Ժամանակագրութիւն

Թվին ՌՁ (1631)ին, ի ժամանակի Տէր Մովսէս կաթողիկոսին, ի յօժանդակութենէ եւ յազդմանէ չարին, կուգայ ի բուն Ֆռանգէն ոմն յիզվիթ աբեղայ Պօղոս անուն, նախ կու անկանի ի մէջ ջահուկացն եւ ի նոցա միջումն քսմոսութիւն առնելով եւ անհաշտ խռովութիւն արկանելով եւ եպիսկոպոս նոցա զայրանալով նմա, եւ յետ առաւել հակառակելոյն ընդ եպիսկոպոսին, եւ եպիսկոպոսն մատնելով զնա բռնաւորի տեղոյն եւ նա արկանելով զնա ի գուբ մահապարտաց եւ շղթայ դնելով ոտիցն երեք ամ, անդ կալով ի խորափտին: Եւ լոյսոգի Տէր Մովսէս կաթողիկոսն անդ պատահելով, եւ առաջին սիրոյն յաղագաւ, որ ի Կոստանդիանոսի եւ Տրդատայ եւ Սուրբ Լուսաւորչին եւ Սեղբեստրոսին դաշանցն վասն ուղղափառ հաւատոյ միաբան կալով, որ նոքա յետոյ զիւրեանց հաւատն եւ զօրէնքն խախտեցին եւ այլայլեցին եւ զուխտն եւ զդաշինս ցրուեցին եւ մերն անխախտելի մնաց շնորհօքն Քրիստոսի եւ աղօթիւք Սուրբ Լուսաւորչին: Եւ Տէր Մովսէսն յաղթեալ ի սիրոյ առաջնոյն, ոչ ի միտ առնելով զյետնոցն խորամանկութիւնն, իբր ողորմելոյ ուրուք եւ սիրոյ յաղագաւ բազում ջանիւ կու հանէ ի գբոյ տառապանաց, որ արժան էր մահու: Եւ յետ մահուան Տէր Մովսէսին կուգայ պատրողական բանիւք կու անկանի ի Էջմիածինն, կու հաւատացուցանէ զՏէր Փիլիպպոս կաթողիկոս եւ զամենայն միաբանսն թէ` ի հայոց հաւատն կու դառնամ, աղաչե'մ զձեզ, ընկալարո'ւք զիս: Եւ նոքա սիրով կու ընդունին որպէս զճշմարիտ հաւատացեալ, ոչ գիտելով զխարդախութիւն չարին թէ` յայն սակս կու շրջին ի վերայ երկրի, զի պատրեսցեն զբազումս, որ կառնեն միշտ, որպէս ի մէնջ զբազումս հրապուրեցին: Եւ մնայ ժամանակ մի երկու յԷջմիածինն եւ կու ուսանի նախ լեզու հայերէն եւ գիր եւ կու շրջի ի մէջ գրոցն` թէ սաղմոսի, թէ շարականի, թէ գանձի եւ թէ այսմաւուրաց, թէ ճաշոցի, զամենեցուն նուրբ բառեր ու զբանքեր կու հաւաքէ եւ կու խառնէ իւր հրձիգ գրերն` գեղջուկ եւ դիւրագոյն ցուցանելով նոցա, որպէս զհասարակաց զխօսս զրուցաց, եւ յոյժ հաւանեցուցանելով նոցա` զգրոց աշակերտեալսն ամենայն, որպէս զմեծ Սարգիս վարդապետի աշակերտեալսն ի վերայ Ապարանկաց գետոյն մօտ Երնջոյ բերդին: Եւ դոքա այլ նոյնպէս բազումք կու աշակերտին հերետիկոսի խաբուսկին վասն ուսման հրապուրախառն գրերացն, մինչ զմերն արհամարհելով ամենեւին վասն խրթնածածուկ գոլոյն, որ արտաքին իմաստասէրքն զիւրեանց քերթացած մեծահանճար իմաստքն նուրբ եւ դժուարիմաց բանիւք եւ խրթնատեսակ բառիւք ծածկեալ են, զի մի դիւրահաս լիցի եւ արհամարհելի, ըստ այնմ թէ` դիւրաւ գտանելին դիւրաւ կու արհամարհի եւ դժուարագիւտն պատուելի է եւ անիբաց դնելի: Եւ սոքա աշակերտեալք գրոցն կարօտ լինելոյն վասն իւրեանց բազմութեանն, տեսանելով չարին` այսպիսի վտանգի կու հնարի, պարզ եւ գեղջուկ բառիւք գրենօք ի հաւանութիւն ածել եւ զաշխատութիւնս աստուածիմաստ սրբոցն եւ զարտաքնոցն եպերական առնել, որպէս հաւանեցուցեր էր զԷջմիածնայ զոմանս` փափաքող իմաստից եւ աշակերտելով զնոսա: Ոչ թէ զիմաստն միայն, այլ զչարաչար հերձուածսն քաղկեդոնական լեւոնական տումարիցն, մանաւանդ զվերջոյ նորոյ աղանդից` ֆռանգացն, զոր չէ հնար գրելոյ, թէ վասն լուսոյ ուրանալոյն եւ վասն զատկաց որոշելոյն եւ այլ նոր հերձուածս բազումս, զոր քաղկեդոնիկք ոչ ունին` ոյ յոյնք եւ ոչ այլ ոք: Զայս ամենայն ի հաւանութիւն ածելով զնոսա, որ եւ զմերս ի հայհոյել եւ ի ստել ջանային ամենայն իրաւք, այսպիսի չարաչար հնարիւք պառակտութիւն արկանելով ի մէջ սրբասնունդ միաբանիցն: Եւ Հոգեւորտէր Փիլիպպոսն անդ ոչ գոլով, այլ ի Սօս քաղաքն` ի Սպահան լինելով, որ զայսքան աղանդս սերմանեալ է գայլն ապականիչ: Եւ մեր աբեղայքն այնքան ջերմեռանդ սիրով հարեալ ի սէր նորա, որ զինչ ասէր` անյապաղ կատարէին: Զմեր վեղար եւ զմեր փիլոնն կու դնեն ի գլուխն եւ գաւազան կուտան ի ձեռին եւ յաթոռ կու նստուցանեն, դաս ու քարոզ կուտան ասել: Եւ կու կարդայ զՀարցմանցն եւ զքարոզգրքերն եւ զձեռնահաս քարոզգրքերն Գրիգոր Տաթեւացոյն` երկրորդ լուսածողի ամենայն աստուածաշունչ գրոցն եւ ամենայն դժուարալոյծ գրենացն: Յորժամ որ կու տեսանէ որ ի տեղիս տեղիս զիւրեանց նորագիւտ չար աղանդիցն անարգաբար պատասխանի գրելով մեծահանճար իմաստիւք, նա' ի խոր խոցելով, եպերականս առնելով եւ անհաւան լինելով, եւ կու հաւանեցուցանէ զաշակերտեալսն իւրոյ չարիմաց աղանդոյն` թէ այրելոյ են այս գրեանքս եւ անպատճառ այրել պիտի, եւ կամակցութեամբ ամենեցուն իւրոցն խորհեցան այրել: Եւ ուղղափառ մնացեալքն ի միաբանիցն ազդ առնելով Հոգեւորտիրին, որ ի Սօս քաղաքին ուղարկելով զոմանս յաշակերտաց իւրոց, մեծաւ բարկութեամբ սաստիւ եկեալ պատահեալ առ նա, զաթոռն կործանեալ, զգաւազանն խորտակեալ, զվեղարն եւ զփիլոնն պատառեալ եւ ծիւ ծիւ արարեալ եւ զինքն եւ զաշակերտեալսն բրածեծ առնելով, վարեալ զինքն ի վերին աշխարհէն անարգութեամբ:

Եւ յորժամ կու հեռանայ, երկու մոնթ կու հասանին իւրն եւ եկեալ էջ ի Ըստամբօլ` ի Ղալաթիայ թվ. ՌՁԵ (1636)ին, եւ մեք աստ պատահելով յայն ժամն, յԱստուածածին եկեղեցին լինելով, նա' այն չարն հաւատացուցանելով զամենայն զալաթացի քահանայքն եւ դիւրահաւան ժողովուրդքն, մանաւանդ զմեր որդեակն զԽոճայ Տաւիթն եւ զԿիրակոս Ջուղայեցին, ասելով թէ` երեք ամ Էջմիածին կեցեալ եմ եւ հայ եմ եղեալ եւ աշակերտ եմ Փիլիպպոսին եւ վարդապետական իշխանութիւն եմ առեալ քարոզելոյ: Եւ նոքա զնա դասագլուխ կանգնեցնելով եւ սկսեալ հայ լեզու քարոզ ասել զպատմութիւն Լուսաւորչին, զի նախ նովաւ հաւանեցուսցէ զպարզամիտսն: Եւ լուր եղեւ ի քաղաքին եւ գրոհ տուեալ ոմանց գնալով ի համբաւն: Եւ ի լսել բանից նորա մինչ զմեզ զարմացուցին եւ երկու եկեղեցոյ քահանայքն` Սուրբ Սարգսին եւ Սուրբ Նիկողայոսին ի խռովութիւն շարժելով գնացեր էին մօտ Զաքարէն, որ նա էր պատրիարգ անուն, ասելով նմա թէ` դո՞ւ ետուր իշխանութիւն խաբուսկին այնմիկ վարդապետել ի վերայ ազգիս հայոց: Եւ Զաքարիայն յուրաստ լինելով թէ` ես ոչ գիտեմ զնա, այլ ջուղայեցիքն են ընդուներ` Խոճայ Տաւիթն եւ մոնթ Կիրակոսն: Եւ ստիպելով հարկեր են. թէ քո կամքն հետ նորա չէր, նա' մէկ սաստի եւ փախուցելոյ գիր գրեցէ'ք, դու եւ Կամախեցի Գրիգոր վարդապետն, որ ըղրկենք ի վերայ նորա, որ Ղալաթիոյ քահանայքն եւ եկեղեցպանքն եւ երեսփոխանքն փախուցանեն: Թերեւս նա ի հարկէ, կամայ եւ ոչ կամաւ գրեր էր իւր անունն եւ ի մեր անունն կնքեր էր եւ բերին մեզ այլ մոհրել ետուն, եւ հարցուկս եղեն առ մեզ թէ` զո՞վ ոք ըղրկենք թղթատար. եւ ես ասացի թէ` այս բանիս ոչ ոք չէ կարող անվեհեր տալ պատասխանի, բայց ի մեր Իլան Տէր Ղազարէն: Եւ ամենեցուն կամակցութեամբն տուաք ի նա զնամակն եւ եդաք զմեր Զաքրիկ դպիրն ընդ նմա գնալ առ քահանայքն եւ առ ըռանչի (?) խաբուսիկն ի մօտն, տալ զթուղթն ի նոսա, եւ նախ հարցանել զմեր հաւատոց եւ օրինաց եւ կրօնից ճշմարիտ դաւանութեանցն եւ սիրով ընդունելոյն եւ յանձն առնելոյն զամենայն կրօնս մեր եւ հրաժարելոյն յամենայն քաղկեդոնական հերձուածոցն եւ մանաւանդ նորագիւտ ֆռանգադաւան հերձուածոյն. զայսքան պատուէրս պնդագոյն պատուիրեցաք խնդրել ի նմանէ: Եւ առեալ գնացին, տուեալ են զթուղթն ի քահանայքն եւ քահանայքն չեն համարձակել միանգամայն տանել զթուղթն առ նա` առ ահի ոմանց ի գլխաւոր ժողովրդոցն վասն առաւել ջերմ սիրոյն զնա: Եւ Տէր Ղազարն ոյժ առնելով ի մէնջ կու գնայ առանց թղթի զառաջինն կու ողջունէ շրթամբք եւ ոչ սրտիւք, կու սկսանի հարցանել որպէս պատուիրեցաք: Եւ կեղծաւորաբար ծածկել ջանայր ասելով թէ` այդ կռուոյ նշանք են, թո'ղ զայդ ի բաց: Նա ասացեալ է թէ` վասն այս քննութեան աղագաւս եմ առաքեալ ի վարդապետաց եւ ի բազմամբոխ քահանայից, զիա՞րդ իշխեմ ի բաց դնել. եւ նախ աստ' զ«Հաւատամքեն Նիկիոյ, որ միշտ ասի յեկեղեցոջ: Նա ասել է մինչ «Իսկ որք ասենեն եւ անտից այլ ոչ կամեցեր ասել թէ` այդ ի մեզ ոչ գոյ, այլ այսքան է մեր ասացուածքն, այլ այդ խօսք կռուոյ են պատճառք: Եւ յորժամ զայս լուեալ ի նմանէ` զուրացկանութիւնն հաւատոյ դաւանութեանն, որ հաստատուն կնիքն է նիկիական «Հաւատամքեին, յայնժամ տալով զառաքեալ թուղթն ի նա, եւ շտապ հանելով զնա ի դուրս եւ արտաքսելով յեկեղեցոյն: Եւ հաւանողքն նորա եւ ջերմեռանդ սիրովն ընդունողքն ոչ դադարէին ի բաց կալ ի նմանէ, այլ կու ջանային կրկին մուծանել զնա յեկեղեցին: Եւ Զաքարէ վարդապետն աղաչանք էին անկեր թէ` անպատճա'ռ, անպատճա'ռ պիտի որ մեր խաթրին համար հրաման տաս որ գայ, նա այլ զմեզ պատճառելով թէ` ի նորանէն կու խորշիմ, որ կու ոգորի ընդ մեզ, եւ այլ քահանայքն այլ կրկին խռովութիւն կու շարժին, վասն որոյ չէր կամեցեալ. եւ հահամախոհքն բորբոքեալ էին ի սէր նորա եւ ոչ կամէին ի բաց կալ ի նմանէ: Եւ յորժամ լուայ զայս բորբոք փափաքումն նոցա, յայնժամ առեալ զմեր զքարոզգիրքն Տաթեւացոյ հատորին, գտի զայն տեղին որ վասն հերձուածողացն հրատարակեալ է յերկար եւ ճոխիմաստ բանիւք ի վերայ բանին Իմաստնոյն, որ ասէ թէ` Կթեա' զկաթն եւ եղիցի եւղ, եւ եթէ առաւել ճմշես` արիւն ելանէ, եւ յանդիմանեցի յոյժ սաստիկ գրովք աստուածայնովք զսիրով ընդունողք նորա. եւ ապա մեղա'յ գոչեցին ամենեքեան եւ ուղիղ սրտով հրաժարեցան ի նմանէ: Եւ նա առեալ ի վերէն բերեալսն եւ գնացեր էր ի Լեհ, դէպ ի մեր եղկելի տառապեալ հայոց վերայ, որ երկոտասան ամ է, որ հալածեալ կան ի նոցանէ ի մեր Նիկօլ ուրացող եւ աղթարմայ եպիսկոպոսէն եւ յիզվիթ աբեղայիցն ֆռանգաց, որ այսքան ամ է որ ուղղափառաց տղայքն անկնունք եւ մեռեալքն անկարգ թաղեալք, որ եկեղեցիքն այլ առին եւ զսպասքն: Թէ լինի` հնարիւք ի Սեչով քաղաքի կամ ի Պուղտան զմեռեալքն ի բամպակի պատեալ պահելով եւ կամ զտղաքներն գաղտ փախուցանելով այս կոյս պուղտանին, կնքելով եւ զմեռեալքն թաղելով, եւ որոց ոչ գոյ հնար` մնացեալք են ի նոյն վտանգի միջի եւ կու սպասեն ողորմութեանն Աստուծոյ: Եւ եղեալ հրաման ի փափէն եւ ի գռալէն, որ տալով ի նոսա զեկեղեցիքն եւ զամենայն գահ սրբութեանցն, նա' այն չար աբեղայն, որ անուամբ չէ յիշման արժանի, ի վերայ կու հասանի եւ չի թողուր որ տան, այլ սաստելով նոցա, ասելով թէ` կամիք տալ, զի սոքա թիւրամիտք են եւ դիւրախաբք, եւ զդոցա կաթողիկոս եւ զբազումս ի միաբանիցն գրոց աշակերտելոցն հաւանեցուցեր եմ, ահա մէկ քանի զկնի իմ եկին, եւ այլ ոմանք: