Ժամանակագրութիւն

Ղեւտական գրոց մէջ` ստորին լուսանցքին վրայ.

«Հազար բերանով նախ ինձ վա~յ, եւ ապայ ի վերայ ամբարտաւան եւ անզգամ արանց: Տեսէ'ք, ո'վ եղբայրք, զսպառնալիսն եւ զսաստն Աստուծոյ ի վերայ մեր անլսողութեանս: ե

Դատաւորաց մէջ` ստորին լուսանցքին վրայ.

«Աղաչեմ զքեզ, Տէ'ր, անյիշաչար եւ անոխակալ Աստուա'ծ Աստուա'ծ մեր, յիշեա զմեզ յորժամ գաս ի դատել զերկիր: ե

«Ո~հ զմոլի խորհուրդս զապականիչս ոգոյ: ե

Դատաւորաց վերջը.

«Զոգնամեղս, զեղկելի աշխատող տառիս` զԳրիգոր նուաստ ոգի միայն անուամբ վարդապետս` աղաչե'մ, աղաչե'մ, երես անգեալ աղաչեմ զհանդիպողքդ մատենիս` յիշել աղօթիւք ի Տէր Յիսուս, եւ որք յիշէք զմեղաւորս, եւ դուք յիշեալ լիջիք ի Տէր. ամէն: ե

Հռութի վերջը.

«Արդ եղեւ զրաւ Դատաւորաց գրոցս եւ Հռութիս` հայկազնեայ տումարի թվի ՌԾԵ (1606) շրջանի եւ յունիս ամսոյ ի հնգետասանի, պատկեր օրի` շաբաթի, ի վճարս Պէնտէկոստէի: Գրեցաւ ի սուրբ եւ յաստուածակոխ քաղաքս յԵրուսաղէմ, ի դրունս Նորոյս Սիոնի` մօր համօրէն ընդհանուր եկեղեցեաց սրբոյ մեծի առաքելոյս աթոռակալի Տեառնեղբայր Յակոբիս եւ Գլխադիր Որդոյն Զեբեթեայ Յակոբայ սուրբ առաքելոյն եւ այլ անճառ եւ անպատում անօրինականացս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ, ի յառաջնորդութեան եւ տեղապահութեան գահոյս երանաշնորհ եւ ամենիմաստ Տէր Դաւիթ հեզահոգի արքեպիսկոպոսին եւ Գրիգոր մոնոզոն աբեղայի վերակացու հոգաբարձի, բազմերախտ աշխատաւորին, եւ համշիրաք եղբօր մերոյ կամաւոր աղքատին Տէր Սարգիս եպիսկոպոսին Սաղմոսավանեցին եւ Տրապիզոնցի կամաւոր աղքատին Տէր Կիրակոսին եւ Տէր Սարգիս աբեղային, Տէր Սահակ փոքր Կանջացին եւ միւս Տէր Սահակ մեծ Կարկառեցին եւ Տէր Մկրտիչ երէցին` ամենագովելի, սրբասէր եւ բազմագութ Ջուղայեցի քահանային եւ Տէր Մխայէլ Բաղշեցի գրագիր աբեղային եւ Տէր Յովհաննէս Վանեցի աբեղային եւ Տէր Սիմէոն աբեղային եւ այլ բազմահաւաք միաբանիցս, որ աստ կան հաւաքեալ:

Եւ արդ` աղաչեմ զաշակերտքդ բանին ճշմարտութեան, յորժամ դիպիք ոմա ընթեռնլով կամ օրինակելով` յիշեսջիք եռափափաք հոգով ի մաքրափայլ յաղօթ ձեր զունայնս ի բարեաց գորցոց, զմեղօք հարեալ ոգիս` զսոսկ անուն Գրիգոր վարդապետս եւ զեղկելի թշուառամեռ ծնողքն մեր ըստ մարմնոյ` զհայրն իմ զԳրիգորէսն եւ զմայրն իմ զԿուլվարդն եւ զամենայն արեանառու մերձաւորքն իմ եւ զամենայն հոգեւոր երախտաւորքն մեր, որք ըստ հոգւոյ եւ մարմնոյ վարժիչք եւ խրատիչք եղեն մեզ, մանաւանդ զհոգեւոր բազմերախտ հայրն մեր Սրապիոն քաջ տելեան եւ աստուածաբան վարդապետն: Նաեւ ընդ սմին կրկին եւ երեքկին զյիշելոյ արժանին` զՍեպուհու լեառնացի Պարոն Միակեցն եւ զիւր հլու աշակերտն Մարգարն, որ զթուղթս շնորհեաց գրոցս. յիշատակ նորա յաւիտենից եղիցի եւ տերեւ գովութեան անուան նորա մի' թափեսցի ի սուրբ տառէս եւ գրեսցի անուն նորա ի դպրութիւնն անջնջելի. ամէն:

Եւ դարձեալ աղաչեմ անմեղագրութիւն խառնափնդոր եւ անարհեստ գրոյս, գիտեմ զի պարսաւանաց արժանի է որչափ պարսաւէք, բայց թողութիւն շնորհեցէ'ք, զի շոյտափութութեամբ գրէի վասն անբարի ժամանակիս, որ անհանգիստ ենք կենօք եւ վասն բազում պատճառի: Եթէ յիշէք` եւ դուք յիշեալ լիջիք յայնմ աւուր ահեղ ատենին. ամէն: ե

Երրորդ Թագաւորութեանց վերջը.

«Թագաւորութեանց երրորդ կատարեցաւ յուլիս ամսոյ գ:

Ո~վ ամենաբարի Տէր իմ Յիսուս, լրումն ամենայնի եւ գլուխ արարածոց, դու ես Քրիստոս Փրկիչ մեր, փրկեա' եւ ազատեա' զմեզ` զտրուպս ամենեցուն եւ զնուաստողի Գրիգոր վարդապետս եւ զծնողս մեր զհոգեւոր եւ զմարմնաւոր, զաշխատաւորք եւ զերախտաւորքն մեր` ի սպառնալեաց գեհենոյն եւ քեզ փառք յաւիտեանս. ամէն:

Ով զմեզ յիշէ արժանապէս, ինքն յիշուի արդարապէս, փառաւորի աստուածապէս, ժառանգէ զանանց բարին վայելչապէս: ե

Երկրորդ Եզրասայ գրոց մէջ` ստորին լուսանցքին վրայ.

«Ա~յ, ո~հ եւ վա~յ, յօրինակ մեղաց քնոյ մարմնաւոր քունս նեղեաց զիս ի գիշերիս եւ այս մէկ էջս խառնափնդոր եղեւ ի ծանրութենէ քնոյս. աղաչե'մ, աղաչե'մ, անմեղադրութի~ւն: ե

Յուդիթի վերջը` ստորին լուսանցքին վրայ.

«Ո'վ բանասէրք, թվին ՌԾԵ (1606) յԵրուսաղէմ գրեցի մինչեւ ցայս, եւ արգելք եղեւ ի մեղաց իմոց եւ արդ նոր սկսայ շնորհօքն Աստուծոյ, որ թիւն ՌԿ (1611): ե

Ա. Մակաբայեցւոց վերջը.

«Ո'վ պատահողքդ հանճարով, եւ ընթերցողք յոյժ բարղձալով, յիշեցէ'ք զմեզ յօժար սրտով, զներգեւեալ ոգի զԳրիգոր խնդրող բանից` հանդերձ ծնողօք եւ ամենայն մերձաւորօք. ամէն: ե

Յոբայ գրքին մէջ` ստորին լուսանցքին վրայ.

«Յայս երեսից վերայ քացախ լցավ յանզգուշութենէ: ե

Սաղմոսաց մէջ` դատարկ էջի մը ստորոտը.

«Ո'վ պատահողք, անմեղադիր` ղալատեցայ, մէկ երեսն խամ մնաց, վրայ եմ անցեր անգիտութենէ: ե

Սաղմոսաց մէջ` ստորին լուսանցքին վրայ.

«Ո'վ բանասէրք, աղաչեմ զձեզ յաղօթս ձեր յիշել զմեզ, զի յոյժ պարտաւոր եմ առաջի Աստուծոյ: ե

Իմաստութեան գրոց վերջը.

«Փա~ռք եմ գոհութիւն Յիսուսի զաւրացուցանողին զմեզ յաւարտումն սորին, փետրուար բ: Աստուածեղէն իմաստիցս լուսաւորեալք, յերես անկեալ աղաչեմ յէական լուսոյն, խաւարասէր գրչիս եւ ծնողաց մերոց եւ ամենայն զարմից եւ աշխատողաց տառիս եւ ձեռնատուաց եւ սիրով յորդորողաց` զՏէր Սարգիս եպիսկոպոսն եւ զՏէր Կիրակոս եւ զՏէր Սահակն Կանջացին, զջահավառ եւ զլուսարարս Սրբոյն Յակոբայ մեծահռչակ տաճարիս, հայցեցէ'ք զնշոյլս ողորմութեան յամենառատ պարգեւատուէն Քրիստոսէ յորժամ եւ դուք արժանացեալ ճառագայթափայլ զարդարեսջիք. ամէն: ե

Սիրաքայ վերջը` ստորին լուսանցքին վրայ.

«Ո~վ եղբայրք վսեմամիտք, յորժամ յայս վայր դիպիք յինչ պէտս եւ իցէ` նա' այս երեք բոյթ թղթիս կարելն անմեղադիր լերո'ւք, զի պատճառն շատ է եւ յերկարելն անօգուտ: Աղաչե'մ, աղաչե'մ, յերես անկեալ աղաչեմ` անմեղագրութի~ւն: ե

Եսայեայ վերջը.

«Տէ'ր Աստուած, բարեխօսութեամբ սուրբ եւ աստուածախօս մարգարէին Եսայեայ` ողորմեա' ստացողի գրոցս եւ գրողացս եւ ձեռնտուացս, երկու եղբարցս հարազատաց` Գրիգոր Դարանաղցի բանի սպասաւորի եւ Մահտեսի Մարկոս միայնաւորի, ընդ նմին եւ Պարոն Միայնաւորին հանգուցելոյն առ Քրիստոս եւ հոգեւոր եւ ձեռնասնունդ որդեկի նորա Մարգար սարկաւագին, որ է լուսարար Սրբոյն Յակոբայ Գլխագրին:

Արդ` գրեցաւ սա ի սուրբ քաղաքս յԵրուսաղէմ, ի մէջ Սուրբ Յարութեանս, յանդիման Գերեզմանին, եւ լուսարար մեր բաժին մասին սրբասէր եւ մաքրամիտ Տէր Դանիէլ կրօնաւոր քահանային, ի յառաջնորդութեանն սուրբ եւ հրաշափառ Աթոռոյս մեր Սրբոյն Յակոբայ Տեառնեղբօրն` առաքինասէր եւ աստուածահաճոյ հայրապետիս մերոյ Տէր Գրիգոր արքեպիսկոպոսին եւ այլ միաբանից եղբարց, որ աստ կան հաւաքեալ: Եւ գրեցաւ սա ի թվին ՌԿԶ (1617) յունիսի իը. ի վայելումն եւ յիշատակ հոգոյ իմոյ եւ ամենայն արեան մերձաւորաց եւ Պարոն Միակեցին, որ զամենայն թուղթս սուլթանիայ ձրի շնորհեաց. եւ որք հանդիպիք սմա յինչ պէտս եւ իցէ` յիշեսջիք ի մաքր. զվերոյգրեալքս: ե

Եզեկիելի վերջը.

«Զսակաւ աշխատողս ի սմա Կեսարացի Խաչատուր անուամբ միայն աբեղայս` աղաչեմ միով «Հայր մեր որ յերկինսեիւ յիշել ի Տէր, եւ Քրիստոս զյիշողքդ յիշէ ի միւսանգամ գալստեան իւրոյ, որ է օրհնեալ յաւիտեանս, ամէն. Հայր մեր: ե

Կտակ երկոտասան մարգարէիցի վերջը.

«Արդ` եղեւ կատարումն գրոց Կտակացս ի թվին հայոց ՌՀ (1621) յունիսի լ. ի մայրաքաղաքն ի Կոստանդինուպօլիս ի դրունս Սրբոյն Նիկողայոսի, որ Կումրուկի մահալայ կոչի, ձեռամբ ոգնամեղ Գրիգոր վարդապետի ուրեմն անարժանի, յիշատակ հոգոց մերոց եւ ծնողաց եւ հարազատ եղբօրն իմոյ միայնակեցին, որ եօթն տարի է որ սպասաւոր եւ լուսարար [է] Սուրբ Գերեզմանին Քրիստոսի, եւ յայսմ ամի հազիւ կարացի բերել ի տեսութիւն մարմնաւոր աչօք ի թաղձկալի սրտիս, եւ այլ նոր երթալու է` թէ Աստուած առաջնորդէ, եւ այլ ամենայն արեանառու մերձաւորաց, ի վայելումն մանկանց Սիոնի: Արդ` որք հանդիպիք աստուածաբուխ մատենիս յինչ պէտս եւ իցէ` յիշեսջիք ի մաքրափայլ յաղօթս ձեր զմեղօք տառապեալ Գրիգորս եւ զվերոյգրեալսն ամենայն յաղօթս ձեր եւ դուք յիշեալ լիջիք յամենառատ պարգեւատուողէն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ, որ է օրհնեալ յաւիտեանս. ամէն: ե

Պատմութիւն Յովսեփայ եւ կնոջ նորա Ասանեթի վերջը.

«Փա~ռք ամենասուրբ Երրորդութեանն Հօր եւ Որդոյ եւ Հոգոյն սրբոյ` անեղին, էակցին, փառակցին. ամէն:

Արդ` եղեւ զրաւ եւ կատարումն սուրբ տառիս եւ լիակատար պատմութեանս Ասանեթի եւ Յովսեփայ գեղեցկին` յերկրին Թրակացւոց, որ այժմ Ուռումէլ յորջորջի բառիւ տաճկի, ի մայրաքաղաքիս Թաքիրտաղիս, Փոքր Ըռատօզս կոչեցեալ, ի դրունս Սուրբ Հրեշտակապետիս եւ դամբարանի երջանիկ հօրն մերոյ Յակոբ քաջ րաբունւոյն հանգուցելոյն առ Քրիստոս, որ այս եկեղեցոյս եղեւ պատճառ շինութեան, մեծ ջանիւ եւ բազում հնարիւք աշխատեցաւ ի հրաման առնուլն ի թագաւորաց եւ ի մեծամեծաց, թէ ֆաթվայի եւ թէ յամրի եւ թէ ի շինութիւնն առաւել աշխատ եղեւ, եւ յետ ինն ամսոյ փոխեցաւ ի յոյսն ամենեցուն առ Քրիստոս եւ յաւելաւ առ հարս իւր, որոյ յիշատակն օրհնութեամբ եղիցի եւ փոխանակ այս ձեռագործ տաճարիս` զանձեռագործ տաճարն եւ զիմանալի խորանն պարգեւեսցէ նմա Տէր Աստուած ի ժառանգութիւն եւ ի հանգիստ անձին իւրոյ եւ ամենայն արեանառու մերձաւորաց իւրոց. ամէն:

Արդ` գրեցաւ աստուածաշունչ գիրս ի թվաբերութիւն հայկազան տումարի կրկին հնգից հարիւրից եւթանասուն եւ մէկերորդի (1622) յունիս ամսոյ ի ժզ: Եւ գրեցաւ ձեռամբ ոգնամեղ փծուն գրչի, տառապեալ մեղօք Գրիգորի միայն անուամբ վարդապետի, որ յայս աւուրքս ի գրելն այս տառիս` վասն ծովացեալ մեղաց իմոց եւ ի թոյլ տալոյն Աստուծոյ եւ ի հնարիցն սատանայի գործ մի զարմանալի գործեցաւ` սարսափելի հրեշտակաց եւ մարդկան: Եւ եղեւ օր մի զի մուրացիկ ոմն պատանի եկն ի պատճառս մուրողութեան եւ պատճառելով թէ` գերոյ տէր եմ, եւ ունէր նամակ կնքեալ ի մեր անընտրող առաջնորդացս: Եօթն օր պահեցաք, ըստ կարեաց մերոց խնամ տարաք եւ յօր կիւրակէի զնամակն ընթերցաք ի լուր ամենեցուն եւ կրկին կրկին յորդորեցաք զժողովուրդն, եւ տուին իւրն առատ ողորմութիւն: Ի գիշերի մեծ Համբարձմանն էր եւ հսկումն էր, եւ եդեալ էաք զամենայն սրբութիւնսն ըստ սովորութեան օրինացն, եւ մնաց այնպէս եդեալ ի միւս գիշերն: Եւ այս արաբացի աւազակս, որ նեստորական եղեր ազգաւ, մեզ հաւատացոյց թէ` ի հայոց մեծաց եմ, ոնց տեսել է զսրբութիւնքն, շարժէր է ի չարէն եւ յիւր սովորական գործոցն, եւ ելեալ ի մէջ գիշերի` ժողովեր զամէն սրբութիւն, մանաւանդ զիմ դեղաթափ սուրբ նշանս` բազում մասամբք: Եւ գնացին յետեւէ` գտան, նա զամէնքն ջարդեր էր, հրէից վաճառեր էր, զոմանց զկոտորք մի բերին եւ ոմանց բնաւ կորեան: Վասն այն գրեցի, որ զգուշանայք եւ ամենայն մարդոյ իսկոյն չհաւատայք: ե

Մատթէոսի Աւետարանին մէջ` ստորին լուսանցքին վրայ.

«Յիշեցէ'ք յաղօթս ձեր զԱրջուկեցի Վարհատն, որ գնաց յԱրմաշու ի Նորգեղն զօրինակն եբեր: Ինքն եւ կողակիցն իւր բազում աւուրք սպասաւորեցին մեզ զանազան կերակրօք եւ այլ պիտոյիւք, որոյ Տէր Աստուած վարձահատոյց լիցի. ամէն: ե

Հինգ էջ անդին.

«Զայս հինգ տերեւ թուղթս յԱրմաշու ժամատունն գրեցիե:

Յովհաննու Աւետարանին վերջը.

«Փա~ռք ամենազօր տէրութեանն եւ միասնական Սուրբ Երրորդութեանն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն սրբոյ, յիմանալեացն ի համբուն սեռիցն եւ ի զգալի տարրեղէն նիւթականացս, այժմ եւ անզրաւ յաւիտենիւ. ամէն:

Շնորհիւ Տեառն սկսայ եւ ողորմութեամբ նորին աւարտեցի զաստուածաշունչ բուրաստանս, որ կոչի աւետաբեր, որ է Հին եւ Նոր Կտակարանք, ի խնդրոյ եւ ի տենչումն անձին իմոյ եւ յիշատակ հոգւոց մերոց եւ ծնաւղաց եւ ամենայն զարմից արեանառու մերձաւորաց, մանաւանդ որ այսօր կենդանին է` իմոյ ծնողաց եւ յարգանդէ ծնեալ եղբօրն մերոյ Մահդասի Մարկոսին, որ եւ նա եղեւ պատճառ եւ նպաստ ի կատարումն սորա: Զիարդն եւ զորպէսն կամ զայլայլութիւն գրեցելոյս, եթէ կամիս զստոյգն յիմանալ, փոքր ինչ աշխատութեամբ գտցես ի սուրբ գիրսն Պաւղոսի` ի վերջ թղթին Հռովմայեցւոց: Զի վասն ահի եւ մուխաթարայ ժամանակիս եւ անհանգիստ յերերման եւ ի տարտարոսի գոլոյն, առաւել երկիւղ կրելոյ աղագաւ ի մահառիթ հրաւիրմանէն, գուցէ յանկարծակի հասանիցէ ի վերայ մեր իբրեւ զորոգայթ, ըստ Տեառն հրամանին, վասն որոյ հարկ լինէր մեզ գրել զամենայն տեղւոյ եւ զժամանակաց գրեցելոցն զյիշատակարանսն, եւ զտեղին եւ զբնակիչք տեղեացն` զկնի: Եւ զանցս եւ զաղէտս եղելոցն եւս գրեալ ուրեք, այսինքն ի վերջ Ծննդոց եւ Արարածոց աստուածաշունչ սուրբ գրոցս, որ եւ աղաչեմ զպատահող սորա յինչ պէտս եւ իցէ` զի անդ եւս գտցես եւ ընթերձցիս եւ տեղեկասցիս վասն կարի յաճախ տառապանաց մերոց, եւ անմեղագիր եւ անպարսաւս զմեզ ազատս թողցես:

Արդ` եղեւ աւարտ եւ զրաւ աստուածաշունչ բուրաստանի սուրբ գրոցս Հին եւ Նոր Կտակարանաց, որ եւ զԿտակ երկոտասան նահապետացն եւ զԱսանեթի` կնոջն Յովսեփայն յաւելեաւք գրեցի եւ զբովանդակն ամենայն, ոչ թէ ի միոյ օրինակէ` այլ ի զանազան յայլեւայլ օրինակաց, յաղագս միանգամայն չգրելոյն եւ տարտարոս գոլոյն եւ հանգիստ ուրեք չգտանելոյն` վասն չարութեան ժամանակիս, որպէս յայտ է յայլեւայլ գրերաց եւ ի փոփոխելոյ գրչաց, տեղաց եւ ժամանակաց:

Արդ` գրեցաւ սուրբ գիրքս, որ կոչի աստուածաշունչ, որ սկիզբն եղեւ գրեցելոցս ի թվին կրկին հնգից հարիւրից յոբելեան եւ քառեակ թուոց, որ է ՌԾԴ (1605) ի նոյեմբերի … յերկիրն յԵգիպտոսի եւ յԵրուսաղէմ եւ ի սիլայ` ի Բենկի վանքն եւ ի Կոստանդնուպօլիս եւ ի Նիկոմիդու լեառնագաւառն, որ Ղօճայլէի ասեն այժմ, ի դուռն նորաշէն վանք կոչեցելոյն, հուպ Արմաշու նորաշինիցն: Եւ անտի չուեալ դարձեալ եկաք ի մեր սեփհական օթեւանս, ի մէջ մեր սեփհական վիճակի հօտիցս եւ համաշխարհիկ եղեալ քաղաքակցաց եւ գեղջակցաց, ի մէջ զարմից եւ տոհմականաց մերոց, ի յերկիրս Թիրակայ, որ այժմ Ուռումէլ վերաձայնի, ի փոքր յԸռատօզ քաղաքիս, ի դրունս Սուրբ Հրեշտակապետի նորաշէն եկեղեցոյս, առ դամբարանի հօրն մերոյ հոգեւորի, արի եւ քաջ րաբունապետին Տէր Յակոբ վարդապետին, որ է իւր ձեռակերտն որ մեծաւ ջանիւ եւ մեծաւ տաժանմամբ պատճառ եւ աշխատ եղեւ ի շինութիւն սորա, եւ սատարութեամբ քահանայիցս եւ ժողովրդոց, եւ ստացաւ զայս տուն աղօթիցս եւ զդարան հիւրոցս ի ժառանգութիւն եւ ի հանգիստ անձին իւրոյ եւ քահանայիցս եւ միահամուռ ժողովրդոցս եւ յիշատակ հոգոյ իւրոյ եւ ամենայն ժողովրդեանս եւ քահանայիցս, որք ի վաղ հետէ եկելոց եւ որք ի նորոցս եկելոց բնակելոց եւ որք առ Քրիստոս հանգուցելոցն, զոր են այժմ եկեղեցականք այսոքիկ. նախ մեր գեղջացի ցամաքեալ մարմնով ծերունի Տէր Տիրատուրն եւ զՄինաս աբեղան եւ զմիւս Մինաս քահանայն Սեբաստացի եւ զՏէր Մարտիրոս սրբասէր քահանայն` զփակակալ սուրբ եկեղեցւոյս եւ զհօրեղբօրոդի սմին զՏէր Յակոբ քահանայն եւ զՏէր Գրիգոր եւ զՏէր Ղազար քահանայն եւ զՏէր Մկրտիչն, եւ ի մէնջ նորընծայեալ քահանայքս` Տէր Աստուածատուրն եւ զՏէր Առաքելն եւ մարմնով թշուառացեալ եւ հոգով մաքրեալ եւ լուսաւորեալ Տէր Պետրոսն, եւ գնացելոցն ի Քրիստոս մեր գեղջացի Տէր Խաչատուր վանաց երէցն եւ զՏէր Յովհաննէսն եւ զաւագ սարկաւագն` զտիրացու Պաղտասարն եւ զայլ եկեղեցականքս զմեծամեծսն եւ զփոքրագոյնքն ամենայն, զժողովրդոցն երեւելի արանցն, եւ որք յայնժամ երախտաւորք էին եւ վերակացուք ի շինութիւն սուրբ տաճարիս, եւ արդ այժմ են ի շէն պահելն եւ հոգածուք եւ վերակացուք տանս այս եւ քաղաքիս, նախ` մեծաշուք իշխանաց իշխանն Ռայիս Ներսէսն, եւ ապա` մեծ Սարգիս մահդասին, որ ի ժամանակս մեծին Յակոբ վարդապետին նա էր վերակացու եւ սպասաւոր վարդապետին, եւ զմեր մերձաւոր արեան Շաղաւաթն եւ զՇահմելիքն, զմեծ Կուլպակն, զԳոլոշն, զԱմիրեկն, զՂազարն, զՀազրպետն, զԽաչուկն, նաեւ զվերջին երեւեալքս եւ զյառաջացեալքս` զՍահանար Փանոսն, զմեր գեղջացի Փանոսն, զՅուսէփն, զՂասպնին, զԳրիգորն եւ զՆազարն, զդերձակ Պետրոսն, զՍեթն, զՎռնօսցի Սահակն եւ զայլ խառնախաղինջ ժողովուրդսն` թէ' կամախեցիք, թէ' երզնկացիք եւ թէ' սեբաստացիք, թէ' ղայսարեցիք եւ զմեր դարանաղեցի քաղաքացիքն եւ զայլեւայլ երկրացիք, զոր յանուանէ գրել զամենեսեան մեծ աշխատութիւն է: Այլ նա ինքն, որ զբազմութիւն աստեղաց գիտէ թուել եւ զնոսա զամենեսեան յանուանէ կոչել, գրեսցէ զսոսա զամենեսեան ի դպրութիւնն կենաց զանունս իւրեանց եւ կոչեսցէ յարքայութիւնն երկնից. ամէն:

Արդ` դարձեալ եղեւ կատարումն աստուածաշունչ գրոցս ի մեծ թուականիս հայոց Ռ եւ Հ եւ Ա (1622), նոյեմբեր ամսոյ Է. եւ քաղոց Թ. թամուզ Ը: Եւ գրեցաւ ի հայրապետութիւն Հայոց Տեառն Տէր Աւետիսին, որ այժմ յաջորդէ զաթոռ Սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին մերոյ, ի թագաւորութիւնն Սուլթան Մուսթաֆային, որ դաւաճանութեամբ նստուցին եւ ոչ օրինօք:

Արդ յայս վերոյգրեալ թվականիս` ՌՀԱ եւ մայիսի ժա. յաւուր ուրբաթու զարմանալի, նոր եւ անօրէն չարիս գործեցին ազգքն տաճկաց, զոր ոչ ոք գործեալ է ոք յամենայն ազգաց եւ լեզուաց ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցայժմ, որ յարեան ի վերայ եւ զիւրեանց թագաւորն անարգաբար սպանին որպէս զաւազակ` զՍուլթան Օսմանն, եւ նստուցին յաթոռ նորա զՍուլթան Մուսթաֆայն` զհօրեղբայրն Օսմանին, որ ի վաղ ժամանակաց հետէ իննեւտասն տարի յարգելական բանդի կայր: Ի ժամանակի յորժամ մեռաւ Սուլթան Ահմատն` եղբայր Մուսթաֆին եւ հայրն Օսմանին, նա' փոքր հասակի գոլով որդոցն` կտակ արար մեծամեծաց իւրոց եւ նախարարաց, զի զեղբայրն իւր նստուցեն յաթոռ` մինչ ի զարգանալ որդոց իւրոց: Որպէս պատուիրեաց` այնպէս արարին իսկ, նստուցին զՄուսթաֆայն մինչ ի քառասուն օր, եւ յետոյ սկսան ասել թէ` խելագար է, եւ այնպիսի համբաւոյ անուամբ ընկեցին յաթոռոյն եւ արկին յարգելանոցի, որպէս էր յառաջագոյն: Եւ ահա' հինգ ամ էր, որ վարէր զթագաւորութիւնն Սուլթան Օսմանն արիաբար, քան զնախնի պապերքն այլ քաջութեամբ, ասախով եւ ահարկութեամբ: Բայց յոյժ սաստիկ անյագ ագահ էր եւ արծաթասէր, եւ ոչ դներ պատիւ ումեք զօրաց եւ զաւրականաց իւրոց, յաղագս որոյ ի խոր խոցեցան եւ չարացան զօրքն, եւ ուլամայքն այլ ի հետ նոցա միաբանեցան: Եւ ինքն Սուլթան Օսմանն կամեցաւ գնալ ի Մաքայն իւրեանց, եւ յաղագս Մաքային պատճառի ոչ կամեցան ամենեքեան թողուլ զի երթիցէ եւ դիմացան ընդ նմա, սկսան ասել թէ` չէ օրէն թագաւորաց մերոց գնալ ի Մաքայ, եւ նա դէմ եղիր եւ ոչ կամեցաւ բնաւ լսել նոցա: Եւ զօրքն ամենայն գրոհ տուեալ դիմեցին ի պաղատն արքունի եւ ըմբռնեցին զթագաւորն եւ մերկացուցին եւ հանին արտաքս ի պաղատէն եւ տարեալ եղին ի բանդս թշնամեաց, եւ ի գիշերի սպանին եւ խաւար ածին աշխարհի: Գործ մի զամանալի գործեցին հրեշտակաց եւ մարդկան, հեռաւորաց եւ մերձաւորաց, եւ բազում ի մեծամեծաց իւրոց սպանին ընդ նմա եւ զոմանս փոխստական արարին: Եւ այս Մուսթաֆայս որ նստեր է` միայն անուն է եւ ինքն ոչ, որպէս յառաջն ասացին` այնպէս է: Եւ վերացաւ յահ եւ երկիւղն յամենեցունց զօրաց եւ զօրավարացն, եւ կարծեմ` թէ ի թոյլ տալոյն Աստուծոյ է, զի պառակտելոց է թագաւորութիւն դոցա, որպէս ասէ ի տեսիլն աստուածաբան Աւետարանիչն Յովհաննէս:

Այլ եւ յիշեսջիք ի մաքրափայլ աղօթս ձեր զնուաստս եւ զփծուն գրիչս, զյետնեալս ի բարեաց, զներգեւեալ ոգիս, զվիրաւորեալս մեղօք` զԳրիգորս, զանուամբ միայն վարդապետս, եւ զծնողս մեր` զհայրն իմ զԳրիգորէսն եւ զմայրն իմ զԿուլվարդն, զեղբայրն մեր զմիակեաց Մարկոսն եւ զամենայն արեանառու մերձաւորքն մեր, զերախտաւորքն եւ զուսուցիչքն մեր, եւ զաշակերտսն մեր զաւագ սարկաւագն` զՍարգիսն, զՏէր Աստտուածատուր նորընծայ երէցն եւ զՏէր Խաչատուրն եւ զՏէր Յակոբ աբեղան, եւ Զօրավարն եւ զքոյրորդեկն իմ զնորատունկ զԹթիկն եւ զայլ աշխատաւորսն մեր յիշեսջիք ի Քրիստոս եւ դուք յիշեալ լիջիք ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ, որ է օրհնեալ յաւիտեանս, ամէն: Հայր մեր որ: ե

Հռովմայեցւոց թղթոյն վերջը.

«Յիշատակարան աստուածաշունչ սուրբ գրոցս. ջերմեռանդ սրտիւ վերծանեցէք ի լուր բազմաց եւ կամ ի միտս ձեր` ուշ դնել եւ զմեր թշուառութիւնն յիմանալով, աղաչե'մ:

Արդ` աղաչեմ զձեզ, եղբա'րք, զթութեամբն Աստուծոյ յիշել սրտի մտօք յաղօթս ձեր զհարազատ եղբայրն մեր ըստ մարմնոյ զՄահդասի միայնակեաց Մարկոսն` զսպասաւոր Սուրբ Յերուսաղէմայ եւ զլուսարար Սուրբ Յարութեանն, որ յայսմ ամի, որ էր թիւն ՌՀ (1621), եւ եկն ի Սուրբ Յերուսաղէմայ ի Կոստանդնուպօլիս` վասն կարեաց ինչ եւ պիտոյից վանացն եւ ի տեսութիւն մեզ: Եւ եկեալ պատճառ եղեւ աստուածաշունչ մատենիս լմնցնելոյն եւ կատարելութեամբն, զոր ի վաղուց հետէ գրեալ կայր կիսատ, եւ ի ժամանակիս վրդովմանցն, որ ահա' քսան երեք տարի է, որ ազգս հայոց խախտեալ ենք ի հիմանց վասն ծովացեալ մեղաց իմոց եւ տարաշխարհիկ եղեալ` ցիր եւ ցան ի մէջ օտարասեռ եւ խեղաթիւր ազգաց եւ ատելեաց` ի Թէոդուպօլսու ի վեր ի խորին Պարսկացտունն եւ ի Թէոդուպօլսէ ի վայր ի Կոստանդնուպօլիս, յԱնատօլի եւ յՈւռումէլիս եւ յաշխարհ հեռաւոր: Եւ մեք ընդ սոսա ի տարտարոսի գոլով, հանգիստ ոտից մերոց ոչ ուրեք գտանելով, վասն այն սակս այլեւայլ գրոյս լինելով խառնափնդոր գոլոյն, վասն շոյտափոյթ վաղվաղելոյն եւ կասկածանաց եկելոց անհանգիստ լինելոյ երկիւղին: Այսպէս անարհեստ եւ անյարմար գրչութեանս գոլոյն պատճառն այս է` որպէս ասացաք. աղաչե'մ, անմեղութիւն:

Եւ դարձեալ` թէ ո՞րպէս պատճառ եղեւ Մահդասի Մարկոսն, կամ ո՞ւր եւ ե՞րբ գրեցան այլ գրեանքս` ասացից ըստ ոճոյ վերոգրին փոքրիշատէն: Թվին ի ՌԾԴ (1605) էր, որ եկաք յԸստամբօլս եւ նաւելով գնացաք յԵգիպտոս եւ անդ սկիզբն արարաք սուրբ գրոցս եւ գրեցաք մինչ Յեսու Նաւեան, եւ անտի գնացաք յԵրուսաղէմ եւ կեցաք անդ ամ մի եւ գրեցաք մինչ ի Սիրաքն, եւ անտի եկաք դարձեալ յԸստամբօլս եւ ի բազում հինից չարին շատ ժամանակ խափան եղեւ, մինչեւ դարձեալ գնացաք ի սիլայ, եւ ի Բենկի վանքն գրեցաք մինչ ի Դանիէլն: Եւ դարձեալ փախստեայ գոլով ի յահէ նեղչաց, եկաք յԸստամբօլս` թէ դարձեալ երթանք յԵրուսաղէմ, եւ արգել զմեզ սատանայ, զի բազում անցք անցին ընդ մեզ, որ ոչ գիր կու տանի եւ ոչ լեզուաւ ճառել ոք կարէ: Դարձեալ աստուածային այցելութամբն եւ խնամօք ողորմութեամբ նորին զերծաք ի յանզերծանելի վտանգիցն եւ գնացաք յԵրուսաղէմ, երեք տարի շրջեցաք աստ եւ անդր եւ ոչ գտաք ուրեք հանգիստ, եւ դարձեալ եկաք այլ աստէն, եւ ոչ ունիմք դարդարումն ըստ այնմ թէ` Ամբարշտաց ոչ գոյ խաղաղութիւն, ասէ Տէր: Մինչ աստ ի վարան գոլով գրեցաք զՀին Կտակարանսն եւ այլ չունէաք կամք գրելու, նա' եկաւ ոտք եդիր եւ զթուղթն գնեց եւ գրեցաք կամօքն Աստուծոյ մինչեւ աստ, եւ մնացելոցն ի Տեառն եմք յանձնեալ եւ ակն ունիմք օգնութեամբն Աստուծոյ զմնացեալն կատարել յիշատակ հոգոց մերոց եւ ամենայն արժանաւոր ննջեցելոց ծնողացն եւ ամենայն երախտաւորացն:

Եւ արդ` գրեցաւ հինգ տետրս ի Կոմրուկի Սուրբ Նիկողոս եկեղեցիս, ի մեր նորաշէն վերնատունս, եւ քահանայք որ կան աստ ի պաշտօն Սուրբ Սիոնիս` Թոխաթցի Տէր Ստեփաննոսն եւ Տիւրիկցի ալեօք ծեր Տէր Յովհաննէսն եւ զՅակոբ աբեղայ ժամարարն եւ զայլ ամենայն քահանայքն եւ զբոլոր ուխտ եկեղեցոյն, եւ զիս զանպիտան փծուն գրիչս` զԳրիգոր միայն անուամբ վարդապետս եւ զՏէր Խաչատուր խարազնազգեաց խստակրօն ամենաշնորհ աբեղան` զբան սպասաւորն, որ է աշակերտ գրոց եւ հնազանդ մեզ, որ աշխատեցաւ ի ոսկելն եւ ի ծաղկելն, եւ զամենայն աշխատաւորսն մեր յիշեսջիք ի Քրիստոս եւ դուք յիշեալ լիջիք ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ, որ է օրհնեալ յաւիտեանս. ամէն: ե

Ա. Կորնթացւոց մէջ` ստորին լուսանցքին վրայ.

«Ո'վ եղբարք, մեր թշուառութիւնս ձեզ յայտ լիցի, որ չունիմք ուրեք դադարումն վասն չարութեան ժամանակիս, որ զայս երկու թուղթս եւ մէկ երեսն ի վերայ ոտից շուրջ գալով եմ գրեր ի գիւղն, որ Մոխրի կոչի: ե

Յաջորդ էջին ստորին լուսանցին վրայ.

«Զայս մէկայլ երեսս ի մեր հօրեղբօրն պաղչայն գրեցի մեծաւ տաժանօք: ե

Գաղատացւոց գլխացանկին վերջը.

«Մեղաւոր գրչի Տէր ողոմի, ամէն: ե

Դ

ԱՍՏՈՒԱԾԱՇՈՒՆՉ. Մագ. Ձեռ. թիւ 1930, Մատենադարան Ս. Երուսաղէմի: Բովանդակութիւնն է, Հին Կտակարանէն` Սաղ. Առակ. Ժող. Երգ. Իմաստ. Յոբ, Եսայի, Երկոտասան մարդ. Երեմ. Դան. Եզեկ. եւ Նոր Կտակարան ամբողջ: Գրուած «ի Սիս մայրաքաղաքիե թուին ՉՀԲ (1323) ձեռամբ Գրիգոր երիցու: Բուն գրչի գլխաւոր յիշատակարանէն յետոյ կուգայ վերջին ստացողի` Գրիգոր վարդ. Դարանաղցւոյ յիշատակարանը.

«Թվին ՌՁԵ (1636): Դարձեալ կրկին անգամ աղաչեմ, յիշեցէ'ք եւ Աստուած ողորմի ասացէ'ք վերջին ստացողի աստուածաշնչիս` Թաքիրտաղի առաջնորդ Տէր Գրիգոր աստուածաբան վարդապետին, որ մականուն Բուդ վերաձայնի, եւ ծնաղաց իւրոց հօրն Գրիգորիսին եւ մօրն Կուլվարդին եւ եղբօրն Սուրբ Յարութեան լուսարար Մահդասի Մարկոսին, եւ զայլ ամենայն արենառու մերձաւորս, զկենդանիս եւ զհանգուցեալսն: Յիշեցէ'ք եւ Աստուած ողորմի ասացէ'ք Տէր Գրիգոր աստուածաբան վարդապետին եւ իւր ծնաւղացն, որ էառ զաստուածաշունչ սուրբ գիրքս եւ եդ յիշատակ ի Սուրբ յԵրուսաղէմ ի դուռն Քրիստոսի լուսաբուղխ Սուրբ Գերեզմանին եւ Սուրբ Յակոբայ առաքելոյ գլխադիր սուրբ դամբարանին եւ Սուրբ Փրկչին եւ ամենայն սուրբ անօրինականացն Քրիստոսի հայոց ազգի վիճակին, ի հայրապետութեան Սուրբ Երուսաղէմայ ազգիս հայոց եւ աթոռակալ Յակոբայ Տեառնեղբաւրն քաջ եւ արի Տէր Գրիգորին, որ յառաջ քան զսա անկեալ կայր վիճակս ազգիս հայոց ի ներքոյ անթիւ եւ անհամար պարտուց, եւ զանօթս սպասուց սուրբ եկեղեցեաց զամէն առ այլազգիսն գրաւ էին եդեալ: Ապա գոհութի~ւն եւ փա~ռք Աստուծոյ յամենայն ժամ, որ ինքն Աստուած իւր բազում գթութեամբն եւ անբաւ մարդասիրութեամբն հայեցաւ ի տառապեալ ազգս հայոց եւ անկեաց զսա ի սուրբ քաղաքս Երուսաղէմ ի յաթոռս Սրբոյն Յակոբայ Տեառնեղբօրն ընտրութեամբ ամենայն մեծամեծաց` կաթողիկոսաց, վարդապետաց, հայրապետաց, քահանայից եւ պարոն վաճառական տօլվաթաւորաց: Եւ սա սկսաւ ընդ ամենայն տեղիս համբաւել թղթով զՍուրբ Երուսաղէմայ դառնակսկիծ նեղութիւն, եւ ազգս հայոց յորժամ լուաւ զնեղութիւնն Սուրբ Երուսաղէմայ եւ զհամբաւ բարի վարուց նորա, դիմեցին առ հասարակ ամենեքեան ի Սուրբ Երուսաղէմ` վարդապետք, հայրապետք, քահանայք եւ տօլվաթաւորք եւ միաբան ժողովուրդք, եւ ետուն տուրս լի եւ առատ ի ձեռն նորա, եւ նա Աստուծով զգրաւեալ անօթս սուրբ եկեղեցեացն ազատեաց ի ձեռաց այլազգաց, եւ նորոգեաց զԾնունդն, զՓրկիչն, զՍուրբ Յովհաննէս, եւ առաւ երեք կամար ի Սուրբ Յարութեան վերնատուն, եւ բազում աշխատանս եւ երախտիս արար ի Սուրբ Յակոբ եւ յամենայն եկեղեցիս հայոց վիճակիս, որ միշտ բարեխօսեն նմա եւ ծնողաց իւրոց եւ ամենայն ազգիս հայոց եւ սեւերես գրչիս եւ ծնողաց իմոց, ամէն. Հայր մեր: ե

ՎԵՐՋ