Հայոց եկեղեցական իրաւունքը. Ա Գիրք

68) ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԻ  ԿԱՆՈՆՆԵՐԻ  ԳՐԱԲԱՌ ԲՆԱԳԻՐԸ

Կանոնք սրբոյն Գրիգորի

 

Ա. Քահանայ որ ի մեղս զառածեալ է, Ժ ամ ապաշխարեսցէ ջերմեռանդ սրտիւ արտասուօք, եւ տրօք տնանկաց, ապա մտեալ հաղորդեսցի:

 

Բ. Քահանայ որ կին առնէ Ե ամ ապաշխարեսցէ արտաքոյ, Բ ի ներքս, եւ Բ ամս անհաղորդ կացցէ, եւ ապա հաղորդեսցի:

 

Գ. Քահանայ, որ զարծաթ իւր ի վարձու տայ՝ մերժեսցի յեկեղեցւոյ:

 

Դ. Որք երթան ի տունս հեթանոսաց՝ եւ ուտեն եւ ըմպեն անխտիր, Գ ամ արտաքոյ ապաշխարեսցեն, ապա արժանի լինիցին հաղորդել:

 

Ե. Որ մին կուսան եւ մին երկեակ, Բ ամ արտաքոյ, եւ մի ընդ օրինօք:

 

Զ. Եթէ ոք թողցէ զերկրորդն՝ եւ յառաջինն դարձցի ի թողեալն, Է ամ արտաքոյ, եւ Ա ընդ օրինօք:

 

Է. Թէ ոք կերիցէ ի տեղւոյ արգելցէ եւ զուտելն, եւ տացէ աղքատաց նոյնչափ:

Ը. Թէ ոք գաղտ պսակ դիցէ պսակադիրն լուծցի:

 

Թ. Թէ ոք առ եւ անգ արասցէ, պսակն անվաւէր լիցի եւ պսակեալն ում կամ իցէ լիցի:

 

Ժ. Որ ի ձիսն երասանան յագելապէս, Գ ամ արտաքոյ եւ մին ի ներքս:

 

ԺԱ. Իգացելոցն, Գ ամս արտաքոյ, եւ մին ի ներքս:

 

ԺԲ. Թովչացն, Ե ամ արտաքոյ՝ եւ մին ի ներքս մեծ ողորմութեամբ:

 

ԻԳ. Որ զկուսութիւն իւր Աստուծոյ նուիրեաց, եւ ապա ապականեցաւ,

Է ամ ապաշխարեսցէ:

 

ԺԴ. Մանուկ՝ որ առանց կնքոյ մեռանի, եթէ ի ծնողացն ծուլութենէ լինի Ե ամ արտաքոյ, Ա ընդ օրինօք, նոյն եւ հոգաբարձուացն, եւ որ ծուլացաւն քահանայն:

 

ԺԵ. Որ զգերեզմանն բանայ առ անձուկ, Դ արտաքոյ, եւ Ա ի ներքս:

 

ԺԶ. Որք կոծ դնեն եւ ներս խզեն. եւ կամ զճակատ հարկանեն, նզովեալ լիցին ի կեանս եւ ի մահ:

 

ԺԷ. Որ զդիս կողոպտեն, ԺԵ ամ արտաքոյ. եւ Ա ի ներքս:

 

ԺԸ. Չէ պարտ ուր նշխարհք մարտիրոսաց՝ ի վերայ պատարագս մատուցանել:

 

ԺԹ. Չէ մարթ քրիստոնէից նկատել զխառնս անասնոց, առաւել կանանց՝ պատուիրեն օրէնք. եւ որ գտցի նզովեալ լիցի:

 

Ի. Ոչ կանոնք հրամայեն անապատականաց՝ մկրտութիւն առնել, եւ օրէնս տալ ժողովրդեանն, կամ պսակ դնել, զի այս գործ առաջնորդաց է:

 

ԻԱ. Եթէ ոք ելոյծ զհրաման մեռելոյ՝ եւ արհամարհեաց, նզովեալ լիցի:

 

ԻԲ.  Եթէ  ոք  ի  քահանայից՝  զծածուկ  խոստովանութիւն  ուրուք  յայտնեաց՝  անկցի  յաստիճանէն,  եւ  ի  կարգէ պաշտօնէից  մերժեսցի,  եւ  մեղք զխոստովանողացն՝ անկցի ի վերայ նորա:

 

ԻԳ. Որ վասն պոռնկութեան արձակեսցէ զկինն իւր, արձակեսցի, բայց մին ամ սրբեսցի:

 

ԻԴ. Այր որ զկին իւր թողաւ ի պատճառս աստուածպաշտութեան, նզովեալ եղիցի ի կեանս եւ ի մահ:

 

ԻԵ.  Եթէ  ոք  արբեցաւ  ի  քահանայից,  կամ  ի  սարկաւագաց, կամ  ի դպրաց, մի իշխեսցէ ի պատարագ, կամ ի պաշտօն մերձենալ, մինչեւ բազում արտասուօք եւ գթով տնանկաց ապաշխարեսցէ, զի արբեցողք, ընդ սպանողս են:

 

ԻԶ. Եթէ ոք՝ ի քահանայից՝ կամ յաշխարհականաց առցէ կաշառս, եկեսցէ անէծքն Սիմովնի կախարդին՝ ի վերայ նոցա, եւ կցորդ եղիցին կաշառառուն Յուդայի մատնչին, եւ Գէեզի բորոտութեամբն այրեսցին յոգիք կաշառ առուացն:

 

ԻԷ. Ձեռնածուացն, Ա ամ արտաքոյ, եւ Ա ի ներքս՝ հանդերձ արտասուօք եւ ողորմութեամբ քաւեսցէ:

 

ԻԸ. Պարտ է քրիստոնէից՝ պատուել զօր կիրակէի, աղօթել եւ յանգչել ի նմա, ապա եթէ ոք պահեսցէ հրէաբար՝ նզովեսցի ի Քրիստոսէ:

 

ԻԹ. Քահանայ որ վայրապար նզովէ, նզովեալ լիցի ի Քրիստոսէ:

 

Լ. Կոյս՝ որ նուիրէ զանձն իւր Աստուծոյ, նոյնպէս եւ մոնազն, մի իշխեսցէ ամուսնանալ, ապա եթէ գտցի ի հաղորդութենէն անկեալ հեռասցի, եւ եպիսկոպոսն  տեսցէ զվարսն,  եւ  որպէս  կամի  մարդասիրեսցէ:

 

Այս համեմատութիւնից դուրս եկաւ, որ Լուսաւորչի կանոնները ոչ միայն նման, հապա միեւնոյն են Մանդակունու, Բարսեղ Մեծի երրորդ խումբ կանոնների, ոմն անյայտ «Ներսէս հայրապետի», մինչեւ իսկ «Հարանց հետեւողաց»-ի կանոնների հետ: Լուսաւորչի կանոնները գրուած են եղել յունարէն եւ թարգմանուել են հայերէն Ե դարում, Մանդակունու կանոնները եւ ճառերը էլի գրուել են Ե դարում, բայց Լուսաւորչինից յետոյ, Բարսեղ Մեծը իւր կանոնները սահմանել է 370-ին եւ բոլորովին այն կանոնները չեն, ինչ որ մեր կանոնագրքերը լիքն են. կանոնագրքերում երեք խումբ Բարսեղի կանոն կայ. Ա եւ Բ խմբի մէջ կան Բարսեղի իսկական 92 կանոնները ցրուած, աղաւաղուած, սարսափելի վատ թարգմանուած (տե՛ս Բարսեղ Մեծ). իսկ մնացածները, որոնք միասին 51+272+74=397 կանոն են, հաւաքածու է ամէն դարու, ամէն մի արտագրողի եւ զանազան ժողովների կանոններից. սրանց մէջ կան կանոններ, որոնք գրուած են ոչ 370 թուին, այլ շատ յետոյ, վրաց բաժանումից յետոյ. օրինակ` համար Ծ կանոնը ասում է. «Եթէ ուրուք վախճան հասցէ ի տեղւոջ, որ ոչ իցէ հայ երէց մի առցէ հաղորդ ի հոռմէ. կամ ասորոյ, կամ վրացոյ, եւ կամ այլ հերձուածողաց, չունի վնաս թէ անհաղորդ մեռանի». այս կանոնը պարզ է, որ ոչ թէ 370, այլ 615-ից առաջ գրուել չէր կարող, այսինքն վրաց բաժանումից առաջ: Բացի այդ կան այդպիսի շատ փաստեր, որ այդ կանոնները թէ եւ վերագրած են Բարսեղին, բայց սրա գրածը չեն, հապա զանազան «Հարանց հետեւողաց» կանոններն են: Հիմա խնդիրն այս է. ո՞վ է ումնից քաղել, կամ ո՞վ է գրել, արդեօ՞ք Լուսաւորիչն է գրել եւ միւսները հետեւել եւ նոյնը կրկնել են, թէ Ե դարում, Զ-ում, Է դարում նոյն իսկ գրողներից մէկը վեր է կացել եւ 30 կանոն այդ ահագին ժողովածուից առանձին արտագրել եւ գլխին նշանակել Լուսաւորչի կանոններ. 27 կանոն գրել եւ «Հարանց հետեւողաց» անուան տակ դրել, կամ Սիւնեաց մի Զաքարէ եպիսկոպոս 33 կանոն է ժողովել եւ վրան գրել «Թադէոս առաքելոյ», իսկ տակին` «ես Զաքարիա աշակերտ Թադէոսի գրեցի»: Եթէ մէկը հարցնի, ինչո՞վ կապացուցանես, որ այս կանոններս այդ վերնագիրը կրող անձանցն է, կմնաս շուարած, ո՛չ մի փաստով: Այդ խառնաշփոթութեան ամենափառաւոր ապացոյցը տալիս են Բարսեղ Մեծի կանոնները, Աթանասի եւ այլոց կանոնները, որոնց իսկականը յունարէն կայ. ընդունում են յունա-սլաւոնական բոլոր եկեղեցիները եւ պաշտօնապէս էլ ճանաչւում է լատինականից: Բոլոր եկեղեցիների կողմից ընդունուած Բարսեղի 92 կանոնը դարձել է մեր կանոնագրքերում 397, եւ ի՞նչպիսի ձեւով, սարսափելի փոփոխուած. եթէ մենք օտար ձեռնարկ չունենայինք համեմատելու, Բարսեղի կանոնները կամ սուտ ու սխալ պիտի հասկանայինք, կամ շատ բան հակասական, շատն էլ անհասկանալի: Ահա այս վիճակի մէջ են եւ Աթանասի կանոնները, որոնք իսկապէս 3 հատ են եւ դարձել են 88 հատ. նոյն վիճակի մէջ են Թադէոսի, հետեւողաց հարանց, Փիլիպպոսի, Լուսաւորչի, 115 երկրորդ Նիկիական եւլն, եւլն կանոնները. նոյնպէս եւ մեր Մանդակունու. ով ո՞ւմնից է քաղել, շատ դժուար է որոշել. ենթադրութիւններով կարելի է ահագին գրքեր լցնել, բայց ի՞նչ օգուտ, զուր թուղթ մրոտել կլինի:

 

Հիմա էական խնդիրն այս է, ի՞նչպէս լուծենք Լուսաւորչի կանոնների խնդիրը. կարելի՞ է հաստատել, որ 30 կանոնը նրան է. ո՛չ: Կարելի՞ է ասել, որ միայն մի քանիսն են նրան եւ ո՛չ բոլորը. կարելի է. կարելի է՞ ժխտել, որ Լուսաւորչին վերագրած կանոնները մի որեւ գրչակի գործ է, շատ դժուար է:

Ահա այս վիճակումն է խնդիրը: Մեզ մնում է մի ելքի դիմել. որովհետեւ իրաւաբանական տեսակէտից ունենք փառաւոր հիմք ընդունելու, որ Լուսաւորիչը կանոններ է գրել, եւ ա՛յդ կանոնները ընդունուել է Շահապիվանի 447ի մեծ ժողովում եւ որովհետեւ գոնէ Օձնեցուց սկսած մինչեւ այսօր Լուսաւորչին վերագրած են այդքան կանոն եւ կանոնագրքերում զետեղել են, եւ որովհետեւ այդ կանոններում ոչ մի մեր եկեղեցու հակառակ կանոն չկայ, ուստի եւ ոչ մի վնաս չենք անել, որ մենք էլ ընդունենք այդ կանոնները Լուսաւորչին պատկանած եւ մուծենք մեր եկեղեցու աղբիւրների շարքը: Միայն այն տարբերութիւնը ունի միւս չընդունուած կանոններից Լուսաւորչինը, որ նրանց համար պատմական, իրաւաբանական հիմք եւ վկայութիւն չկայ, իսկ Լուսաւորչինի համար ա՛յդ կայ: Լուսաւորչին վերագրած միւս կարգերը վանքերի, վանականների, պտղի, քահանայական մնացած տուրքերի մասին միացրած են Սահակի կանոնների հետ, որովհետեւ թարգմանել են Սահակի ժամանակ, փոփոխութեան ենթարկուել եւ իբրեւ կարգադրութիւններ հրատարակուել են Սահակի ձեռքով եւ անունով:

 

Լուսաւորչի այս 30 կանոնը ոճի, լեզուի եւ բովանդակութեան կողմից երկու մասի կարելի է բաժանել. 1) Լուսաւորչին վայել կանոններ, որոնք մասնաւորապէս քահանաներին են պատկանում, խրատական են եւ շատ պատկառելի ձեւով գրած եւ 2) օտարի ձեռքով մուծուած կանոններ, որոնք ամէն բանով տարբեր են առաջինից: Լուսաւորչին կարելի է վերագրել 1, 2, 3, 4, 7, 8, 9, 13, 22, 23, 25, 30: Մնացած 18 կանոնները մուծուած են, գոնէ օտար խմբագրութիւն են: