոտորեցան: Եւ ի Գառնոյ ի վայր զմօտահաս գեղորէքն ի վերի` վարեցին եւ յաւարի առին զորս գտին` թէ հայ, թէ տաճիկ, զերկիրն եւ զանասուն այլ, եւ լցին զդաշտն վայիւ եւ աղաղակաւ եւ անասնոց բառաչմամբ: Եւ զայն տեսեալ պահապանաց բերդիցն Երեւանու, ոչ կարացին հանդուրժել վայիցն եւ դառնագոյն աղաղակացն, եւ բերդին խանն ել արտաքս բազում ամբոխիւ եւ` ի մեղաց իմոց` ուժ առեալ թաթարացն եւ փաշայի զօրացն եւ յաղթեցին պարսից զօրացն եւ կոտորեցին զբազումս եւ զխանին քեհեան զՆազար աղան ըմբռնեցին եւ զայլս ոմանս ի գլխաւորացն: Եւ ի Սուրբ Էջմիածնայ կողմն կուրացան եւ ոչ գնալով ի նոցա վերայ վայրքն, շնորհօք Սուրբ Միածնին եւ աղօթիւք սուրբ հայրապետին Փիլիպպոսի եւ սրբասնեալ միաբանիցն եւ ամենայն քրիստոնէիցն հայոց անդ ապաւինելոցն:

Եւ ապա յԵղիվարդոյ գեղջէն չուեալ գնացին, բայց զԵղիվարդի վանքն այրեցին, որ զարմանալի չէնք ունէր, որ Երեւանու երկերեսին կու նմանէր: Եւ գնացին աւարաւ եւ գերութեամբ ի վերայ Ապարանից վերայովն դէպ ի Կարս եւ ի յԱրզրումն, որ լցաւ երկիրն աղաղակաւ: Եւ Զաքարիա անուն վարդապետ մի Էջմիածնեցի եւ Սանոս Չէլէպին` Պէտիկի եղբայրն Հալապեցի, որ մաքսապետ եւ դարապխանաճի գոլով, օժանդակ լինելով եւ զօրավիգն եւ թափելով զամենայն գերեալսն ի գերողացն: Եւ մեր տէր Մինաս վարդապետն անդ պատահելով` մէկ քանի այլ ի վերայ նորա էին ձգեր, որ գնեալ էր թաքնաբար: Եւ այսպիսի կերպիւ բաժանեցին ի վերայ Արզրումի տօլվաթաւորացն եւ վաճառականացն, ոմանց վերայ երեսուն մարդ, ոմանց քսան, ոմանց տասն, ոմանց հինգ, ոմանց երկու, ոմանց մէկ` ըստ կարողութեան մարդկան, մինչ զամենեսեան ազատելով եւ ոչ թողլով մինչեւ մի: Եւ թէ գաղտ փախուցին ի հեռագոյն աշխարհ ուրեք, որպէս ի Կոստանդինուպօլիսս եւ այլ զաւառս, որ կու շրջին տեարք նոցա լալագին դիմաւք, զոր ազատարարն Քրիստոս ազատեսցէ զգերիս նոցա եւ զամենայն գերեալսն ի սատանայէ:

Եւ խանն առեալ զձերբակալսն գնաց ի յԱմիթ առ Սուլթան Մուրատն, որ անդ ձմերեալ էր: Եւ խանն ութն հազար թաթար ի յետ ուղարկեց ի Կաֆայն, որ եկին ի մէջ ձմերան յՈւռումէլիս ի վայր եւ գնացին աւարաւ եւ ոճրագործութեամբ եւ թալանելով, եւ լցաւ աշխարհն վայիւ եւ աղաղակաւ. այսպէս գործէին պղծագործութիւն: Եւ յետ այսպէս եղելոցն, յորժամ դարձաւ Սուլթան Մուրատն եւ կամեցաւ խաղաղութիւն առնել ի հետ Շահին, սահմանք եւ սինօռ դնել, եկին դեսպանքն եւ գնացին: Դոքա զԹավրէզ ուզեցին եւ Շահն` զՉոպան քոփրուսի կամ զԿարս, եւ յայսմ յուզմանս էին եւ յամեցուցին զհամոզութիւնն: Եւ այս գժտութեանս միջին եհաս մահն Սուլթան Մուրատին, որ մեծ սուգ եղեւ ամենեցուն մեծաց եւ փոքուց, հեռաւորաց եւ մերձաւորաց, որ ահ եւ երկիւղ նորա զարհուրեցուցեր էր եւ սասանեցուցեր էր զամենայն իշխանացն եւ ծառայիցն սրտերն, որպէս եզն եւ առիւծն ի միասին ճարակէին եւ միմեանց ոչ վնասէին, վասն որոյ աւաղեցաւ ամենայն ոք եւ կոծեցին ի կոծ մեծ, որպէս զԱրտաշէս թագաւորն հայոց: Եւ եղեւ վաղճան սորա ի թվին հայոց ՌՁԹ (1640)ի փետրուար ամսուն ե. որ թագաւորեաց ամս վեշտասան, եւ որդի ոչ գոլով, այլ երեք եղբարց պահելով, զերկու եսպան` զՊայազիտն, որ յոյժ խելացի ասէին, որ դաւաճանութեամբ սպան, ինքն ի Պաղտատ լինելով քսմոսութիւն արարին թղթով թէ` զՊայազիտն կու նստուցանեն յաթոռդ, նա այլ բարկութեամբ գրեաց ի Պայրամ փաշան եւ ի պօստանճիպաշին թէ` զերեքն այլ սպանեցէ'ք մինչ որ ես գամ: Զերկուս սպանին, եւ զայս Իբրահիմս, որ նստուցին ի տեղի իւր, յայնժամն մայրն թաքոյց եւ ասացին թէ` մահուամբ մեռաւ եւ ոչ ցուցին մինչ ի յօր մահուանն, եւ նստաւ Սուլթան Իբրահիմն ի տեղի նորա ամաց քսան եւ հնգից եւ այժմ չունի գնոյն ասախն եւ զահարկութիւնն Սուլթան Մուրատին, թերեւս յետոյ լիցի որպէս զեղբայրն: Այլ զօրացուցիչն Աստուած է, զի սիրտք թագաւորաց ի ձեռին Աստուծոյ են, որպէս ասէ Իմաստունն եւ այլ մարգարէքն: