Ժամանակագրութիւն

Եւ Տէր Մօսէս վարդապետն բնակութիւն արար ի Սահաթի_փոսին եւ շատ վիշտս կրեաց ի չար կաթողիկոսացն եւ ի սուտանուն եպիսկոպոսացն. շատ անգամ գուբ փորեցին եւ հնարեցին ի գուբ արկանել, նա' իւրեանքն անկան յիւրեանց փորեալ գուբն, ըստ այնմ` Գուբն զոր փորեցին եւայլն: Եւ Էջմիածինն եւ յԵրեւանայ կշտին, որ Անանիա առաքելոյն գերեզմանն է, անդ սահմանեաց միաբանակաց վանս, եւ անօրէնութեամբն Աստուծոյ այսպէս եղեւ, որպէս սովորութիւն է Աստուծոյ` պատճառանօք փրկութիւն գործել մարդկան ազգի, որպէս Յովսէփայ, Դանիէլի եւ Զօրաբաբելի` նոյնպէս եւ սորայն:

Եւ եղեւ օր մի, զի մոմ սպիտակացուցանել գիտէր վարդապետն, նա' յայն սպիտակացուցած մոմիցն, զիրաւացին ոչ գիտելով մեր` թէ ի Շահէն ղուռչի գալով եւ վարդապետին պատահելո՞վ` թէ Խանին ընծայ տալով եւ նա Շահին նուիրելով եւ թէ` զիարդ եւ իցէ անկանելով ի մոմիցն ի ձեռն նորա եւ նա կարի յոյժ սքանչանայ ի գեղ իսպիտակափայլ ձիւնատեսիլ որակութեան նորա. եւ հարցանէ յընծաբերսն թէ` ուստի՞ց անկեալ է ի ձեռս կամ ո՞վ ետ ցձեզ: Պատասխանի տուեալ ասացին թէ` յԵրեւանայ աշխարհին Ուչքիլիսայն մէկ ղարապաշ կայ, որ հայերացն վազվերանն է, որ է քարոզատուն: Նա' վաղվաղակի հրաման կառնէ թէ` փութանակի գնացէ'ք եւ բերէ'ք զնա առ իս, որ գայցէ մեր սպասու եղելոց ծառայիցն այլ ուսուսցէ: Եւ վաղվաղակի կատարելով զհրամանն Շահին, գալով նոցա առ Տէր Մօսէս վարդապետն եւ տալով զհրաման Շահին ի ձեռս նորա: Եւ նա յարուցեալ անյապաղ` ուրախութեամբ գնալով զկնի նոցա, համարելով` թէ պատրանօք ի նահատակութիւն տանիցեն: Եւ յորժամ հասին ի տեղոջ ուր Շահն լինելով, եւ տարեալ կացուցին առաջի նորա եւ ըստ դենին իւրեանց ողջունեաց զնա եւ յետ ողջունին ուրախութեամբ ընկալաւ Շահն զվարդապետն եւ մեծարեաց յոյժ: Եւ ապա հարցեալ թէ` դո՞ւ ես որ այսպէս սպիտակացուցեր: Ասէ վարդապետն. թէ հաճոյ է քեզ եւ կամիս որ տեսանես, նա' կարող եմ առնել այդպէս եւ այլ յաւելի` Աստուծոյն իմոյ կարող զօրութեամբն: Եւ հրամայեաց թագաւորն տեղի իջեւանի պատրաստել նմա եւ արուեստին պիտոյիցն դիւրագիւտ լիցի եւ տեղին դիւրագործ. եւ արարին պաշտօնեայքն Շահին զամենայն հրամայեալսն եւ զոր ինչ պիտոյ էր` ենթակայ եւ նիւթ գործոյն եւ տեղոյն անքոյթ լինելով եւ անապատ լինելով ի մարդկանէ եւ ներկուռն վայրի կամ ընտանի դալար խոտոյ տեղոջ. եւ արարին զամենայն, զոր ինչ խնդրեաց վարդապետն: Եւ ի գործ էած զարուեստ մոմին պայծառացուցանելն, որպէս գիտէր եւ ուսեալ էր ի Սուրբն յԵրուսաղէմ քաղաքին, եւ ելից յոգնակի եւ բազմապատիկ մոմս կերոնից մեծամեծաց եւ մանունց: Եւ տարան առաջի Շահին զլցեալ մոմերն, որ էր յոյժ գեղեցկագոյն պայծառափայլ տեսութեամբն, գոյնագոյն որակօք քան զառաջին տեսլեան մոմիցն: Եւ յորժամ ետես Շահն զմոմքն, խիստ յոյժ հաճեալ եւ հաւանեալ ի վերայ գործեալ արուեստին, եւ հրամայեաց Շահն զի ի փոքր մանկանցն իւրոց առցէ եւ ուսուսցէ: Եւ արար այնպէս, որպէս հրամայեաց, եւ ուսոյց նոցա ի սակաւ աւուրս եւ մատոյց առաջի Շահին գործեցեալ արուեստիւն իւրեանց. եւ տեսեալ զնոսա եւ զարարեալ արուեստս նոցա, ուրախացաւ առաւել քան զառաջինսն եւ սիրեաց զվարդապետն քան զամենայն մեծամեծս իւրոյ թագաւորութեանն:

Եւ հրամայեաց վարդապետին թէ` խնդրեա' յինէն զինչ եւ կամիս: Եւ վարդապետն խնդրելով զայս ինչ թէ` ի քէն ոչ այլ ինչ խնդրեմ, բայց միայն զայս, որ դիւրին է տալն եւ ոչ դժուարինս, որ տայցես ինձ գիր հրամանի հաստատուն կնքով զՍուրբ Էջմիածնայ վերակացութիւնն եւ զնորոգութիւն նորին եւ զամենայն նորոգութիւն եկեղեցեաց եւ վանորէից եւ զինչ որ կամիցիմ առնել օրինօք գրոց իմոյ հրամանաւն, նա' ոչ ոք դիմասցի ինձ հակառակամարտութեամբ, ոչ ի քոյոցն եւ ոչ ի մերոցն: Եւ հրամեաց Շահն թէ` զՈւչքիլիսին խալիֆութիւնն տամ քեզ, որ [է] կաթողիկոսութիւնն: Եւ վարդապետին պատասխանեալ ասաց. ո'չ այդպէս, զի որքան եւ նոքա կենդանիք իցեն, ոչ է յանդ ինձ առնուլ ի նոցանէ, զի գժտութիւն լիցի ի միջի մերում. այլ որպէս նախ խնդրեսցի` այնպէս առնիջիր, եթէ կամ լիցի քեզ. եւ եթէ ոչ կամիցիս` ողջ լե'ր: Եւ ապա հրամայեալ Շահին ասելով թէ` այնպէս եղիցի, որպէս եւ կամիցիս: Յայնժամ ետուր նմա հրովարտակս կնքեալ մատանեաւն եւ հրամանս եւ պատուէրս սաստկագինս եթէ` ոչ ընդունողացն զհրամանս իմ այսպիսի պատժոց արժանի կառնեմ: Եւ պատճէն հրովարտակին էր այս` եթէ «Ես Շահ Յապազս ետու գիր հրամանաց Մուսայ Խալիֆին, որ երթայ նստի իմով հրամանաւն յՈւչքիլիսայն: Եթէ` անդ ով ոք իցեն, ի մեծաց կամ ի փոքունց, մի' իշխեսցեն հրամանաց դորա կալ հակառակ կամ տալ պատասխանի, այլ զինչ եւ կամեսցի` արասցէ ըստ կրօնից օրինաց իւրեանց, եւ որքան կարասցէ` զխախտեալ եկեղեցիսն վերստին նորոգեսցէ եւ նոր եկեղեցի այլ հիմնարկեսցէ եւ շինեսցէ` որքան կարասցէ, եւ մի' յազգաց մերոց կամ ի պարսկականացն հակառակ կայցեն եւ խափանել ջանայցեն, որպէս զազգն թուրքաց. եւ թէ ոչ` որ յանդգնութիւն արասցեն եւ հակառակեսցին հրամանաց իմոց եւ ոչ կամեսցին լսել ինձ, օ'ն եւ օն արասցէ Տէր եւ օ'ն եւ օն յաւելցի, եթէ զայնպիսիս ոչ բնաջինջ եւ ազգաջինջ ոչ առնիցեմ եւ կորուսանիցեն զյիշատակս նոցա յերկրէե:

Եւ յորժամ էառ զայս գիր հրամանացն եւ ել մեկնեցաւ յերեսաց նորա եւ եկն յԱրարատեան գաւառին եւ տարեալ եցոյց Ամիրկոնա խանին, եւ նա ուրախութեամբ ընկալաւ զհրաման հրովարտակին եւ ինքն այլ կրկին ետուր նման նմին գիր հրամանաց թէ` որպէս կամիս, այնպէս արա' եւ բնաւ յումեքէ զարհուրանաց կասկած մի' կրեսցես եւ ով որ քեզ դիմադարձութիւն այնէ, ինձ ազդ արա', որ ես խօսիմ ի հետ նոցա եւ հախերացն գամ. բայց դու գնա', ուր եւ կամիս նի'ստ, ամենայն երկիրս առաջի քո է: Եւ ապա ելեալ յերեսաց նորա վարդապետն բազում ուխտականօք եւ ժողովրդովք, գնաց նախ ի Վաղարշապատու Սուրբ Էջմիածինն: Եւ առ ահի Շահին եւ Խանին ոչ ոք դիմացաւ նմա, ոչ ի կաթողիկոսաց եւ ոչ յայլոց եկեղեցականաց եւ կամ աշխարհական ժողովրդոցն` հակառակորդ թշնամեացն, այլ շրթամբք մեծարէին` վերին երեսօք եւ ոչ սրտիւք: Եւ նա սկիզբն արար շինուցն եւ խախտելոցն վերստին նորոգութեանն, զթիւրեալ կարգացն եւ սահմանացն եկեղեցականաց եւ ուխտականացն եւ աշխարհականացն վերստին ուղղել զխափանեալ օրէնսն եւ զարարողութիւնս ժամատեղաց եւ պատարագացն եւ զհացկերութի սեղանացն եւ զդպրատանցն: Եւ գնացեալ ի Սաղմոսավանսն եւ Յոհաննավանսն, որ հրաշալիք եւ հռչակաւորք են ի մէջ ամենայն վանորէիցն, զնոսա կամեցաւ դպրատունս առնել եւ կարգել մանկունս ուշիմս ի դպրոց, որպէս յետոյ կատարեաց իսկ արդեամբք, զամենայն զոր ինչ կամեցաւ եւ արար Աստուծոյ աջողելովն:

Եւ վանորէից աբեղայքն, որ ամէնքն առհասարակ սուտ եպիսկոպոսք էին եղեալ վասն միմեանց նախանձու եւ ոչ վասն այլ իրիք` ի սուտ անուն կաթողիկոսացն, եւ թողեալ էին զլուսազարդ վանորայսն, սփռեալ էին ի գեղորայսն եւ անդեալք եւ այգիք եւ բուրաստանք եւ հօտք խաշանց եւ արջառոց բազմութիւնս ստացեալ էին եւ եղեալ էին իբրեւ զմի ի մեծատանց աշխարհականացն եւ կալեալ էին ի կանանց տանտիկնայս ի վարձու եւ զանուանքն հացթուխ էին եդեալ, զոր եւ ես տրուպս ամենեցուն` միայն անուամբ Գրիգորս Դարանաղցի, որ թվին ՌԽԹ (1600) գնացի յայնմ աշխարհին եւ բնակութիւն արարի ի Սաղմոսավանից անապատին զերիս ամս, եւ զայս ամենայն անկարգութիւնս, զոր գրեցի ի վերոյ, ես ինձէն ականատես իսկ եղէ: Եւ ցաւէր սիրտ իմ ի վերայ անօրէն գործոց նորա եւ ոչ դադարէի հանապազ անաչառ յանդիմանելոյ զնոսա, եւ վասն ձիթակերութեանցն, որ ամենայն ոք անխտիր ուտէին ի պաս աւուրսն եւ պղծէին զամենայն կերակուրսն, որ բազում վիշտ կրեցի վասն այնորիկ յամենեցունցն թոյլ եւ թերի կատղիկոսացն, մանաւանդ ի Մելքէն եւ ոչ Սեդեկէն: Եւ Դաւիթըն, որ թեպէտ որ թոյլամորթ էր եւ ցոփախօս, այլ հնազանդ էր վարդապետաց եւ ոչ դիմամարտ լինէր քարոզողացն զօրէնսն Աստուծոյ:

Զայս ամենայն, զոր ասացի եւ գրեցի, մին մին խափանել ջանայր [Մովսէսն] եւ հանել բռնութեամբ ի գեղորէիցն եւ յափշտակել տայր բռնաւորացն զարտ եւ զայգիս նոցա եւ զամենայն կալուածս եւ զտունս նոցա յաւարի տայր առնել եւ զիւրեանքն բռնութեամբ բերէր ի կարգս խստակրօնս մուծանէր: Եւ շատք ոմանք ի կաթողիկոս Մելքին ապաւինելով ոչ կամէին ելանել ի տեղոջէ իւրեանց եւ ի կալուածոցն հրաժարել: Տակաւին վարդապետ գոլով առնէր զայս:

Եւ ի խոր խոցէին անառակ եպիսկոպոսքն եւ ընդ Մելքին հնարեցան ձեռնադրել կաթողիկոս զեղբօրորդին իւր Մելքի` զՍահակ անուն տգէտ եւ անառակ, քան զինքն առաւել թոյլ եւ թերի, զի ինքն նեխեալ եւ փտեալ գոլով եւ անցեալ զաւուրբք, գուցէ զի մի յանկարծամահ լիցի եւ զՄօսէսն նստուցեն ի տեղի իւր, եւ վասն այնորիկ ամենայն երկրին ատելի եղեւ եւ արկին յերեսաց եւ մէկ պատառ հացի տալոյ արժան ոչ համարեցան. որպէս զաղ անհամ անպիտանացեալք եղեն եւ կոխանք եղեն յամենեցունց ըստ տէրունական հրամանին: Եւ դնելով զայն Սահակն ի տեղի իւր եւ ինքն մէկ քանի եպիսկոպոսօք դիմելով յարեւմուտս առ համախորհ Զաքարէն, որպէս վերոյգրեցաք` թէ զի՞նչ խորհեալ էին եւ զի՞նչ կամէին առնել եւ Աստուծով խափան եղեն: