Հայոց եկեղեցական իրաւունքը. Ա Գիրք

1) ԵԿԵՂԵՑԻ ԵՒ ԻՐԱՒՈՒՆՔ

Մատենագր. Լուսաւորչի եւ Սահակի որոշումն Եկեղեցու եւ վանքերի մասին. — տե՛ս Էջմիածնի գրադարանի կանոնագրքերը: Из лекцiй по церковному праву ординарнаго профессора Московскаго Университета Н. К. Соколова, Москва 1874: Опытъ курса церковнаго законоведения архим. Иоанна, т. I, 1851 г.

Նախքան եկեղեցական իրաւունքի որոշման եւ պարզաբանութեան անցնելը, առաջ տեսնենք՝ ի՛նչ է Եկեղեցի, ի՛նչ հիմունքներ ունի, ի՛նչ է իրաւունք եւ ի՛նչ կապ ունի Եկեղեցու հետ:

Եկեղեցու հիմնադիրը՝ Յիսուս Քրիստոս, Իւր հանրամարդկային քարոզներով եւ անձնական օրինակով ցոյց տուեց մարդկանց, թէ ի՛նչպէս   պիտի   հասնել   հաւասարութեան,   եղբայրասիրութեան   եւ անձնական կատարելութեան բարձր գաղափարներին: «Սիրեցէք միմեանց» բազմիմաստ պատուէրով հարուածեց մարդկանց մէջ խոր արմատ ձգած այն հասարակական անհաւասարութիւնը եւ խորդուբորդութիւնը, որոնք դարերի ընթացքում օրէնք էին դարձել եւ մարդկանց մեծամասնութիւնը ստրուկ եւ հլու կամակատար արել ուժեղների ճիրաններում: Յանուն այդ բարձր սիրոյ դատափետեց այն անհարթութիւնները եւ անարդար խոչերը, որոնք դարերի ընթացքում խոր անդունդ էին բաց արել ժողովրդի եւ ազգերի զանազան խաւերի մէջ՝  ցոյց  տալով, որ  միայն  այդ  ընդհանուր  սէրը  կարող  է եղբայրացնել տիրոջ եւ ծառային, բռնակալին եւ ստրկին:

Այդպիսի բարձր սիրոյ քարոզը յետ մղեց ազգայնական՝ ցեղական եւ այլ մանր՝ մարդկանց միմեանցից անջատող նշանները, առաջ կոչեց մեծ ընդհանուր գաղափար՝ մարդկայնութիւն: Սիրի՛ր մարդուն՝ ով կ՚ուզէ լինի, ինչ ազգութեան կամենայ՝ պատկանի, ինչ դրութեան մէջ լինում է՝ լինի, սիրի՛ր նրան իբրեւ քո անձը: Այդ գաղափարով կեանքի հակառակ ծայրերը միացրեց, աշխարհը դարձրեց մի տուն՝ մի ընտանիք: Համամարդկային  բարձր գաղափարներին եւ մտադրած վեհ նպատակին հասնելու համար Յիսուս ցոյց է տալիս միակ ճանապարհը, այն է` ինքնատիրութեան եւ անձնական կատարելութեան.  «Եղերուք  կատարեալ, որպէս  Հայրն  ձեր  երկնաւոր» (Մատթ. Ե 48): Այդպիսի կատարելութիւն ձեռք բերելու համար պէտք է մարդ անձնատիրութեամբ, ինքնաքննութեամբ կարողանայ կազմել մի այնպիսի բարոյական ուժեղ բնաւորութիւն, որի առաջ խոնարհուեն բոլոր եսական, նեղ կրքերը եւ հակումները, եւ մարդու բոլոր գործողութիւնները ենթարկուեն նրա անաչառ դատաստանին եւ վճռին: Ահա այդպիսի հաւասարակշիռ բնաւորութիւնը ձեռնհաս կը լինի հետեւել ճշտութեամբ Աւետարանին եւ իւրացնել «Սիրի՛ր քո ընկերին անձիդ պէս» պատուէրը:

Բայց մարդը կարո՞ղ է հասնել այդ անհատական կատարելութեան եւ դառնալ անպայման բարոյական բնաւորութիւն: Յիսուս սովորեցնում է այդ ճանապարհը եւ միակ միջոցը, որով կարող ենք հասնել այդպիսի կատարելութեան, այն է` հաւատը: Հաւատա՛ Աստծուն, հաւատա՛ գաղափարներիդ ճշմարտութեան, հաւատա՛ ուժերիդ՝ եւ կը հասնես կատարելութեան: Յիսուս Իւր անձնական օրինակով ցոյց տուեց, որ այդպիսի բարձր գաղափարներ կարելի է իրագործել կեանքի մէջ այն ժամանակ, երբ խորին կերպով առանց տատանուելու համոզուած ես գաղափարներիդ արդարութեան եւ ճշմար- տութեան վրայ: Ահա այդպիսի հաւատը լեռներ կարող է շարժել, ասում է Յիսուս, եւ այդպիսի հաւատի վրայ է հաստատում Նա Իւր Եկեղեցին, որին չեն կարող խորտակել «դրունք դժոխոց»: «Դու ես վէմ, եւ ի վերայ այդր վիմի շինեցից զԵկեղեցի Իմ» (Մատթ. ԺԶ 18): Ուրեմն Եկեղեցու հիմքը կազմում է «վէմը»` Պետրոսի հաւատը, հաւա՛տ, որի վրայ կառուցանում է Յիսուս Իւր ամբողջ վարդապետութիւնը, բարոյական գաղափարները` Եկեղեցին:

Եկեղեցին հանդիսանում է մի մեծ բարոյական աստուածահաստատ հիմնարկութիւն, որը տարածում է ընդհանուր բնաւորութիւն ունեցող համաշխարհային մտքեր եւ գաղափարներ, որը ճգնում է կրթել, դաստիարակել ամբողջ մարդկութիւնը հոգու՝ ներքին աշխարհի վերանորոգմամբ, որը առաջնորդում է իւր անդամներին դէպի կատարելութիւն, ո՛չ բռնի միջոցով եւ հրամանով, այլ բարոյական ազատութեամբ, մտքի եւ սրտի կրթութեամբ ու խղճի դաստիարակութեամբ, վերջապէս որը միջնորդ է իւր անդամների եւ Աստուծոյ մէջ, կապում է անդամներին «խորհուրդների» միջոցով իւր հետ՝ տալով նրանց աստուածային շնորհքներ: Պարզ է, որ այդպիսի Եկեղեցին կարող է լինել «մի միայն, սուրբ, ընդհանրական եւ առաքելական»:

Եկեղեցու այսպէս ասած ներքին մասը՝ անտեսանելի կողմը, այսինքն՝ գաղափարները, բարոյական-կրօնական մտքերը, Եկեղեցու խորհուրդների ներքին ազդեցութիւնը, ժամերգութեան էական մասը, կազմում են մարդու ներքին աշխարհի խնդիր, նրա համոզմունքի եւ խղճի առարկայ: Այդ համոզմունքները չի կարելի իրաւական սահմանների    մէջ    դնել,    իրաւաբանական    նորմաների    ենթարկել, արտաքին կարգերով գծել, որովհետեւ դրանք հաւատքի վրայ են յենուած, իսկ հաւատքը խղճի գործ է, խիղճը պատասխանատու է իւր եւ Աստուծոյ առաջ, խիղճը կանոնների մէջ ամփոփել չի կարելի:

Ուրեմն՝ Եկեղեցին այս տեսակէտով իրաւաբանական հասկացողութիւն չէ, այլ զուտ բարոյական-կրօնական. «Թագաւորութիւնն Իմ չէ յայսմ աշխարհէ» (Յովհ. ԺԸ 36):

Բայց քրիստոնէական-բարոյական գաղափարները այնպիսի սկըզբունքներ են, որոնք միմիայն կարող են գոյութիւն ունենալ եւ իրագործուել կեանքում, մարդկային հասարակութեան մէջ: Ահա եւ հարց է ծագում՝ Եկեղեցու այդ անտեսանելի մասը կարո՞ղ է արդեօք ամբողջացած Եկեղեցի կազմել առանձին վերցրած՝ առանց տեսանելի կողմի, այսինքն՝ առանց մարդկային հասարակութեան (անդրանկաց Եկեղեցին է զուտ գաղափարական գոյացութիւն), կամ մարդիկ կարո՞ղ են Եկեղեցի կազմել առանց այդ անտեսանելի կող- մի. իհարկէ ո՛չ: Եկեղեցի կազմելու համար անհրաժեշտ են երկու մասն էլ՝ տեսանելին եւ անտեսանելին, այսինքն՝ հաւատը իւր բոլոր գաղափարականով եւ մարդկային հասարակութիւնը: Լուսաւորչի եւ սբ. Սահակի «Որոշում վանացն» սահմանադրութեան մէջ խօսւում եւ բացատրւում է Եկեղեցու նշանակութիւնը.  անտեսանելի  կողմի համար ասուած է. «Ճշմարիտ հաւատն է Եկեղեցի»: Տեսանելի կողմի համար  ասուած է.  «Զի  ոչ  եթէ  զխորանն  կոչէ  եկեղեցի...  այլ զհաւատացեալ ժողովուրդն... »:

Ուրեմն՝ Եկեղեցին է Քրիստոսին հաւատացող մարդկանց ժողովը, որը աստուածային շնորհքների ընդունմամբ՝ Եկեղեցու պաշտօնեաների ձեռքով, ձգտում է հասնել Քրիստոսի քարոզած աւետարանական բարձր գաղափարներին:

Եկեղեցու բարձր գաղափարները եւ միջոցները թէեւ զուտ բարոյական-կրօնական են, բայց նրանք գործադրուելով մարդկային հասարակութեան մէջ՝ առաջ են բերում անհատների յարաբերութիւններ, զանազան անձանց շահերի մրցումներ, բազմատեսակ կամքերի շփումներ եւ դրանով զուտ գաղափարական-բարոյականից անցնում են գործնականին, որից եւ ծագում է իրաւունքի խնդիրը:

Եկեղեցու անդամները բացի միմեանց հետ ունեցած յարաբերու- թիւնից, անհրաժեշտ պահանջից մղուած՝ ստիպուած են շփումն ունենալ եւ այն մարդկանց ու խմբակցութիւնների շրջանների հետ, որոնք Եկեղեցուց դուրս են, քրիստոնեայ չեն: Եկեղեցու անդամների յարաբերութիւնը ստանում է աւելի մեծ ծաւալ, աւելի մեծ ընդարձակութիւն, եւ դրանով իրաւունքի խնդիրը աւելի մեծ շրջանի մէջ է մտնում:

Եկեղեցին՝ իբրեւ բարոյական-կրօնական ղեկավարիչ հիմնարկութիւն, կամայականութիւնների առաջն առնելու, անձնական քմահաճոյքները արմատախիլ անելու եւ իւր անդամներին որոշ ուղղութեամբ առաջնորդելու համար պարտականութիւն է համարում օրէնքով, կանոններով որոշել ամէն մի անդամի յարաբերութիւնը դէպի Եկեղեցին, դէպի միմեանց եւ դէպի այլ անհատներ ու շրջաններ, որոնք Եկեղեցուց դուրս են: Այս կերպով սահմանւում են ամէն մի անհատի եւ ամբողջութեան իրաւունքների սահմանները եւ պարտաւորութիւնների կարգը: Իրաւունքը մի կողմից ապահովեցնում է մարդու ազատութիւնը եւ բարոյական կամքի զարգացումը՝ չթոյլ տալով ուրիշներին  ոտնակոխ  անել  այդ  սրբազան  կարգը,  միւս  կողմից զսպում է մարդու անհատական քմահաճոյքը՝ ուղղուած ընդհանուրի բարեկեցութեան դէմ, եւ նորմաների տակ ձգում:

Իրաւունքի այս տեսակէտից՝ Եկեղեցին մտնում է իրաւաբանական շրջանի մէջ: Կազմւում է եկեղեցական վարչութիւն, որոշ կարգ ու կանոնով, օրէնքներով, որը ղեկավարւում է ո՛չ պետական-քաղաքացիական ճնշող միջոցներով, այլ բարոյական եւ մեղմ: Զանցառուները ենթարկւում են ո՛չ քաղաքացիական պատժի, բռնի ստիպումների, բանտի, տաժանակիր աշխատանքի ու աքսորի, այլ հե- ռացւում են Եկեղեցուց իբրեւ անարժան անդամներ: Եկեղեցական կանոնները, կազմուած լինելով որոշ ուղղութեամբ, բոլոր անդամների համաձայնութեամբ, պարտաւորիչ են բոլորի համար: Ամէն մի անհատը, իւր ազատական համաձայնութեամբ Եկեղեցու անդամ համարուելով, պարտաւոր է կատարել բոլոր կարգ ու կանոնները, հասարակական-կրօնական ծէսերը, արարողութիւնները. անհամաձայնութեան դէպքում ազատ է դուրս գալու այդ Եկեղեցու ծոցից՝ պատասխանատու լինելով միայն իւր խղճի եւ Աստուծոյ առաջ:

Այսպիսով՝ Եկեղեցին իւր առանձին կարգ-կանոնով, իւր բարոյա- կրթական պատժողական եւ ուղղիչ միջոցներով կազմում է մի ամբող- ջական մարմին՝ իրաւաբանական մտքով, որով եւ զբաղւում է եկեղեցական իրաւունքը:   Այս  իրաւունքը  վերաբերում  է  ո՛չ  Եկեղեցու էութեան՝ ինչպէս աստուածային հաստատութեան, այլ այն արտաքին կազմակերպութեան, որով սահմանի տակ են դրւում նրա բոլոր անդամների բազմազան յարաբերութիւնները: Այս յարաբերութիւնները երկու շրջանով են բացորոշւում` ներքին եւ արտաքին. ներքին յարաբերութիւնը տեղի է ունենում Եկեղեցու անդամների շրջանում,    արտաքին   յարաբերութիւնը`    Եկեղեցու    եւ    ուրիշ հասարակական կազմակերպութիւնների մէջ: Այստեղից էլ առաջանում է եկեղեցական իրաւունքի՝ երկու մտքով ըմբռնելու եւ բացատրելու ձեւը:

Եկեղեցական իրաւունքը ներանձնական մտքով (въ субъективном смысле) համախմբումն է այն կանոնների, իրաւունքների եւ պարտաւորութիւնների, որոնք տրուած են Եկեղեցու անդամների համար:

Եկեղեցական իրաւունքը  արտանձնական մտքով (въ oбъективном смысле) այն օրէնքների եւ սահմանների համախմբումն է, որոնցով որոշւում է Եկեղեցու յարաբերութիւնը ուրիշ հասարակական մարմինների հետ (պետութեան այլադաւան, այլակրօն ազգերի եւլն, եւլն):