Ժամանակագրութիւն

Եւ էր այր մի գռեհիկ յերկրէն Ալպուստանայ, որ է սահմանակից Մելտենոյ, որ այժմ Մալաթիա ասի: Ի նոյն երկրէն երեւեալ այր մի խելագար եւ վայրահաջ Հանէս անուն, որ պատահեցաւ մեզ ի կողմն Նիկիոյ` ի գեղջն, որ Վերի Սոլոզ ասի: Եւ էաք մեք յայնժամն բնակութիւն կամէաք առնուլ անդ, վասն վանատուն առնելոյ աղագաւ եւ կացաք անդ եօթն ամիս եւ շինեցաք խուց մի վերոյ գեղջին եւ կամ ունէի որ միաբանակեաց վանս շինել վանս վայելուչ տեղոյն, նա' վասն երկու պատճառի խափանեալ եղեւ. նախ` որ անկաւ ի վերաս ծանր եւ երկար հիւանդութիւն, երկրորդ` որ ընկեր եւ ոչ անապատի ցանկացող չունէի զոք: Այլ դեռ որ տակաւին ողջ էի, նա' զինչ տեսի` որ կանայք գեղջին կուտեալ էին ի տուն սրահի առն Աստուածատուր անուն, որ մականուն Օգուզպողան` վասն քաջութեան գործոյ իրաց, եւ գլխաւոր գեղջն նա գոլով, եւ մեք այլ նոր եկեալ էաք յԵրուսաղէմայ եւ անդ էաք իջեւանեալ ի տուն առն յայնմիկ: Եւ յորժամ ելեալ արտաքոյ եւ տեսի մեծ ժողովս կանանց եւ խելագար խափշիկ արբշիռ այրն այն ի միջի եւ կանայք բազումք շուրջ զնովաւ շեղջակուտեալք, եւ հարցի ի մի ոմն թէ` այդ կանայքդ յի՞նչ պէտս կուտեալ են անդ եւ այն ո՞վ է, որ նստեալ է ի միջի նոցա: Եւ ասացին թէ` այս այր է յրեկրէն մերմէ` յԱլպուստանայ, որ տանուտեառն ի նոյն երկրէն լինելով. այլ եւ ասացին թէ` այս այր Սուրբ Կոնոնոսին սպասաւորն եւ լուսարարն է եւ խրատ եւ պատմութիւն կասէ կանանցն: Ասացի թէ` մեք բեռով գիրք ունիմք եւ խրատից համար կու շրջիմք եւ նոր եկեալ եմք յԵրուսաղէմայ` թէ գան եւ զԵրուսաղէմայ անօրինականութիւնք հարցանեն, բաւական չէ՞ իւրեանց կեանք եւ արքայութիւն. ահա' երեք օր է, որ եկեալ եմք աստ, մէկ այր մարդ կամ կին ի ժամ չեն իգար կամ խնդրել եւ կամ հարցանել թէ` ուստի՞ իցես եւ կամ ուստի՞ գաս, նա' այն խաբուսկին վերայ այնչափն շեղջակուտեալ են: Եւ կոչեցի առ իս զխելագարն զայն եւ հարցի թէ` ո՞վ ես եւ ուստի՞ ես եւ այդ ի՞նչ գործ է որ կառնես առաջի աչաց իմոց անամօթաբար եւ լրբենի դիմօք: Եւ նա իբր զկատաղեալ լիրբ շուն` ընվայրհաջմունք արար եւ խիստ պատասխանի արար եւ սկսաւ անարգել եւ հայհոյել զմեզ թէ` վասն է՞ր հացանես զիս թէ ո՞վ իցեմ, եւ կամիս որ Յովհաննէս կաթողիկոսին պէս հարկանե՞լ զիս, որպէս նա արար ի Հալապ եւ կամիս դո՞ւ այլ այնպէս առնել: Իբր ուսուցանելով զմեզ օրինակաւն. եւ ես այլ յարեայ եւ առի բիր մի եւ շատ մի գանալից արարի զինքն եւ հազիւ կարացին առնուլ ի ձեռանէս եւ փախուցաք ի գեղջէն: Նա' յետոյ եկեալ ոմն գեղջացի նմա, որ ծանօթ էր նորա եւ գիտակ ամենայն որպիսութեանն, պատմեաց թէ` այդ գինամոլ եւ յոյլ եւ ծոյլ այր մի էր` որդի մեծատան, եւ եղեւ անգործ եւ գինամոլ եւ անառակութեամբ շարժէր, նա' հայրն վարեց ի տանէն, նա այժմ այդպէս կառնէ խաբէութիւն: Նա' յորժամ լսեցին զիրաւացին, նա' յամօթ եղեն հաւատացողք նորա: Եւ յետ հալածելոյն զնա ի գեղջէն Սոլոզոյ, գնացեր ի Կուռլայ գեւղն եւ փոխեր է զբանն, որ ասէր թէ` Կոնոնոսի լուսարարն եմ, տեսանելով որ զԿոնոնոսն ոչ ոք չգիտէ` թէ զի՞նչ է, նա թողլով զայն եւ յայլ մեծագոյն խաբէութեան զրոյց սահմաներ է թէ` ես յամենայն ժամ յանդէն կերթամ եւ կուգամ. եւ սուտ տեսիլ պատմելով եւ թէ` յերկինս կու ելանեմ եւ կու իջանեմ, եւ տեսի զՍուրբ Յովհաննէս Մկրտիչն եւ զԱստուածամայրն մօտ Աստուծոյ եւ տեսի զԼուսաւորչի հայրն ի մէջ դժոխոցն, եւ խնդրեցի յԱստուծոյ եւ ազատեցի հանի ի դժոխոցն: Եւ ի թուրքաց գեղան գնալով, զնոսա այլ խաբեր թէ` տեսի զձեր փեղամբարն որ դրախտին մէջն եւ դժոխոց` երկուսին միջոցն նստելով իշխանաբար, զոր կամէր` ի դրախտն մուծանէր, եւ զոր ոչ` ի դժոխն առաքէր. եւ հիացուցանէր զնոսա, որ շտեմարանն եւ ստոց եւ սուտ պաշտամանց: Եւ հայոց կանանցն այլ օրինակաւ ստութիւն խօսէր ըստ նոցա բարուցն թէ` տո'ւք առ իս զմիջակապ գօտիս ձեր եւ այլ ինչ ի զարդուց արծաթեղինաց, որ ի գիշերի ի ներքոյ գլխիս դնեմ, զինչ խնդիր ունիք տեսանեմ, թէ' չար եւ թէ' բարի` ասեմ ձեզ: Եւ այլ խայտառակութիւն կու կամի առնել վասն անզաւակութեան կանանցն եւ ամլոցն: Եւ շատ մոմ եւ խունկ ժողովելով եւ վառելով զամենեսեան իջեւան տանցն յորմերն, եւ ծխելով զամենայն խունկսն յանարժան տեղիսն, որ շատ ժամանակ մեր յայն գեղորէք կենալով, մէկ մարդ կամ կին մէկ մոմ կամ պտուղ խունկ օր մի չբերին թէ` ա'ռ քո սրբութեանցն վառէ' կամ խունկն ծխէ': Եւ յորժամ մեք այլ գնացաք ի յայն գեղորէքն ի վերայ հետից նորա, յամենայն գեղորէք քահանայքն եւ խելացի մարդիկն պատմեցին մեզ զամենայն պատրողական բարբաջմանց վայրահաջութիւնս նորա, որպէս վերոյգրեցաք: Եւ զկնի մտանելով մեր հասաք ի գիւղն, որ Քարցի ասեն, ի պահոց աղուհացիցն, եւ գտի ի մէջ եկեղեցոյն ի ժամ աղօթից հասարակացին, եւ տեսի եւ ծանեայ եւ յառաջ կոչեցի զնա եւ հարցի թէ` դու այն խելագար վայրահաջն չե՞ս, որ ի Սոլոզ պատահեցաք քեզ, եւ այս ի՞նչ գործ է որ դուդ կու գործես, զոր ոչ ոք առնէ, եւ ընդվայրաբար ձրի հաջմունքեր կառնես եղեր յամենայն գեղորէքն հայոց եւ թուրքացն այլ, եւ զայն եւս` թէ զԼուսաւորչի հայրն ազատեցի ի դժոխոցն: Նա' խելագար չարն յուրաստ չեղեւ, այլ զիրաւն ասելով թէ` այո', զամենայն ասացեր եմ զոր ասացեր եւ զԼուսաւորչի հայրն ոչ թէ ես ազատեցի, այլ յԱստուծոյ խնդրեցի, եւ Աստուած լուաւ աղօթիցն իմոց եւ եհան ի դժոխոցն: Յորժամ այսպէս հաջմունք արար դէպ յանդիման իմ անամօթաբար, առի հաստ ցուպ մի ի դասէն եւ այնչափ հարի զթիկունսն, մինչեւ գաւազանն խորտակեցաւ երեք մասունս եղեւ: Նա' չարին ձեռն ի յերկինս համբառնալով, իբր նահատակութիւն համարելով. եւ ոմանք հազիւ ի դուրս արարին ի ժամէն: Եւ Օսման ենկիչարի կայր գեղջն մեզ ծանօթ եւ լաւ մարդ, ասացի. գնա' զնորա ամենայն ինչն ա'ռ. նա վախեցաւ ի գեղջացեցն, չգնաց. նա' չարին էշ մի բարձած` ելեալ գնաց: Մէկ երկու երեք ժամ վերայ անցաւ, գեղջացիքն եկին վայ կարդալով զինքեանց. եւ ասացի` զի՞նչ է: Եւ ասացին թէ` զնա սպանած պիտէիր, զմեր կանայքն թալաներ է, այլ գօտի եւ լաչակ եւ արծաթեղէն չէ թողեր, որ երազ կու տեսնեմ ասեր եւ տարեր է: Եւ ես այլ եւ ենկիչարին այլ ոտնահար եղաք թէ` լա'ւ արեր, գիտէ՞ք որ ի ձեռն մեր չետուք, ա'յլ խայտառակութիւն գործել պիտոյ էր կանանց ձերոց: Ասացին` թէ չէիր ծեծեր, զայն այլ տի առնէր: Եւ այն օրն եկին երկու երէց ի մեր քաղաքէս, մէկ` ողորմածոգի Տէր Աստուածատուրն եւ Մկրտիչ երէց` զմեզ բերել աստ, եւ յորժամ եկաք, նա' այն չարն իբր փախստական լինելով ի մէնջ` յայսկոյս ծովու էր անցեր եւ Տէր Աստուածատուրն այլ ետես ի հարկանելոյն ժամն եւ գիտէր զամենայն որպէս նորա, եւ եկն թէ` չարն ահաւասիկ աստ է եւ ի խանութներ նստող հայերացն զայն հաջմունքնին կու հաջէ, մոմ եւ խունկ կու ժողովէ: Ղրկեցի թէ` գնացէ'ք բերէ'ք: Գնացին իրիցանին, նա' անդ ժողովուրդն ձեռն չէին տուեր: Յորժամ լսեց զմեր գալն ի յԸռատօզս` ելեալ աստի փախաւ, եւ այլ ոչ ելեալ ձայնն ուրեք: