Հայոց եկեղեցական իրաւունքը. Ա Գիրք

3)  ԱՌԱՔԵԼԱԿԱՆ ԿԱՆՈՆՆԵՐ

 

Ընդհանուր աղբիւրների մէջ երրորդ տեղը բռնում են «Առաքելական» կոչուած կանոնները: «Առաքելական» կոչւում են, ըստ յունաց եւ ըստ լատինաց Եկեղեցու, այն 50 եւ 85 կանոնները, որոնք մտած են եղել Դիոնեսիոսի եւ Սքոլաստիկոսի կանոնների ժողովածուի մէջ եւ որոնք Եօթներորդ տիեզերական ժողովում՝ 787-ին, ընդունուել են իբրեւ եկեղեցական կանոններ: Հայոց մէջ «Առաքելական» անունով կան երկու կանոններ՝ թուով 34 եւ 85. 85-ը միեւնոյն յունաց եւ լատինաց ընդունածն է, իսկ 34-ը՝ միայն մեր Եկեղեցու, գուցէ եւ Ասորաց Եկեղեցու ընդունած. ըստ Հ. Տաշեանի եւ Հայր Գաթրճեանի՝ այս 34ը թարգմանութիւն է ասորերէնից: Եթէ ճիշտ է սրանց կարծիքը, այն ժամանակ մենք կ՚ունենանք երկու տեսակ` յունական եւ ասորական ծագմամբ կանոններ. յունական Առաքելական 85 կանոնները ընդունում են միւս Եկեղեցիներն էլ, միայն լատինաց մէջ այդ թիւը 50-ի է իջած. իսկ ասորական 34 կանոնը ընդունում է միայն մեր Եկեղեցին, միւսները չեն ընդունում, թէեւ նրանց ժողովածուների մէջ էլ կան դրանց նման կանոններ: Երկու կանոններն էլ «Առաքելական» կոչւում  են,  բայց  վաւերական չեն,  այսինքն  առաքեալների  ձեռքով գրուած չեն, հապա հետագայ դարերում են ժողովուած եւ առաքեալների անունով հրատարակած: Այդպէս են ընդունում եւ միւս Եկեղեցիները. Եօթներորդ տիեզերական ժողովը, երբ ընդունեց 85 կանոնը, արձանագրեց, որ «սուրբ առաքեալների անունով» արուած կանոնները Եկեղեցին իբրեւ հրահանգներ կ՚ունենայ իւր գործնականութեան մէջ: Թէ Առաքելական կանոնները վաւերական չեն, հապա միայն նախկին երեք դարերի ընթացքում կազմուած եւ «առաքելական» անունով հրատարակուած են, այս ապացուցանելու համար կարելի է ասել. նախ`

 

1) Եթէ առաքեալները գրած լինէին այդ կանոնները, անպատճառ կը կազմէին Սբ Գրքի մի մասը՝ առաքելոց թղթերի եւ գործերի շարունակութիւնը, եւ միշտ կը կարդացուէին եկեղեցիներում:

 

2) Նախորդ յօդուածում տեսանք, որ Զատկի տօնի վէճի պատճառով Վիկտոր պապը ուզում էր արեւելեան բոլոր Եկեղեցիները նզովքի ենթարկել, այնինչ հակառակորդները վկայութիւն էին բերում առաքելական աւանդութիւնները եւ ո՛չ Առաքելական կանոնների 7-րդ յօդուածը, որը վճռականապէս արգելում է հրեաների հետ Զատիկ կատարել, եւ վերջապէս այդ կանոնները եթէ լինէին, մի՞թէ վէճ կարող էր առաջանալ:

 

3) II եւ III դարերում, երբ վէճ առաջացաւ կրկնակնունքի եւ հաւատուրացներին ընդունելու ձեւի մասին թէ տեղական Ափրիկայի եպիսկոպոսների մէջ եւ թէ Հռոմի ու դրանց մէջ, նրանք վկայութիւն էին բերում աւանդութիւնները եւ ո՛չ Առաքելական կանոնների 44, 47, 79, 80, 81 յօդուածները, որոնք որոշակի խնդիրը պարզում են: Մինչեւ անգամ, երբ Հռոմի եպիսկոպոս Ստեփանը իւր պաշտպանութեան համար վկայութիւն բերաւ ինչ-որ մի առաքելական կանոն, այն ժամանակ ասիացի եպիսկոպոսները մեղադրեցին նրան ստախօսութեան համար. կեսարացի Փիրմիլիանոս եպիսկոպոսը գրում է Կիպրիանոսին. «Չկայ մի յիմար, որ հաւատայ, թէ այդպէս են աւանդել առաքեալները: Բոլոր այդ անպարկեշտ եւ պժգալի աղանդները ծագել են յետոյ» (տե՛ս Лашкаревич, ц. п., 22 եր. ):

 

4)  III  դարում  վէճ  առաջացաւ Երուսաղէմի  եւ  Աղեքսանդրիայի Դեմետրիոս եպիսկոպոսների մէջ Որոգինէսի` քահանայ ձեռնադրելու խնդրի մասին: Աղեքսանդրիայի եպիսկոպոսը աւանդութեան հակառակ էր համարում իրեն ներքինիացնող մարդուն քահանայութեան աստիճան տալ, այնինչ Կեսարիայի եպիսկոպոսը ձեռնադրողի հետ միասին պնդում էին, որ Որոգինէսի առաքինի կեանքը, նրա` Աստծուն ծառայելու նպատակով այդպիսի քայլ անելը չեն արգելում նրան քահանայ ձեռնադրել. եւ նրանցից ոչ ոք չի դիմում Առաքելական 22 եւ 20 կանոններին, որոնք խստիւ արգելում են ներքինիացնելը:

 

5) Նախորդ յօդուածում նախկին 4 դարերի հեղինակների գրուածների քաղուածներից երեւաց, որ նախանիկիական Եկեղեցին ոչ մի գրաւոր կանոն չունէր «Առաքելական» անունով. բոլորը կառավարւում էին առաքելական աւանդութիւններով:

 

6) Առաքելական կանոնների մէջ, որ յետոյ կը տեսնենք, այնպիսի բարդ եկեղեցական կազմակերպութեան հետքեր են երեւում, որոնք առաքեալների ժամանակ ամենեւին գոյութիւն չունէին (7, 21, 24, 44, 47, 50, 81, 79, 85 եւն):

 

7) Դ դարու պատմիչ Եւսեբիոսը, որին բոլորը ընդունում են անխտիր կերպով իբրեւ պատկառելի եւ ճշմարտապատում եկեղեցական, իւր պատմութեան մէջ յիշում է այն բոլոր գրքերը, որոնք Եկեղեցին վաւերական է ընդունում. «Կեղծերի մէջ պիտի ընդունել եւ «Գործք Պօղոսի» գիրքը եւ այն գիրքը, որ «Հովիւ» վերնագրով է, եւ «Պետրոսի յայտնութիւնը» եւ, բացի դրանից, Բառնաբասի յայտնի թուղթը եւ այսպէս  ասուած  «Առաքելոց  վարդապետութիւնը»,  եթէ  կամենում  ես՝ «Յովհաննու յայտնութիւնը», որը, ինչպէս ասացի, ոմանք ընդունում են, միւսները՝ մերժում»: Ուրեմն, Եւսեբիոսի ժամանակ՝ մինչեւ 340 թիւը, «Կանոնք առաքելականք» անունով վաւերական ժողովածու Եկեղեցիներում ընդունուած չի եղել:

 

8) Եւսեբիոսը 178 երեսում, Կղեմէս Հռոմայեցու վրայ խօսելով, ասում է. «Մի քանիսը մեր ժամանակ սկսեցին Կղեմէսին վերագրել եւ ուրիշ բազմախօս եւ երկար շարադրութիւններ, որոնք բովանդակում են իրենց մէջ Պետրոսի եւ ոմն Ապպիի խօսակցութիւնները, բայց դրանց մասին հները ոչինչ չեն յիշատակում, եւ դրանք մաքուր առաքելական ուղղափառութեան նշաններ չունին: Այսպէս, բոլորի կողմից ընդունելութիւն գտած Կղեմայ թուղթը այժմ յայտնի է. յիշատակուած է դրա մասին Իգնատիոսի եւ Պողիկարպոսի թղթերի մէջ»:

 

Այս բոլոր փաստերի հիման վրայ երեք Եկեղեցիները ընդունում են, որ «Առաքելական» կոչուած կանոնները գրուած չեն առաքեալների ձեռքով, որ այդպիսի գրուածներ մինչեւ 340 թիւը թէեւ կային, բայց ոչ մի Եկեղեցու կողմից վաւերական չէին ընդունուած, բայց եւ ընդ դմին` Առաքելական կանոնները ունին խոր աւանդական հնութիւն, ժողովուած  են  առաքելական աւանդութիւններից  եւ  նախկին  երեք դարերի Եկեղեցիների գործնականութիւնից: Այս տեսակէտով՝ ընդհանուր Եկեղեցին ընդունեց 787 թուին, իսկ մեր Եկեղեցին` 447 թուին, ուրեմն տիեզերական ժողովից 340 տարի առաջ. եւ այս փառաւոր փաստ է մեր Եկեղեցու՝ ինքնուրոյնութեամբ առաջ գնալու ձգտման. մինչեւ անգամ Ագաթանգեղոսի 491 երեսում յիշատակութիւն  ունինք  Առաքելական կանոնների  մասին. «Նոյնպէս եւ ամենայն հարքն, որ առաջնորդեցան յառաքելական կանոնացն եւ յինքեանց անձանց բերին օրինակս վերջնոցս»:

Մեր Եկեղեցին Առաքելական կանոնները պաշտօնապէս ընդունեց Շահապիվանի մեծ ժողովում 447 թուին. «Եւ զայս ասացեալ քահանայապետիցն, եթէ Առաքելականն եւ Նիկիականն հաստատեալ կացցէ, որպէս եւ էն իսկ, եւ մեք հնազանդ եմք. բայց որ ինչ պիտոյ է ի լրութիւնս ի նոյն կանոնս եւ մանաւանդ ի մէջ տանս Թորգոմայ` հաստատեսցի» (տե՛ս Էջմիածնի գրադարանի մօտ 40 ձեռագրերը): Մխիթար Գօշը յիշում է. «Զի յառաջ յառաքելոցն եդաւ եւ ապա ի Նիկիա եւ յառաջ քան զնա այլք.... » (66 եր. ): Առաքելական երկու կանոնները յիշում է եւ Գրիգոր Տաթեւացին, իսկ 1806-ին Դանիէլ կաթուղիկոսը, Էջմիածնում Սինոդ հաստատելու խնդիրը արծարծելով, համոզում է միաբանութեան կազմել այդ բարձրագոյն ատեանը եւ ի վկայութիւն բերում է Առաքելական կանոնների 32 յօդուածը. «Ըստ որոյ որպէս եւ գրեալն է ի կանոնս Կղեմայ 32 ... » (տե՛ս Դիւան հայոց պատմ., Ա-Բ, 210 եր. ). այս կանոնը պատուիրում է, որ գլխաւոր եպիսկոպոսը գործերը պիտի վարի եպիսկոպոսների խորհրդով:

Իրաւաբանական տեսակէտից Առաքելական կանոնները կազմում են հաստատ աղբիւր մեր եկեղեցական իրաւունքի համար, որովհետեւ ընդունուել են Շահապիվանի ժողովում: Բայց խնդիրն այս է` ո՞ր Առաքելականը՝ յունակա՞ն, թէ՞ ասորական. որովհետեւ այս մասին, նոյնպէս եւ կանոնների քանակի մասին, ոչ մի տեղեկութիւն չունինք: Եւ որովհետեւ մեր ձեռագիր 40 կանոնագրքերում երկու տեսակ Առաքելական կանոնները միշտ միմեանց կից գրուած են, Յովհան Օձնեցու ժողովածուի մէջ մտած են, հետագայ սուրբ հարք «Առաքելական» ասելով երկուսն էլ հասկացել են, ուստի եւ մենք իրաւունք չունինք ոչ մի վճռական քայլ անելու դրանցից մէկնումէկը դուրս ձգելու առանց մի յարգելի փաստի: Ուստի եւ կանոնագրքերի հետեւողականութեամբ կ՚արձանագրենք ասորական 34 եւ ապա յունական 85 առաքելական կանոնները՝ բացատրութեամբ հանդերձ: Ասորական առաքելական կանոնները մեր ձեռագրերում անուանում են «Վարդապետութիւնք առաքելոց» կամ ուղղակի «Կանոնք առաքելականք»: Յունական առաքելական կանոնները մեր ձեռագրերում կոչւում են «Կանոնք առաքելականք ի ձեռն Կղեմայ» կամ ուղղակի «Երկրորդ առաքելական կանոնք» կամ «Կղեմայ»: «Երկրորդ» ասելով չպիտի հասկանանք, թէ երկրորդական նշանակութիւն ունին, ո՛չ, հապա երկրորդ տեղումն են գրուած. ինչպէս օրինակ՝ ձեռագրերում պատահում է` «Կանոնք Սահակայ», յետոյ՝ «Բ. կանոնք Սահակայ», «Գ. կանոնք Սահակայ»` բոլորն էլ սբ. Սահակին վերագրած:

 

Որպէսզի չշփոթենք երկու տեսակ Առաքելականները միմեանց հետ,  «Վարդապետութիւնք  առաքելոց»  կամ  որ  նոյն  է`  ասորական առաքելական 34 կանոնները կ՚անուանենք «Ա-առաքելական կանոններ», իսկ յունական 85-ը` «Բ-առաքելական կանոններ»: Նախքան այդ կանոնների արձանագրութեան անցնելը, համառօտ տեղեկութիւն տանք Ա-առաքելական, Բ-առաքելական կանոնների եւ այսպէս կոչուած «Առաքելական կարգադրութիւններ»-ի գրականութեան եւ նրանց պատճառով յարուցուած վէճերի մասին:

 

1) Ա-առաքելական կանոնների ծագման եւ տեղի մասին ունինք հայերէն լեզուով մի լուրջ աշխատասիրութիւն, այն է` Հ. Տաշեանի «Վարդապետութիւն առաքելոց անվաւերական կանոնաց մատեան» (Վիեննա, 1896). հետեւեալ տեղեկութիւնները քաղում ենք նրանից: Խօսելով ասորական 34 կանոնիս վրայ՝ ասում է. «Այս գիրքն է թարգմանութիւն ասորի անվաւերական մէկ գրութեան» (2 եր. ), որ այս գրուածքի ասորական բնագիրը երեք անգամ լոյս է տեսել Եւրոպայում լատիներէն, յունարէն եւ անգղիերէն, բայց շատ քիչ ծանօթ է եւրոպացիներին եւ հետազօտութեան չի ենթարկուած: Այդ թարգմանութիւնների մէջ ամենաընտիրը Կիւրըտոնենն է, որին շատ համեմատ է գալիս հայոց ձեռագիրը. նրա կարծիքով՝ այս գործը Ե դարու վերջերի հաւաքածու է: Հ. Տաշեան բերում է Հ. Գաթրճեանի ձեռագիր աշխատութիւնից հետեւեալը «Վարդապետութիւն առաքելոց» կանոնների մասին. 1) հայերէն թարգմանութիւնը տրուած է այն անձի ձեռքով, որը թարգմանել է եւ Լաբուբնան. 2) որ այս կանոնները գրուած են Ե դարի վերջին կէսին հայ կանոնների ժողովածուի մէջ շատ փոփոխութիւններով. 3) այս կանոնները ծառայել են Շահապիվանի ժողովի համար իբրեւ օրինակ. 4) շատերը յարաբերութիւն ունին շատ անվաւեր գրուածների հետ, ինչպէս է Լաբուբնա եւ այլն (17 եր. ):

 

Ապա Հ. Տաշեանը համեմատում է մեր 34 կանոնը ասորականի հետ եւ հաստատում է, որ մերը ասորական մի անվաւեր գրուածքի թարգմանութիւն է, եւ իսկական բնագիրը ասորերէն է եւ ո՛չ յունարէն, ինչպէս այս գրուածքը առաջին անգամ յայտ անող եւրոպացի Լագարդը ենթադրում է: 74 երեսից գրքի հեղինակը սկսում է համեմատել 34 կանոնը Անտիոքի, Նիկիայի, Լաւոդիկիայի եւ Բ-առաքելական կանոնների հետ՝ ճգնելով ապացուցանել, որ ասորականի կանոնները վերցրած են զանազան տեղական եւ Նիկիայի կանոններից, ուրեմն եւ գրուած են զանազան ժամանակներում, եւ երկրորդ` համեմատելով Շահապիվանի կանոնների հետ եւ նմանութիւն գտնելով՝ ցոյց տալ, որ Շահապիվանի ժողովը հետեւել է 34 կանոններին եւ ո՛չ յունական 85-ին, եւ դրանից հետեւցնել, որ Շահապիվանի ժողովի «Առաքելական կանոն» խօսքը վերաբերում է ասորականին եւ ո՛չ յունական 85-ին. այս վերջին կէտին է յանգում եւ Գաթրճեանի եզրակացութիւնը:

 

Բայց երկուսն եւս, դժբախտաբար, փաստօրէն չեն կարողանում ապացուցանել իրենց ենթադրութիւնը, եւ, ըստ իս, գոնէ նրանց փաստերը քննելով՝ ընդհակառակն է դուրս գալիս. որ՝ ա) Հ. Տաշեանի բերած օրինակները ցոյց են տալիս, թէ յունական 85-ը կարող են զանազան կանոնների համար աղբիւր համարուել, նոյնիսկ ասորականի համար. բ) որ Շահապիվանի ժողովը աւելի ի նկատի է ունեցել յունական 85-ը, քան ասորական 34 կանոնները:

 

Ահա նրա փաստերը (73-74 եր. ).

1) Անտիոքի ժողովի ԻԴ կանոնը ծառայում է իբրեւ աղբիւր ասորականի ԺԹ-(34) կանոնին եւ միւս կողմից՝ նման է յունականի ԼԵ-կանոնին:

Երբ այդ համեմատութիւնը անում ես, տեսնում ես, որ ասորական ԺԹ-(34)-ը բոլորովին նման է յունական ԼԵ-ին (ըստ մեր ձեռագրերի՝ ԼԲ, ԼԶ, ԼԷ, ԼԸ), եւ ասորականի աղբիւր ծառայած է յունականը եւ ո՛չ Անտիոքի ԻԴ-կանոնը: Նոյնիսկ Հ. Տաշեանը, այդ նմանութիւնից ստիպուած, խոստովանում է. «Կը մնայ ընդունիլ, որ հայ խմբագիրն աւելցուցած է` առնելով նոյն յունական կանոնէն» (75 եր. ):

 

2) Համեմատելով ասորականի ԻԳ, Նիկիական Ե-ի, Անտիոքի Զ-ի հետ՝ ենթադրում է, որ Անտիոքի կանոնը պիտի լինի աղբիւր ասորականի եւ Նիկիականի համար. այնինչ յունականի Լ կանոնը, խօսելով նոյն նիւթի վրայ, տալիս է աւելի պարզ, հակիրճ խօսքերով կարգադրութիւն, եւ աւելի կարելի է պնդել, որ յունականի Լ-ն եղել է ասորականի աղբիւր, քան Անտիոքինը, քանի որ մինչեւ իսկ Անտիոքի ժողովը մեր վաւերական ժողովների շարքում չկայ էլ:

 

3) Համեմատում է ասորականի ԺԲ-կանոնը Նիկիականի Բ-ի եւ յունականի 80(74)-ի հետ՝ երեւի ցանկանալով աղբիւր համարել Նիկիականը, բայց տեսնելով, որ Հեֆելէն Նիկիայի կանոնից աւելի հին է համարում յունական 80(74) կանոնը՝ ստիպւում է ընդունել, որ յունական 80(74)-ը «շատ դիւրաւ կրնայ ըլլալ.... «Վարդապետութիւն առաքելոց» կանոնիս աղբիւրը» (77 եր. ):

 

4) Համեմատում է ասորականի ԺԸ-ն Նիկիայի ԺԷ(16)-ի, Լաւոդիկիայի ժողովի 4(5)-ի հետ եւ գտնում է, որ Նիկիականի աղբիւրը ասորականն է, եւ ինչո՛ւ` չեմ հասկանում: Հապա համեմատեցէք յունականի 44(42)-ի հետ եւ կը տեսնէք, որ Նիկիականը շատ նման է յունականին, իսկ Նիկիայի ժողովը ի նկատի ունեցել է յունական առաքելական կանոնները եւ նրանց համապատասխան կարգեր սահմանել. այնպէս որ ոչ մի հիմք չունինք ժխտելու, որ ասորականի աղբիւր եղել է յունական 44(42) կանոնը: Հէնց Նիկիականի յաջորդ 18 կանոնը մատնացոյց է անում «Առաքելոց կանոններ»-ի վրայ. իսկ «առաքելոց» ասելով՝ Նիկիայի ժողովը ի նկատի ունէր միմիայն յունական 85 կանոնները: Ապա Հ. Տաշեան, նոյն անփաստ քննութիւնները շարունակելով, Կորիւնի «Ունիմք եւ զկանոնական յաջորդեալ յառաքելոցն» պարբերութիւնը ընդունում է յօգուտ ասորականի համար ասուած. ինչո՛ւ՝ չեմ հասկանում: Որովհետեւ, նրա կարծիքով, գուցէ այդ ժամանակ յունականը դեռ խմբագրուած չէր, այնինչ երրորդ փաստի մէջ մի քիչ վերեւ ընդունեց, որ ասորականի ԺԲ կանոնի աղբիւրը յունականի 80(74)-ն է. եթէ յունականը խմբագրուած չէր, ի՞նչպէս կարող էր ասորականի համար աղբիւր լինել: Վերջապէս բոլորովին սխալ ենթադրութիւն է, որ յունականները Ե դարում դեռ խմբագրուած չէին. սրա մասին` մի քիչ յետոյ:

Ապա հեղինակը անցնում է Շահապիվանի կանոնների համեմատութեան՝ ցոյց տալ տքնելով, որ այս ժողովը լրացրել է միմիայն ասորական առաքելական կանոնները, իսկ յունականի մասին տեղեկութիւն էլ չի ունեցել: Ահա նրա փաստերը.

 

1) Համեմատում է Շահապիվանի ԺԸ-ն ասորականի ԺԸ-ի եւ ԻԳ կանոնների հետ. եւ զարմանալին այն է, որ շատ նմանութիւն է գտնում այնտեղ, քան Շահապիվանի նոյն ԺԸ-ի եւ յունականի Լ ու ԺԲ-ի մէջ. զարմանալի է, որովհետեւ Շահապիվանի ԺԸ-ն շատ նման է յունականին, քան թէ ասորականին: Ցանկացողը թող համեմատի կանոնները. ես չեմ բերում բոլոր յօդուածները, որովհետեւ անտեղի կերպով կերկարի:

 

2) Նա ասում է, որ Շահապիվանի ԺԴ կանոնի մի մասը ազգակցութեան վերաբերեալ վերցրած է ասորականի ԼԳ-ից: Այս ենթադրութիւնը բոլորովին զարմանալի է, որովհետեւ նոյն ասորական ԼԳ կանոնում, խօսելով ազգակցութեան մասին, կանոնադիրը մատնացոյց է անում Առաքելական կանոնների վրայ, որ նշանակում է, թէ ասորական կանոնները իրենց ուղեցոյց ունեցել են յունական կանոնները. ահա ասորականի խօսքերը ԼԳ կանոնի մէջ. «Նոյնպէս եւ սահմանեալ առաքելական կանովնաց... »:

 

3) Նա մեծ նմանութիւն է գտնում Շահապիվանի ԺԶ-ի եւ ասորականի ԺԲ-ի մէջ, այնինչ Շահապիվանի ԺԶ-ն բոլորովին նման է յունական ԼԲ-ին: Մնացած փաստերն էլ հաստատուն բան չեն ներկայացնում:

 

Բերելով Հ. Տաշեանի փաստերը՝ մարդ գալիս է հակառակ` այսպիսի՛ եզրակացութեան, որ Շահապիվանի ժողովի կանոններին նայած, եթէ հետեւել են առաքելական կանոններին, գլխաւորապէս յունականն են ի նկատի առել, քան ասորականը: Ճիշտ է, կան դարձուածներ թէ՛ Շահապիվանի եւ թէ՛ ասորականի մէջ, որոնք շատ նման են կամ մինչեւ անգամ նոյն են, օրինակ՝ «կանոնք եւ սահմանք» կամ «կարգեցին եւ եդին», բայց դրանք չեն ապացուցանում դեռեւս, որ Շահապիվանը միմիայն ի նկատի է ունեցել ասորական կանոնները. դարձուածքների նմանութիւնը կարող է առաջանալ մի անձի թարգմանութիւն եւ խմբագրութիւն լինելուց:

Յովհան Մանդակունուն վերագրած «Կանոն ապաշխարութեան»-ի առաջին յօդուածը մատնացոյց է անում «Առաքելական կանոններ»-ի վրայ. «առաքելական» ասելով պիտի հասկանալ յունականը, որովհետեւ վերոյիշեալ կանոնը խօսում է անառակութեան վրայ, իսկ ասորականի մէջ այդպիսի կանոն չկայ: Գրիգոր Տաթեւացին եւ Մխիթար Այրիվանեցին հէնց Տաշեանի բերած վկայութեամբ 2 տեսակ առաքելական ընդունելի կանոններ են յիշում: Մխիթար Գօշը 2 անգամ աւելի շատ քաղուածքներ է անում յունական, քան ասորական կանոններից: Վերջապէս, ինչպէս վերեւում յիշեցի, 1806-ին Դանիէլ կաթուղիկոսը յենւում է իւր կարգադրութեան մէջ յունական 32 յօդուածի վրայ: Վերջապէս, եթէ մի քիչ հեռուն գնանք, կարող ենք պնդել, որ ասորական կանոններին մերոնք քիչ նշանակութիւն են տուել, բաւական է ապացոյց բերել այն, որ մեր դաւանաբանական վէճերի ժամանակ, երբ շօշափւում էին պատարագի բաղարջ հացի, անապակ գինու, Ծննդեան եւ Մկրտութեան տօնը միասին կատարելու խնդիրները, ոչ ոք մեր սուրբ հայրերից՝ Ներսէս Բ, Ներսէս Շինող կաթուղիկոսը, Օձնեցի, Խաչիկը, Շնորհալի եւ այլն, ամենեւին ոչ միայն մատնացոյց չեն արել ասորական կանոնների վրայ այդ կէտերի առթիւ, հապա եւ յիշատակութիւն էլ չեն արել. այնինչ այդպիսի կանոնների հեղինակութիւնը մեր հայրերի համար բաւական էր իբրեւ փաստ՝ ապացուցանելու, որ հայերը այդ ծէսերը կատարում են առաքելական, թէկուզ՝ աւանդական, կանոնների հիման վրայ. յոյները չէին կարող մերժել՝ անվաւեր համարելով այդ կանոնները, քանի որ իրենք 787-ին ընդունեցին միւս առաքելական՝ նոյն վիճակ կրող կանոնները:

Վերոգրեալների հիման վրայ, հակառակ Հ. Տաշեանի եւ Գաթրճեանի, պնդելի է, որ Շահապիվանի վճիռը ժողովի նախաբանում եւ վերջաբանում, թէ «Առաքելականն եւ Նիկիականն հաստատեալ կացցէ», պէտք է վերաբերել 2 առաքելական կանոններին, աւելի շատ յունական 85-ին, քան ասորական 34-ին:

 

2) Բ-առաքելական, այսինքն յունական, կանոնների վերաբերութեամբ ռուսաց գրականութեան մէջ կայ մի հետախուզութիւն եւրոպական հեղինակների ուսումնասիրութեամբ, այն է` «Древность и важность апостольских правилъ. Стрателатова. ЦПБ, 1865 г. ). բացի դրանից կարելի է տեղեկութիւններ քաղել եւ՝ «Опыт ц. з. Иоанна», Цер. пр. Соколова, եւլն:

Ե դարու վերջին Հռոմի կրօնաւոր Դիոնեսիոս Կրտսերը թարգմանեց յունարէնից լատիներէն Սալոնիկի եպիսկոպոս Ստեփանոսի համար եկեղեցական կանոններ, որոնց բովանդակութիւնը կազմում էր 4 տիեզերական եւ 6 տեղական ժողովների կանոնադրութիւնը եւ սկզբում զետեղուած ունէր 50 հատ առաքելական անուամբ կանոններ: VI դարում Հռոմի եպիսկոպոս Որմիզդէսը (Հորմիսդաս խմբ. ) չնայելով, որ անվաւեր հրատարակեց այդ կանոնները, բայց միւս պապերը եւ Հռոմի Եկեղեցին սկսեցին զետեղել իրենց ժողովածուների մէջ, եւ 769 թուի Լատերանի ժողովում, Ստեփանոս II պապի օրով, Հռոմի Եկեղեցին յայտարարեց. «Կղեմայ ձեռքով գրուած առաքեալների կանոններ պիտի ընդունել միայն ոչ աւելի, քան 50, որոնք եւ Հռոմի սբ Եկեղեցին ընդունում է»:

VI դարում Անտիոքի քահանայ, ապա Պոլսոյ  պատրիարք Յովհան Սքոլաստիկոսը կազմեց Եկեղեցու կանոնների ժողովածու, որոնց մէջ զետեղուած էին առաքելական կանոններ՝ թուով 85` հին ձեռագրերից քաղած, որը Տրուլլի 787 թուի ժողովը ընդունեց եկեղեցական կանոնների մէջ՝ չյիշելով թուի մասին: Այդ որոշումից յետոյ Պոլսոյ Փոտ պատրիարքը իւր կազմած կանոնագրքի յառաջաբանում կասկածաւոր համարեց այդ կանոնները: 870 թուին Ռեյմսի արքեպիսկոպոս Հինկմար չընդունեց այդ կանոնները իբրեւ առաքելական ծագումն ունեցող եւ Գաղղիայի եկեղեցական գրքի մէջ չմուծեց: Իսկ ԺԶ դարում, երբ կեղծ Իսիդորոսի ժողովածուն քննադատութեան ենթարկուեց, քննութեան տակ ընկան եւ առաքելոց կանոնները: Մի քանի եպիսկոպոսներ ընդունում էին իբրեւ նախանիկիական Եկեղեցու հին կանոններ, որ կազմուած են եղել եպիսկոպոսների կամ տեղական փոքրիկ ժողովների միջոցով: Լուրջ քննութեան ենթարկուեց Դրեյի, Բիկկելի, Հեֆելէի ձեռքով:

Ռուս Յովհաննէս վարդապետը եւ մասնաւորապէս Ստրատելատովը պաշտպան են կանոնների հնութեան, նրանց հեղինակութիւն ունենալուն. վերջինիս կարծիքով՝ եթէ բառացի մտքով այդ կանոնները առաքելական ծագումն չունին, գոնէ ընդհանուր առմամբ, էական կէտերում առաքելական են: Ըստ առաջինի` կանոնների ծագման ժամանակը համարելի է III դարը, կամ IV, Ստրատելատովի կարծիքով՝ Դ դարում միայն սկսւում է առարկութիւններ արուել այդ կանոնների վերաբերմամբ, որոնք գոյութիւն ունէին Եկեղեցու գործնականութեան մէջ աւելի անգիր ձեւով, քան գրաւոր կերպով շատ վաղ ժամանակներից: Նիկիայի ժողովի կանոններում յիշուած «եկեղեցական կանոն», «կանոն», «առաքելական կանոն» խօսքերը վերաբերում են ուղղակի առաքելական կանոններին. բացի Նիկիայի ժողովից, ե՛ւ միւս տիեզերական ժողովները, ե՛ւ մասնաւորապէս Անտիոքի ժողովը մեծ յարգանքով ընդունում էին այդ կանոնների հեղինակութիւնը եւ նրանցից քաղուածքներ էին անում եւ նրանց հիման վրայ խնդիրներ վճռում: Հակառակ կարծիք յայտնողները՝ Դրեյը, Բիկկելը, ընդունում են նոյնպէս, որ, ըստ բովանդակութեան,  առաքելական  կանոնները շատ խոր հնութիւն ունին եւ մասամբ մինչեւ իսկ առաքելական ծագումն ունին, բայց կազմութեան եւ խմբագրութեան կողմից նոյն հնութիւնը չեն ներկայացնում, յաւելուածներ ունին: Դրանք նախանիկիական դարում Եկեղեցում իբրեւ գրաւոր կանոններ չէին գործադրւում եւ  Նիկիայի  ժողովի  ակնարկութիւնները՝  «եկեղեցական  կանոն», «կանոն» խօսքերը, չեն վերաբերում Առաքելական կանոններին, այլ նշանակում են ընդհանրապէս աւանդութիւն, առաքելական կարգադրութիւն, առաքելական թղթեր. այնպէս որ, ըստ գրութեան ձեւի` աւելի Դ եւ Ե դարու խմբագրուածներ են եւ մինչեւ անգամ 341-ի Անտիոքի ժողովի կանոններից վերցրած եւ մէջը մուծուած են. մի քանի կանոններ էլ` 28, 75, 77, Քաղկեդոնի կանոններից են քաղած: Ահա հակառակորդների կարծիքը: Դրեյի յայտնած կարծիքը՝ Քաղկեդոնի կանոններից վերցնելուն վերաբերմամբ, փաստօրէն չի հաստատւում, միւսները ընդհակառակն են ապացուցանում, որ Քաղկեդոնի 451 թուի, Պոլսի 448 թուի, Եփեսոսի 431 թուի ժողովներում անհնազանդ եպիսկոպոսների դատավարութեան համար երեք անգամ հրաւէր ուղարկելով կանչելը համարում էին եկեղեցական, նոյնիսկ աստուածային կանոնի հիմամբ, այսինքն Առաքելական կանոնների 68(74) պատուէրի համաձայն, որովհետեւ ուրիշ տեղ որոշակի կերպով այդ հարցի մասին վճռական ասուած կարգադրութիւն չկար:

Ուսուցչապետ Սոկոլովը, համադրելով Անտիոքի ժողովի եւ Առաքելական կանոնների յօդուածները, ուզում է ցոյց տալ Դրեյի սխալը, որ ոչ թէ Առաքելական կանոնները քաղուած են Անտիոքի ժողովի կանոններից, հապա, ընդհակառակն, Անտիոքի ժողովը քաղել է Առաքելական կանոններից՝ իբրեւ հեղինակաւոր աղբիւրից. նոյնը պնդում է եւ Զաօզերսկին: Հեֆելէն այս խնդիրը համարում է անորոշ եւ վերջնական վճռից շատ հեռու: Սոկոլովը բոլոր դիտողութիւններից յետոյ անում է հետեւեալ եզրակացութիւնը, որ կանոնները չեն գրել առաքեալները, որին համաձայն են բոլորը անխտիր, որը եւ հաստատում է Տրուլլի VII ժողովը: Որ կանոններից շատերը Բ եւ Գ դարերու Եկեղեցում գործածուած կանոններ են՝ առաքելական աւանդութեամբ մնացած, եւ կազմութեան նայած` ժողովուած են զանազան ժամանակամիջոցներում: Եւ որ Նիկիայի ժողովի մօտ ժամանակներում կար ժողովածու՝ մօտ այն ձեւին, որը այժմ ունինք: Սոկոլով, հակառակ Ստրատելատովի, այն կարծիքին է, որ այդ կանոնները՝ իբրեւ առաքելական ծագումն ունեցող հեղինակաւոր կանոններ, Սբ Գրքի ոյժ պիտի ունենան եւ անփոփոխ պիտի մնան. ասում է, թէ Եկեղեցու գործնականութիւնը  ցոյց  է  տալիս,  որ  եկեղեցական  ժողովները  փոփոխութեան ենթարկեցին Առաքելական կանոնների 5, 37(35)-ը Տրուլլի ժողովում՝ այն ժողովում, որը Առաքելական կանոնները ընդունեց իբրեւ եկեղեցական կանոնադրութեան աղբիւր: 26(24) կանոնը փոխուեց Անկիւրիայում, 25(23)-ը` Նէոկեսարիայի ժողովում, 85րդ կանոնը վաւերական է  համարում «Առաքելական կարգադրութիւններ» կոչուած 8 գրքով Կղեմէսի գրած սահմանադրութիւնը, այնինչ նոյն Տրուլլի ժողովը այդ 8 գիրքը, համարելով զանազան կասկածաւոր մարդկանց յաւելումներով ճոխացրած, անվաւեր հրատարակեց:  Բայց  որովհետեւ   այդ   փոփոխութիւնները   անում   են եկեղեցական ժողովները` հանգամանքների հետ յարմարուելով, ի բարօրութիւն իրենց հօտին, չշեղուելով միմիայն Սբ Գրքի նախագծած շաւղից, ուստի եւ այդպիսի փոփոխութիւնները չեն նսեմացնում Առաքելական կանոնների հեղինակութիւնը, որի այդպիսի ոյժ ունենալը ընդունել է նոյն Եկեղեցին:

Առաքելական կանոնների թիւը տարբեր է զանազան ձեռագրերում. յունականներում` 76, 81, 84, 85, լատինականում` 50, արաբականում` 30, եթովպականում` 38, իսկ հայոց ձեռագիր կանոնագրքերում` 85: