Ժամանակագրութիւն

Այլ եւ ի մերում ժամանակի այլ ոչ տեսաք զոք հոգեւոր եւ իմաստուն առաջնորդք յերկրի մերում, որ Լուսաւորչի հանգստարանի տեղիք են եւ Արշակունի թագաւորաց շիրիմաց պահարանն լինելով ի դղեակին մերոյ, յաղագս որոյ իրաց բերին յարեւելից ի վայր զՏրդատին եւ զկնոջն եւ զքուերն զԽոսրովիդխտոյն` թաղելով ի Թորդան, մօտ ի հայրապետաց դամբարանացն` իբր նախնեաց իւրեանց սեպհական գերեզմանաց տունքն լինելով: Վասն այնորիկ Լուսաւորիչն եւ Մեծն Տրդատ եկեղեցօք լցին եւ վանորէիւք շրջապատեցին զԿամախ եւ զԵրզնկան, վասնորոյ Եկեղեաց գաւառ կոչեցան: Եւ յետոյ Մեծն Ներսէս այլ շատացոյց եւ բազմացոյց զվանորայսն երկու հազար թուով` յամենայն տեղիս: Եւ սատանայ խաւարեցուցեր էր զմեր վանորէքն եւ զերկիրն առաւել քան զամենայն եզեր տեղաց աշխարհնին, որ յառաջինքն ամենայն Հայոց աշխարհնին Սեպուհոյ լերանցն եւ վանորէիցն կու ցանկային: Ով ոք որ զոգիքն որ կորուսեալ էին ուրացութեամբ եւ մեղօք, անդ դիմէին եւ գտանէին, եւ անհանգիստքն ի հոգեւոր շփոթմանց եւ ի բազմազբաղ հոգոց ցնորից, անդ գային եւ հանգստանային եւ խաղաղանային ի հոգոց աշխարհէ: Եւ ուսումնասէրքն անդ գային յամենայն կողմանց հեռաւոր աշխարհաց, լուսով իմաստութեանց լուսաւորէին եւ երաժշտական արուեստից եւ վարդապետական պատուոյ արժանաւորէին եւ գնային: Որպէս յայտ է ի սուրբ գերեզմանաց նոցա եւ ի յաճախ գոլով բազմութեանց կտակարանացն, որ կան յերեք տեղիս` յԱւագ վանքն, ի Կայիփոսին, յԵրկանին վանքն, որ քսան եւ վեց վարդապետաց գերեզմանք կան եւ բազում գրեանք ի յԵրկանի վանս, եւ Կայիփոսին այլ նմանապէս եւ յԱւագ վանքն այլ առաւելապէս: Բայց ի Լուսաւորիչն ոչ կայ այժմ վասն ամայի անապատ լինելոյն եւ սաստիկ ձմերան ձեանն, որ վասն ահի թալանաւորացն ի յայրս եւ ի ծերպս վիմաց թաքուցանելով, յանկարծ ձիւնն ծածկելով եւ հողմոց հոսմանց զայրս եւ զծերպս լնելով եւ կորուսանելով զվարդապետական գրեանսն: Որպէս տեսի մէկ գիրք մեծ, որ այնչափն փտեալ էր եւ ապականեալ եւ ջնջեալ ամենայն գրոյ նշմարանքն, որ մէկ բան եւ զրուց չէր ընթեռնուիր, այնպէս էր կորեր եւ ջնջուեր նորա գրեանքն: Եւ յայլ պատմութեանց եւ ի բազմութեան վանատեղեացն եւ յաղօթանոցացն եւ ի գերեզմանացն ճգնաւորացն յայտնի է ի տեղին, զոր երկրորդ Յերուսաղէմ եւ Թեփայիդ եւ Իսկիտէ կոչէին զսուրբ լերանց վանորայսն ամենայն, որպէս ասէ երգն շարականին. Լերինք ամենայն այսօր ցնծացէք ընդ լուսապայծառ փառսն Սեպուհոյ եւն. տուն առ տուն զամենայն տեղացն Յերուսաղէմի համեմատելով նմանութեամբ: Յաղագս որոյ իրաց եւ պատճառին առաջին հայրքն սուրբք եւ վարդապետքն եւ սրբազան հայրապետքն ի յօրինակն Յերուսաղէմի մեր հայոց մասին վիճակի անօրէնութեանցն նման յանուն նոցա եկեղեցի շինեալ են, զԱյրն Մանեայ` յօրինակ Բեթղահէմին, բարեհամն աղբիւր` Գետ Յորդանանն, եւ Լուսաղբիւրն` Սելովմին, եւ Հրեշտակապետ եկեղեցի ի դիմաց Լուսաղբերին, որ այժմ աւերակ է, եւ յանուն Աստուածածնին` Աստուածածին եկեղեցի եւ մատուռն Փրկչին, եւ յանուն Սուրբ Յովհաննու Մկրտչին` Սուրբ Կարապետ, եւ փոխանակ Գողգոթային` Գոհանամի բարձրադիտակ լերինն, ուր զէնն հաւահալնի (?) արքային Տրդատայ խաչ օծեալ Սուրբ Լուսաւորչին եւ կախեալ յօդիցն անտես ի մարդկանէ, որպէս ասէ. Խորհուրդ խաչելոյն գերահրաշ տեղոյն Գողգոթայ ծածկապէս ի սմին լերին տեսանի. եւ փոխանակ Սուրբ Յարութեանն` սուրբ գերեզմանն փոխանորդին Քրիստոսի Սուրբ Հօտապետին Գրիգորի: Եւ այլ ամենայն բովանդակ լերին վանօրէքն եւ աղօթարանքն զբովանդակ աստուածահոտ անօրինականաց սուրբ տեղացն օրինակելով: Եւ առ ոտս ստորոտով լերինն գերահռչակ վանորայս` դամբարանոց Սուրբ Հօրն եւ որդոց եւ թոռանցն եւ սուրբ թագաւորին Տրդատայ եւ քեռն եւ կնոջն եւ այլ զարմից նոցին շիրիմանքն է, որ ի Թորդան, որ Բարշիմայ մեծ կռոց տեղին, որ նա է առաջին սկիզբն շինեալ ի Տրդատայ եւ ի Լուսաւորչէն` յետ խորտակմանն Բարշիմայ ի մեր աշխարհին: Եւ Ջորեհանգիստն, որ ի տանելն ի Կոստանդինուպօլիսն կառաց ջորիքն արգելան եւ անդ մասն եդին ի հիմն եկեղեցուն, Ջորեհանգիստ վանք անուանեցին եւ ապա ջորիք կառացն ուղղեցան գնալ, որպէս Առաքել վարդապետն պատմաբար ասէ ի յերգս գանձին: Եւ ապա գերահռչակ սրբազան սուրբ աթոռքն հայրապետաց եւ դասատունքն վարդապետաց` Աւագ վանքն, որ չորեքտասան գլխով մեծ խորհրդով օրինակ ունի Աւագ վանք կոչելն, զոր գրելն` ձանձրութիւն է մեզ գրելոյ եւ լսողաց տաղտկութիւն: Եւ Կայիփոսի ասելն ըստ տեղոյ անուան է, որ կայ ի փոսին, որ եւ նա եպիսկոպոսարան է եւ դասատուն վարդապետաց եւ դամբարանոց է: Այլ եւ խորաձորի անապատից եկեղեցիքն եւ փայտաշէն Սուրբ Կարապետն, որ ինքն է շինեալ Լուսաւորիչն, եւ զԱրիստագէս որդին եւ զեկեղեցին ի միասին օրհնեալ եւ օծեալ կաթողիկոս: Եւ անդնդախոր ձորն Սերովբէից, զոր եւ պատիւ տեղոյն անուամբն կոչի: Այլ եւ ամենայն բովանդակ լեառն ծայրէ ի ծայր` որ մին ծայրն առաջոյ Ջորեհանգիստն է եւ վերջ լերինն յԵրզնկայոյ եւ Կամախոյ պողոզն է, որ գետն Ափանազ կու բաժանէ, որ ոմանք անգիտաբար Եփրատ կոչեն եւ ոմանք Արածանի: Եւ թէ շուրջ զստորոտով լերամբն Սեպուհոյ` ի Կամախոյ կողմն եւ Երզնկոյ կողմն, որ ստորոտով լերամբն է, ամենեքեան Սեպուհոյ վանորայք կոչին եւ անօրինական տեղիք են փոխանորդին Քրիստոսի Սուրբ Լուսաւորչին մերոյ: Ամենեքեան պաշտելիք եւ երկրպագելիք են եւ երկրորդ Յերուսաղէմ են եւ նոր սիոնք, ըստ այնմ` Ուրախ եղէ ես, ոյք ասէին ցիս ի տուն Տեառն երթիցուք, եւ թէ` Հասեալ կային ոտք մեր առ դրունս քո Երուսաղէմ, եւ թէ` Հարցէք զողջունէ զԵրուսաղէմի, որ յամենայն դրունս եկեղեցեաց զայս ասեմք եւ զԵրուսաղէմին տամք զողջոյն, իբր թէ սա նոյն ինքն Յերուսաղէմ է եւ տուն Աստուծոյ եւ նոր սիոն: Եւ որպէս շրջելով յԵրուսաղէմ յամենայն ուխտատեղիս` ուրախութիւն եւ զուարճութիւն է սրտից եւ ցնծութիւն հոգոց, օրըստօրէ նոր տեղիք տեսանելով եւ վայելելով նոր շնորհս ի սուրբ տեղեացն, ըստ այնմ` Մտցուք ի յարկս նորա եւն. նմանապէս եւ Սրբոյն Գրիգորի բնակարան հանգստարանի սուրբ լերանցն Սեպուհոյ միայնարանքն եւ միաբանակեաց վանորայքն եւ վանատեղրանքն, որ ամենեքեան վասն սիրոյն Քրիստոսի եւ յանուն փոխանորդի նորա են եղեալք, որք բոլոր հաւատով եւ սեռն սիրով եւ աներկբայ յուսով շրջելով վասն ուխտի պատճառաւ ի վանորայսն Սեպուհոյ` սուրբ եւ մաքուր գործովք, նա' հաւատացեալ եմք եւ հաւատամք, որ զնոյն շնորհքն Երուսաղէմի կու վայելեն` զանազան շնորհս պէս պէս տեղեացն, պէս պէս շնորհս ի Հոգոյն Սրբոյ` միջնորդութեամբ սրբութեանցն: Ո'չ թէ նա միայն է լեառն Սեպուհ, այլ եւ յայնկոյս գետոյն Երզնկայոյ, որ երկու ամաց երկոտասան չարչարանաց տեղիքն է նորին եւ կենդանաթաղ գերեզմանն, որ է վիրապն անդնդային եւ Սուրբ Էջմիածինն, ուր հաւատոց սկիզբն եղեւ, եւ Սրբոց Հռիփսիմեանցն նահատակութիւնքն եղեն եւ սուրբ շիրիմք նոցա անդ են, որ պատճառք եւ հիմունք եղեն հաւատոց մերոց, որպէս ասէ մարգարէն Յեսայիաս վասն սոցա թէ` Քարինք սուրբք թաւալեցան յերկրի մերում, եւ Սուրբն Կոմիտաս կաթողիկոսն, որ զՀռիփսիմեանց տաճարն զարդարեաց արծաթահուռն եւ ոսկեհուռն եւ ականակուռն զարդիւք եւ զ«Անձինք նուիրեալքեն ասաց իւր սարօքն, ի նա ասացեր թէ` Սոքա են քարինք սուրբք հիմնեցեալք ի յերկրի եւ այլն: Եւ ի Տարօն, ուր Սուրբ Կարապետին եւ Աթանագինեայ սուրբ դամբարանքն են նոցա եւ շիրիմք սուրբ ոսկերց նոցին եւ Անտօնի եւ Կրօնիդեայ եւ Եօթն խոտաճարակացն, որ ի Միհրանայ գալն ի Պարսից նահատակեցան եւ կրկին պսակացն արժանացան: Եւ յառաջ քան զնահատակութիւն շատ աղօթիւք խնդրուածք են արարել վասն ուխտաւորաց եկելոցն ի հեռաստանէ` թէ հոգեւոր, թէ մարմնաւոր խնդրուածոց աղագաւ, եւ Սուրբ Լուսաւորչին է հիմնարկեալ ի տեղի դիցն Դեմետրեայ եւ Գիսանեայ եւ զառաջին պատարագն անդ է մատուցեալ եւ բազում աղօթս եւ խնդրուածս արարեալ, աջովն Սուրբ Կարապետին կնքեալ եւ պահպանեալ զչորս կողմն աշխարհին, զի` Թշնամիք մի' զօրասցին, մի' հերձուածոց աղանդք բուսցին, եթէ բուսցի` արմատաքի խլեսցի: Յերկնից եկեալ ձայն աստուածային թէ` Հայցուածք քո կատարեսցին, որպէս պատմէ Սուրբն Զենոբ աշակերտ Սուրբ Լուսաւորչին թէ` ես եւ Աղբիանոս եպիսկոպոսն միայն էաք, յորժամ ծածկեաց զսուրբ նշխարս նոցա ի գիշերի եւ խնդրեաց յԱստուծոյ զի մի' ոք կարասցեն հանել, եւ զայս աղօթս ասաց եւ զնոյն աստուածային ձայնն լուաք, ասեն, զոր ի վերոյ գրեցաք: Այլ եւ միւս Սուրբ Յովհաննէսն եւ Աթանագինէն որ ի դաշտին, յորժամ թշնամիքն կոխեցին ի գիշերի, նա' ընդ հողով ծածկեցին Սուրբ Գրիգոր եւ Տրդատ եւ փախուցին զՍուրբն Գրիգոր յամրոցին Ողկան, զի մի' յափշտակեսցեն զնա: Եւ դարձաւ Տրդատէս պատերազմել ընդ Արձանայ քրմապետի, մինչեւ վանեալ սպառեաց զնոսա ի սուր սուսերի աղօթիւք Սուրբ Լուսաւորչին եւ Սուրբ Կարապետին եւ Աթանագինէին, շնորհօք սուրբ նշխարաց նոցին: Եւ յորժամ ի յետ դարձան ի պատերազմէն եւ առժամայն ոչ գտին զտեղի նշխարացն, ուր թաքուցեալ էին ընդ հողով, եւ ի գիշերին խնդրեաց աղօթիւք եւ բազում խնդրուածովք, եւ շարժեցաւ տեղին եւ լոյս սաստիկ ծագեաց ի տեղին. եւ անուշահոտութիւն յոյժ բուրելով եւ նշանեցաք զտեղին, ասէ, եւ յորժամ լուսացաւ եւ հանաք մեծաւ զգուշութեամբ եւ եդաք ի կառսն, որ իսպիտակ ջորիք էին ի լուծն, նա' արգելան ջորիք կառացն եւ ոչ կարացին գնալ: Եւ երեւեալ հրեշտակ Աստուծոյ Սրբոյն Գրիգորի, ասէ. մի' տանջէք զջորիք կառացդ, այլ հաճեցան սրբոցդ, որ թողուլ մասն յիւրեանցմէն եւ շինել վկայարան յանուն նոցա: Եւ վաղվաղակի կատարեցին զկամս սրբոցն, զկէս ոսկերաց Մկրտչին եւ զկէսն Աթանագինին եդին ի տապանն, որպէս յԻննակնին` ի տեղի դիցն, եւ այժմ … եւ է գերահռչակ մեծ վանս միաբանից, զոր Սուրբ Լուսաւորիչն է կարգեալ, որ եւ նա յառաջ է քան զԻննակինն: Այլ եւ Առաքելոց վանքն, որ աջ ձեռն է Անդրէի եւ այլ մասանց առաքելոցն, զոր Լուսաւորիչն եբեր, որ եւ Ղազարու վանք կոչի: Բայց նա միայն պատուեալ եւ համբաւեալ ի մարդկանէ, եւ այս` ծածկեալ, որպէս զԹորդանայ Ամանափրկիչն, որ զանուն տաճարին այլ էին մոռացել, որ մինչ ի պատմութեանց գտաք Ամենափրկիչ անուն եդեալ ի Լուսաւորչէն, եւ նախնեացն պատիւ ունէր տեղին վասն Բարշամինայ կռոցն, եւ յետոյ խորտակեցին զԲարշամինան եւ նոյն ձեւով չափ կանգնեցին զգմբեթայարկ տաճարն զարմանալի յանուն Ամենափրկչին եւ իւրեանց գերեզմանատուն սահմանեցին լինել` որդոց եւ ամենայն զարմից իւրեանց եւ եղեն իսկ, եւ կան յայտնի գերեզմանք նոցա ի մէջ տաճարին, եւ իւր բովանդակ մարմին անդ, ասէ Վարդան վարդապետն, ի ներքոյ հիման յարեւելից կուսէ, որպէս ինքն յայտնեալ Գառնիկ ճգնաւորին թէ` հա'ն զիս ի փորուած գիոյ անապատէս եւ տա'ր ամփոփեա' յիմ շինեալ եկեղեցին Թորդանայ, որ եւ արար այնպէս: Եւ տեղին աղօթարանին պատուի, եւ թափուր գերեզմանն ունայն ի մարմնոյն պատուի վասն անապատին եւ սուրբ այրին եւ գերեզմանին Մանեայ եւ այս Ամենափրկչիս: Եւ սուրբ աստուածընկալ գերեզմանքս ծածկեալ կան ի խաւարի ի մէջ հայոց. կարծեմ` թէ որպէս զՄատնավանքն Սուրբ Կարապետին ի դաշտի լինելով, վասն որոյ ոչ հռչակեալ պատուի, որպէս զԻննակնեան վայելուչ տեղիսն, նոյնպէս եւ այս Թորդանայ վանս, որ նախ է քան զամենայն եկեղեցիքս եւ գլուխ է ամենայն վանօրէից, վասն ոչ ունելով լերինք հուպ առ ինքն եւ անապատք, այլ ի մէջ դաշտի գոլով եւ հեռի յԵրզնկա քաղաքէն, վասն որոյ ոչ հռչակեալ պատուեցին եւ ուխտատեղի ոչ սահմանեցին լինել, եւ կայ անարգ եւ ի խաւարի եւ ի միզի ծածկեալ, որ փոքր մատուռի մի հարկիս այլ չունի` ոչ ի քաղաքացւոցն եւ ոչ ի գեղորէից եւ ոչ ի վանորէիցն կամ անապատաւորացն: Եւ թէ մին գերեզման նորա կամ մի մասն ի յոսկերաց անտի լինէր ի հեռագոյն աշխարհի ուրեք, որպէս զմին անօրինականացն Յերուսաղէմին կու պատուէին, որպէս զԳագայ Սուրբ Սարգիսն ի Վրացտունն: Այլ վասն յաճախ բազմութեան մեծահռչակ վանորէիցն եւ անապատացն լինելով եւ գլուխ առաջնորդ եւ դասատուն վարդապետաց ոչ լինելով ի նա, վասն կոխան լինելով ճանապարհորդացն, վասն որոյ արհամարհեալ եղեն սուրբ գերեզմանքն աստուածընկալք եւ մեծ սուրբ կաթողիկէն Ամենափրկչին, որ ձեռամբ Տրդատայ եւ Սուրբ Լուսաւորչին կառուցաւ ի տեղի դիցն, որ յառաջ է քան զամենայն եկեղեցիքն հայաստանեայց: Մի' ոք ախտասցի բանիցս եւ մտացածին կարծիցէ, այլ յԱգաթանգեղ պատմութենէն է, որ նա ինքն էր դիւանադպիրն Տրդատայ, նա գրեալ է զբուն պատմութիւնն Տրդատայ եւ Լուսաւորչին որ ի մանկութենէ ի վեր ընդ նմա կացեալ եւ ամենայնի ականատես լեալ եւ քարոզութեանն ականջալուր: