Ժամանակագրութիւն

«Պատմութիւն Սուրբ հօրն երիցս երանելոյն Պարոն Միակեցին ի թվ. Ռ եւ Գ: Էր այր մի Պարոն անուն ի Խորձունեաց գաւառէն ի գեղջէն Սուրբ Տիկնայ, ելեալ յերկրէն տամբ եւ ծընաւղաւք հանդերձ, եւ եկեալ բնակեցաւ ի յԵկեղեաց գաւառն ի մայրաքաղաքին Երզնկան, եւ ամուսնացաւ ըստ օրինացն ի կարգ աշխարհի: Եւ յետ երկու ամսոց եւ կիսոյ մեռաւ կինն, եւ դարձեալ երկրորդ անգամ էառ կին, եւ նա եւս մեռաւ յետ երկուց ամսոց եւ կիսոյ, որ աւուրք երկուց կնոջն եղեն հինգամսեայ ժամանակս: Եւ ինքն յոյժ սրտառեալ եւ անմխիթար սգով տարակուսեալ, մինչ զելս իրացն ոչ գիտացեալ: Եւ ելեալ յառաւել տրտմութենէն, գաղտ ի ծնողացն, եւ երթեալ տարադէպ յարեւմուտս ի թագաւորեալ քաղաքն ի Կոստանդինուպօլիս, ոչ գիտելով ինքն զինքն թէ յէ՞ր աղագաւ երթիցէ, այլ որպէս զարբեալ ի գինոյ ոչ գիտիցէ զուր երթալն` այնպէս երթայր: Եւ գնացեալ հասեալ մինչ ի Թոխաթու վանսն, որ յանուն Սուրբ Աննայի ծնաւղաց Սուրբ Աստուածածնին, եւ ի գիշերին օթեւանս կալան անդ ուղեկից ընկերօքն: Եւ ի տեսչութենէ խնամոցն Աստուծոյ ի տեսլեանն երեւեալ Սուրբն Աննայ ի կերպարանս հօրաքեռն իւրոյ եւ բազում ողոքական եւ սպառնական բանիւք խրատէ զնա թէ` յԱստուծոյ խնամոցն եղեւ այդ քեզ վասն վաղվաղ մեռանելոյ կանանց քոց. հրաման Տեառն կամի զի հրաժարեսցիս յաշխարհէ եւ մերկասցիս միանգամայն որ ինչ յաշխարհի է, եւ թէ` դարձի'ր յուղոյդ զոր երթաս, զի ոչ է կամք Տեառն երթալ քեզ ի վնասակար ճանապարհդ յայդ: Եւ զարթուցեալ ի քնոյ եւ կայր հիացեալ, եւ յարուցեալ գնաց առ առաջնորդ վանացն` Տէր Դաւիթ վարդապետն, եւ պատմեաց նմա զամենայն եղեալսն իւր մի ըստ միոջէ, եւ զերազ տեսլեան գիշերոյն: Եւ յորժամ լուաւ վարդապետն զամենայն, զարմացեալ ի վերայ իրաց եղելոցն եւ վասն ահագին տեսլեան, եւ հիացեալ փառս ետ Աստուծոյ: Եւ սկսեալ մեկնել զերազն եւ զեղեալ իրսն որ առ նա եւ խրատելով յԱստուածաշունչ գրոց, մինչեւ հաւանեցոյց մերկանալ յաշխարհէ: Եւ հրաժարեալ յընկերակցացն, եւ նոքա գնացին զճանապարհս իւրեանց, եւ ինքն մնաց անդէն աւուրս ինչ, եւ մերկացեալ զամենայն պճնողական հանդերձս երեւելիս, զամենայն բաշխեաց աղքատաց եւ ինքն զգեցաւ պատառատունս, եւ ելեալ անտի եւ եկեալ բնակեցաւ ժամանակս փոքր ի վանս Սեբաստիոյ եւ արար պարտէզ եւ վանացն բազում շինուածս կատարեաց, մինչ տեսանելով զժրաջանութիւն գործաւորութեան նորա եպիսկոպոս վանացն, սկսաւ աղաչել զի կացցէ մնասցէ անդ, եւ նա խորհուրդ ունէր երթալոյ յԵրուսաղէմ, եւ եպիսկոպոսն միջնորդ եւ բարեխօս արկեալ զոմանս ի քաղաքէն` արս երեւելիս զի արգելցեն, եւ նա ոչ առ յանձն, այլ ասելով թէ` երթայց, մուրանալով զծախս ճանապարհին հաւաքեցից: Եւ նոքա ասեն. երբ չես կենար աստ բնակութեամբ, նա' կա'ց մինչեւ ի ժամանակս ուխտաւորացն, եւ յորժամ ուխտաւորաց ժամանակն գայ, մեք կատարեմք զամենայն պիտոյս ճանապարհին քո` թէ գրաստ եւ թէ դրամ, ինչ որ պէտք եւ կարիսն է քո: Նա կեցեալ մնացեալ անդ մինչեւ ուխտաւորաց ժամանակն եկն, եւ նա գնացեալ առ նոսա եւ նոքա կատարեցին զամենայն խոստացեալսն, եւ սիրով ուղարկեցին յԵրուսաղէմ, եւ գնացեալ երկիր եպագ Սուրբ Գերեզմանին եւ այլ ամենայն լուսազարդ սուրբ անօրինականացն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ եւ եհաս ըղձիցն: Եւ դարձեալ եկեալ յԵրզնկան եւ անտի եկեալ ի լեառն Սեպուհ, առ դամբարանի Սուրբ Լուսաւորչին եւ կեցեալ փոքր ժամանակս անդ ի վանս միաբանակաց, եւ անտի իջեալ ի յԱյրն Մանեայ եւ կեցեալ անդ բազում աւուրս, եւ շինեաց զամենայն դժուարին առապարս նորա տախտս տախտս առնելով մեծամեծ վիմօք եւ հողաւք: Եւ անտի իջեալ ի ձորն ի ներքոյ անապատին, եւ գտեալ վայելուչ տեղիս խրճիթս փոքրիկս ի յերեսս քարանձաւի միոյ, որ նախ բազմաց միայնաւորաց բնակութիւն եղեալ էր, զոր այժմ Շիկի քար ասեն` յառաջնոց բնակչաց յանուանէն կոչելով, եւ կեցեալ անդ մեծաւ ճգնութեամբ միայնակ զամս բազումս: Եւ եկին յաշխարհէ բազումք եւ յարեցան ի նա եւ ուսան զվարս նորա, ոմանք առ Քրիստոս փոխեցան եւ ոմանք տակաւին կենդանի կան, որ եւ երկուք են աստ ի Սուրբ յԵրուսաղէմս սպասաւորք` Սուրբ Յակոբայ փակակալք եւ ջահընկալք` Մարգար անուն աւագ սարկաւագ եւ Յակոբ միայնակեացք, զոր Տէր Աստուած անփորձ եւ անսայթաք եւ անբասիր կենօք պահեսցէ յամենայն հաղբից եւ որոգայթից թշնամոյն:

Արդ ի բազում ժամանակաց հետէ ոչ ոք երբէք չէր լուեալ կամ տեսեալ բնաւ զոք ի հայոցս յանապատս բնակիլ միայնաւորութեան աղագաւ, բայց ի սմանէ, եւ ոչ կայր օրինակ ուրեք, այլ վերին խնամօքն եւ օգնականութեամբն ինքն օրինակ եղեւ բազմաց, որպէս զմեծն Անտոն: Ոչ փոփոխեաց երբէք զվարս իւր, այլ օրըստօրէ առաւելեալ ի նոյն մինչեւ ցօր մահուան իւրոյ ըստ այնմ թէ` Իմաստութիւն ի յելս ճանապարհաց գովի: Եւ թէ որպէս զտեղին զայն զՇիկի քարն վայելչացոյց ըստ բնական վայելչութեանն զոր ունի տեղին, թէ յորդառատ աղբերն զոր բղխէր ի վերուստ` առոգանելով զերեսս քարանձաւին եւ անտի կարկաջահոսելով ի վայր, եւ արար պարտէզ բանջարոց, եւ տնկեաց ծառս յամենայն մրգաց եւ հասոյց պտուղս անուշահամս, որ եւ ի դրախտս թագաւորաց հազիւ գտանիւր: Եւ ինքն ուխտ եդեալ անձին, զի մի ճաշակեսցէ երբէք միրգ ոչ իւր անկոցն եւ ոչ յայլոց: Հասուցանէր զպտուղսն եւ ձեռօք հատանէր եւ տար ի կեր ամենեցուն եւ ինքն բնաւ ոչ ճաշակէր, բազում ժամանակս այնպէս առնելով: Եւ ելեալ երբեմն երբեմն շրջէր յամենայն ուխտատեղիս եւ բազում անգամ ի Սուրբն յԵրուսաղէմ եւ երկու անգամ ի մեծն Հռովմ առ Սուրբ առաքեալս Պետրոս եւ Պօղոս եւ ի Սպանիա եւ ի մեր հայոց յարեւելից բնաւ ուխտատեղիսն եւ դարձեալ դառնայր անդրէն ի տեղի իւր մենարանին: Եւ ոչ դարդարէր երբէք դատարկ կալ, քանզի ամենայն շնորհիւ լցեալ էր, ամենայն ձեռագործ արուեստից հմուտ էր, ոչ էր արուեստ եւ գործ զոր ոչ գիտենար, վասն զի յոյժ բազմահնար եւ մեծահանճար էր եւ աշխատասէր եւ բարուքն ողորմած էր եւ գթած առ ամենայն ոք, բանաւոր էր ի բնութենէ եւ յոյժ քաղցրաբան, մինչ զի մեղր կաթէր ի քմաց կոկորդաց շրթանց նորա եւ խրատտու ամենեցուն մեծաց եւ փոքունց, որ եւ Սեպուհոյ վանորէից բնակիչքն` թէ եպիսկոպոսք եւ թէ կրօնաւոր քահանայք` գային եւ խրատ հայցէին ի նմանէ եւ նա յաստուածատուր շնորհօքն ուսուցանէր զամենեսին: Որ եւ զիս տրուպս ամենեցուն Գրիգոր բանի սպասաւորս, որ մանուկ էի եւ յոյժ տխմար եւ անտէրունչ ի հոգաբարձու խրատողաց, եւ իւր բարի խրատովն զդաւնացոյց զմեզ եւ բազում ողոքական եւ սաստկական հնարիւք յորդորեց եւ հաւանեցոյց մեզ հետեւել գրոց արբանեկութեան: Եւ ոչ թէ ինքն միայն էր բարեաց սիրող եւ հետեւող եւ քաջալերող էր զամենեսին ի բարիս, այլ եւ բարի ծնողքն իւր Ճոհար անուն մայրն առաւել քաջալերէր զաղիսն եւ զցուպ ծերութեան իւրոյ հաստատուն կալ ի վարս ճգնութեան, եւ ինքն նստեալ կայր ի քաղաքին յԵկեղեաց որպէս ճնճղուկ միայն ի տանիս, եւ ըստ ամի ամի գայր յանապատսն եւ յորդորէր ի վարս ճգանց զորդեակն իւր: Ոչ թէ զորդին միայն խրատէր, այլ զիս զվայրենիս եւ զանզգայս բազում անգամ ողոքանօք խրատէր ի բաց կալ ի սուտ խաղուց, յանառակ վարուց եւ յանուղղայ գնացից եւ աղաչէր փոյթ կալ յուսումն մանկութեան: Եւ առեալ զինքն որդեակն իւր եւ տարեալ ի Սուրբն յԵրուսաղէմ, եւ եկեալ ի տեղին, եւ յետ ժամանակաց կրկին էառ զմայն` թէ դարձեալ բերէ յԵրուսաղէմ, նա' կամօքն Աստուծոյ ոնց հասեր են ի հայրենի գիւղն ի Սուրբ Տիկին, անդէն ի նմին փոխադրեալ էր առ Քրիստոս ի վերին յԵրուսաղէմ:

Եւ դարձեալ դարձայց ի կարգ բանից վարուց իւրոց` թէ ո՞րպէս ծանր աշխատութիւնս կրեաց տաժանելի կրիւք ի Սեպուհոյ վանորէից: Առապար եւ քարավէժ դժուարագնաց ճանապարհնին հեշտացոյց եւ դիւրագնացս արար զառիվերսն` ի Պռօշի արտէն մինչ ի կատար լերինն, ուր սուրբ գերեզմանն է լուսաւորեալ Լուսաւորչին մերոյ, եւ ի ներքուստ ի վեր զելսն մանուածով արար: Այլ եւ զամենայն կարիս շինուածոյ վանորէիցն կատարէր` զորմոց շինելն, զծեփ առնելն, թէ այլ զինչ հարկ լինէր` մեծաւ աշխատութեամբ կատարէր: Եւ յետ այնորիկ ուսաւ գիր եւ սաղմոս, որ ի մանկութենէ բնաւ չէր ուսեալ, ի կատարեալ հասակին երեսուն ամին յետոյ ուսաւ: Այնպէս քաղցր եւ անուշահամ երգէր, որ ամէն ոք լսէր եւ հասկնար, բերանովն ասէր եւ մտօք զբանն քննէր ըստ առաքելոյ, ասէր եւ ի միտ առնէր, զծորանս Հոգոյն Սրբոյ ծծէր:

Եւ յաւուր միում արար Աստուած մեծ եւ սքանչելիս, որ եկին յօտար աշխարհէ աւազակք քուրդ ազգաւ, եւ յաւարի առին զամենայն զինչ որ գտանիւր ի խրճթին` զսաղմոսարան եւ զայլ գրքոյկ եւ զամենայն ինչ որ հաճոյ էր իւրեանց` առեալ թալան եւ տարեալ յաշխարհն իւրեանց եւ յորժամ կու հասնին աւազակքն ի մէջ բանակին իւրեանց, նա' յայնժամ աստուածասաստ բարկութիւն եւ ցաւք մահացուցիչ կու անկանի ի մարդիկ եւ յանասունք եւ մարդիկ բանակին իւրեանց կու նեղեն զաւազակքն թէ` այս ի՞նչ է որ առժամայն ի գալն ձեր գործեցաւ, չլինի՞ թէ վանորէից վնաս էք հասուցեր, որ ի գալն ձեր վաղվաղակի հարուածք պատուհասի եհաս մեզ: Եւ նոքա վասն երկիւղի պատժոցն խոստովան կու լինին զգործեցեալ չարիսն իւրեանց առ սուրբսն, եւ ընտանիքն եւ ամենայն բանակն իւրեանց մեծաւ ստիպով կուղարկեն զաւարեալ կարասին ի տեղի իւր: Եւ եկեալ բերին յետ քանիցս աւուրց զամենայն զոր ինչ տարեալ էին, եւ առին օրհնութիւն եւ գնացին:

Եւ յետ ժամանակաց բարիատեացն սատանայ յարոյց զմի ոմն յանդուգն աշակերտաց իւրոց ի վերայ սրբոյն, որ ապստամբեցաւ յիւրմէն եւ գնաց առ աւազակապետ ոմն քուրդ, եւ մատնելով զնա ի մահ, որ եկեալ բազում կտտանօք չարաչար նեղեցին եւ ստիպէին գանձս ոսկոյ եւ արծաթոյ, եւ սպառնայր նմա թէ` քարավէժ կամիմ առնել զձեզ, վասն որոյ եկեալ եմ զի կատարեցից զկամս իմ: Այլ նա շնորհօք բարերարին Աստուծոյ եւ իւր քաղցրահամ բանիւ եւ անուշ խօսիւքն ի գութ շարժեաց զաւազակապետն զայն, եւ զղջացաւ ի չարեացն զոր կամէր առնել, եւ եղեւ յոյժ սիրելի սրբոյն: Եւ յետ երկուց աւուրց գնաց Հայրն ի վանս Սերովբէից եւ եկն աւազակն պատահեցաւ առ նա եւ փարէր զնովաւ, եւ ապաշաւէր զչար խորհուրդն իւր եւ ասէր զպատճառն եւ զառիթն մատնութեան` զյուդայ աշակերտն իւր, եւ նա անդէն անդ կայր եւ յանդիման խայտառակեաց զնա: Մինչ խօսէր աւազակապետն առ նա, յանկարծակի կալան զնա զօրականք ոմանք աւագանոյ մի եւ տարեալ ի գիւղն Ալփոշի եւ եդին ի բանդի, եւ ի գիշերին արձակեալ կու լինի ի կապանացն եւ ելեալ փախուցեալ ի բանդէն: Եւ երկուցեալ սուրբ Հօրն` թէ գուցէ եկեալ անդէն առ նա եւ ասիցէ թէ` դո'ւ նենգեցիր զիս, զի ես ոչինչ վնասեցի քեզ եւ դո'ւ մատնեցեր զիս ի ձեռս սպաննողաց, անողորմ եւ անգութ չարիս առնիցէ ի մէնջ կարծելով զեղեալ անցսն իւր, վասն որոյ ելեալ վաղվաղակի` եթող զամենայն վայելչութիւն տեղեացն եւ զգերեզմանն զոր փորեալ էր ի վիմէ վասն անձին իւրոյ:

Եւ ել անտի եւ գնաց յաշխարհէ յաշխարհ ի մեծն Հռովմ եւ ի Սպանիա, եւ դարձեալ եկն ի Կոստանդնուպօլիս: Եւ ես անարժանս, տրուպս ամենայնի` Գրիգոր սպասաւորս բանի պատահեցաք միմեանց, եւ առեալ զինքն իւրայովք տարեալ հասուցաք ի յաստուածակոխ մայրաքաղաքս Երուսաղէմս, եւ եկեաց աստ եօթն տարի մեծաւ ճգնութեամբ եւ գրեաց մեծաւ աշխատանօք եւ խառն արտասուօք զմեծ բուն եւ զՎարս Հարանց զգրքոյկս զայս, եւ հանգեաւ խաղաղութեամբ ի Քրիստոս եւ թաղեցաւ յԱգարակին Բրտի` ի գինս արեանն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ, որ է օրհնեալ յաւիտեանս, ամէն:

Եւ արդ եղեւ զրաւ գրոցս եւ վերափոխումն իւր ի միում ամի թուին Ռ եւ ԾԹ (1610), եւ գրեալ են այլոք զորպիսութիւն ժամանակին եւ զաղերս մաղթանացն եւ զհայցումն թողութեան անմեղագիր լինել անարհեստ գրչութեանն, միըստմիոջէ զամենայն գրեալ են երեսուն եօթն համարս տետրից, անդ գտցես եւ ընթեռնուցուք: Եւ ընդ սմին յիշատակի եւ զբազմամեղ Գրիգորս տրուպս ամենայնի արասջիք յիշման արժանի ի Քրիստոս եւ հայցեցէք թողութիւն ամենայն սխալանացն մերոց, որ եւ ձերն թողցի յամենառատ շնորհողէն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ, որ է օրհնեալ յաւիտեանս, ամէն: Հայր մեր որ յերկինս: ե