Հայոց եկեղեցական իրաւունքը. Ա Գիրք

22) ՎԵՑ ԱՐՏԱՔԻՆ ՏԵՂԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎՆԵՐԸ

Հայոց եկեղեցական իրաւունքի ընդհանուր աղբիւրների հինգերորդ կարգին պատկանում են 6 տեղական արտաքին ժողովները, այն է՝ Անկիւրիայի, Նէոկեսարիայի, Գանգրայի, Կեսարիայի (Անտիոքի), Լաւոդիկիայի եւ Սարդիկէի: Ի՞նչ հիմամբ այս վեց ժողովները ընդունում ենք իբրեւ աղբիւր մեր եկեղեցական իրաւունքի:

«Թուղթ Գրիգորիսի կաթողիկոսի հայոց՝ ձայնակցութեամբ ընդհանուր ժողովոյ Հայոց» գրութեան մէջ ժողովն ասում է. «Մենք, բացի տիեզերական 3 ժողովից, ընդունում ենք «եւ այլ եւ այլ» ժողովները», եւ մէկ-մէկ թւում է. «Գտանին եւ այլ եւ այլ ժողովոց կանոնադրութիւնք ի մէջ մեր եւ ընդունելի են, որք զզանազան կարգս եկեղեցեաց հաստատեցին եւ զպէսպէս հերձուածս հերքեցին: Որպէս եւ Անկիւրեայ ժողովն՝ ի հերքումն Լիկիանոսի ամբարշտութեանն, որ ի զոհս կռոցն բռնադատէր զերիցունսն: Եւ Կեսարեայն՝ ընդդէմ յուռթից կանանց: Եւ Նէոկեսարեայն՝ ընդդէմ անխտիր պոռնկութեան: Եւ Գանգրեայն՝ ընդդէմ օստացւոց հերձուածոյն: Եւ Լաւոդիկեայն՝ ընդդէմ չորեքտասաներորդացն: Եւ Սարդիկեայն՝ ի պէտս եկեղեցական կարգաց: Յայս ուղղափառ ժողովոցս եւ որք սոցին հանգոյն՝ ուսաք զհաւատոյ դաւանութիւն եւ ի նոցին կանոնադրութենէ զգործոց պարկեշտութիւն եւ զմեղաց խտրութիւն եւ եկեղեցական կարգաց վայելչութիւն»: Ահա այս՝ 1178 թուի ժողովի վճռի հիման վրայ այս վեց ժողովը համարում ենք հայոց եկեղեցական իրաւունքի աղբիւր:

Յոյները ընդունում են ութ մասնաւոր ժողով. բացի այդ վեցից, ընդունում են Կարթագենի եւ Պոլսոյ ժողովները, Հռոմի Եկեղեցին` 7 մասնաւոր ժողով: Պէտք է ի նկատի ունենալ, որ 6 ասելով չի հասկացւում Կեսարիայի ժողովը   հետը,   հապա  Անտիոքինը,   Անկիւրիայինը,   Նէոկեսարիայինը, Գանգրայինը, Լաւոդիկիայինը եւ Սարդիկէինը. օտար Եկեղեցիներում Կեսարիայի անունով ժողով չկայ եւ չի էլ եղել, վաղ ժամանակներում Կեսարիայում եղել է ժողով Զատիկը տօնելու համար, բայց այնտեղ կանոններ չեն սահմանուել: Թէ՛ Յովհան Սքոլաստիկոսի կազմած եւ թէ՛ Դիոնեսիոս Կրտսերի լատիներէն թարգմանած ժողովածուների մէջ կային, բացի Առաքելական կանոններից, 10 ժողովների կանոններ, որոնցից 4-ը տիեզերական եւ 6-ը տեղական ժողովներ էին: Հայերը նոյնն ընդունել են հետեւեալ փոփոխութեամբ. 4 տիեզերական ժողովից Քաղկեդոնինը դուրս են ձգել եւ թողել 3 տիեզերական ժողովները, իսկ մնացած վեցից Անտիոքինը դուրս են ձգել անյայտ պատճառով եւ նրա փոխարէն աւելացրել են գոյութիւն չունեցող Կեսարիայի ժողովը: Արդեօք ե՞րբ են թարգմանել այս վեց ժողովները. Ե դարո՞ւմ՝ Թարգմանիչների ժամանակ, թէ՞ 692 թուից յետոյ, երբ օտար Եկեղեցիները որոշեցին ընդունել 6 տիեզերական ժողովները (7-րդը չէր եղել), 8 մասնաւոր ժողովները եւ 13 հարց կանոնները, որ ասել է՝ Յովհան Օձնեցու ժամանակին կը հասնենք: Արդեօ՞ք Օձնեցին կազմել է կանոնագիրքը` թարգմանելով նորից բոլորը, թէ՞ արդէն Ե դարից կազմածը, իւր ձեռքը հասած լինելով, նորից կանոնաւորեց, կարգի բերաւ եւ հրատարակեց. այս մասին առայժմ ոչ մի հաստատ տեղեկութիւն տալ չենք կարող: Մեր բոլոր կանոնագրքերում կան այս ժողովների կանոնները, եւ յայտնի է այդ ձեռագրերից, որ 997 թուից առաջ են գրուել, որովհետեւ կաթուղիկոսների ցուցակը բերւում է դրանց մէջ Լուսաւորչից սկսած եւ հասցւում է մինչեւ 997 թիւը: Դրանց բոլորի մէջ կան թէ՛ Կեսարիայի չեղած ժողովի կանոնները, որոնք ընդունուած են մեր ԺԲ դարի ժողովում, եւ թէ՛ Անտիոքի ժողովի կանոնները, որոնք չեն ընդունուած ԺԲ ժողովում: Օտար տեղական երկու ժողովների` Կարթագենի եւ Պոլսոյ (394 թ. ) կանոնները չկան թէ՛ մեր կանոնագրքերում եւ թէ՛ ԺԲ դարի մեր ժողովի որոշման մէջ: 4 մնացած տիեզերական ժողովները չկան թէ՛ մեր կանոնագրքերում եւ թէ՛ հարկաւ ԺԲ դարի ժողովի վճռի մէջ: Բայց թէ ինչո՛ւ չեղած Կեսարիայի ժողովի կանոններն են մտցրել մեր կանոնագրքերը՝ երեւի հէնց Օձնեցուց սկսած, եւ ինչո՛ւ ԺԲ դարի ժողովում այդ Կեսարիայի ժողովը ընդունել են եւ դուրս ձգել Անտիոքի` մեր բոլոր կանոնագրքերում արտագրած ժողովը, շատ մութ է եւ անորոշ: Ասացի, որ Պաղեստինում (Կեսարիայում) եղել է արեւելեան եւ արեւմտեան եպիսկոպոսների վէճի ժամանակ ժողով՝ Զատկի տօնը կանոնաւորելու համար. այդտեղ կանոններ չեն սահմանել: Զաօզերսկին բերում է «Чтение об. люб. дух. прос. » լրագրի 1882 համարում արեւելեան ազգերի նախանիկիական կանոնների ժողովածուն (кодификация восточной доникейской церкви). այդ ձեռագիր կանոնագրքերում, որոնք գրուած են եթովպական, ասորական լեզուներով, յիշատակւում են կանոնների կարգը, ժողովների անունները, եւ դրանց մէջ Կեսարիայի անունով ժողով չենք գտնում. ահա՛ նրանց ընդհանուր կարգը, որ քաղուած է Հռոմի գրադարանի ձեռագրերից Լուդոլֆի ձեռքով, նոյնպէս Վանսլեբի եւ այլոց ձեռքով:

Եթովբական ժողովածու. 1) Առաքելոց կանոններ՝ Կղեմայ գրած, 2) Անկիւրիայի,  3)  Կեսարիայի,  4)  Նիկիայի,  5)  Գանգրայի,  6)  Անտիոքի,  7) Լաւոդիկիայի, 8) Սարդիկէի:

Նոյնը նկարագրում է Վանսլեբ եւ 3) Կեսարիայի փոխարէն դնում է Նէոկեսարիա:

Ասորական ձեռագրերում. 1) Առաքելական կանոններ, 2) Առաքելական կարգադրութիւններ, 3) Նիկիայի, 4) Անկիւրիայի, 5) Նէոկեսարիայի, 6) Գանգրայի, 7) Անտիոքի, 8) Լաւոդիկիայի, 9) Կոստանդնուպոլսի, 10) Եփեսոսի,  11) Կարթագենի:

Ուրիշ ասորական ձեռագրերում. 1) Առ. 81 կ., 2) Նիկ. 20 կ., 3) Անկ. 24կ., 4) Նէո. 14 կ., 5) Գանգ. 20 կ., 6) Անտ. 25 կ., 7) Լաւ. 59 կ., 8) Պոլս. 4 կ., 9) Եփեսոսի, 10) Քաղկեդոնի 27 կ.:

Արաբական ժողովածուներում. 1) Առ. 82, 2) Նիկ. 25, 3) правила (4) собора въ Картагене называемаго также Кесария или Неойесария, 4) Գանգ. 20, 5) Անտ. 25, 6) Նիկ., 7) Լաւ. 59, 8) Սարդ. 20:

Այս ձեռագրերում երկու տեղ «Կեսարիա» է գործածուած «Նէոկեսարիայի» փոխարէն, բայց ոչ մի տեղ չկայ ե՛ւ Կեսարիա, ե՛ւ Նէոկեսարիա:

Մեր ձեռագրերում ժողովների դասաւորութիւնը միանման չէ, փոփոխւում է, բայց մեծամասնութիւնը հետեւեալ ձեւն ունի. 1) Առ. կանոնք 34, 2) Առ. կան. Կղեմայ գրած 85, 3) Նիկիայի 20, 4) Թադէոսի 34, 5) Փիլիպպոսի 9, 6) Հարանց հետեւողաց 24, 7) Անկ. 20, 8) Կեսարիայի 10, 9) Նէոկեսարիայի 20, 10) Գանգ. 25, 11) Անտ. 24, 12) Լաւ. 55, 13) Սարդ. 21, 14) Գ. Լուսաւորչի 30, 15) Բ Նիկիականք 114, 16) Պոլսոյ 3, 17) Եփես. 6, 18) Աթանասի 96, 19) Բարսեղ Մեծի 50, 20) էլի Բարսեղի 271, 21) Շահապիվանի 20, 22) Սահակայ 54, 23) Ներսէսի եւ Ներշ. 38, 24) Դուինի, եւլն, եւլն, որոնք բոլորովին ազգային եւ օտար սբ հայրերի կանոններ են:

Յունաց եւ լատինաց մէջ «Կեսարիայի ժողով» անունով վաւերական եկեղեցական իրաւունքի աղբիւր չունին: Այնպէս որ մեզ համար հանելուկ է մնում «Կեսարիայի» անունով ժողովի մուծելը մեր կանոնագրքերը. սրա մասին տե՛ս էլի «Անկիւրիայի եւ Կեսարիայի ժողովները»:

Անտիոքի ժողովի մասին տե՛ս «Անտիոքի ժողովի կանոնները»: