Հայոց եկեղեցական իրաւունքը. Ա Գիրք

15) Ա-ԱՌԱՔԵԼԱԿԱՆ 34 ԿԱՆՈՆԸ

 

 

Սբ. Էջմիածնի գրադարանում եղած հետեւեալ համարներով ձեռագիր կանոնագրքերում [1] ՝ 52, 53, 90, 91, 86, 87, 88, 89, 245, 446, 447, 448, 449, 267, 450, 451, 452, 453, 454, 455, 456, 457, 458, 459, 460, 461, 462, 431, 739, 761, 736, 737, 749, 740, 741, 742, 746, 748, 743, 759, 745 եւլն1, կան եկեղեցական կանոններ, բացի այն ձեռագրերից, որտեղ զետեղուած է Մխիթար Գօշի Դատաստանագիրքը: Այս կանո-նագրքերում կան քիչ բացառութեամբ առաքելական երկու կանոննե- րը, որոնք բացակայում են միայն այն կանոնագրքերում, որոնք կիսատ-թերատ են կամ համառօտած են: Մեծամասնութիւնը ունի այբբենական յօդուածացոյց: Բոլորը կարելի է ըստ արտագրութեան բաժանել 3 կարգի. ամէն մի խումբը արտագրութեան համար ունեցել է մի բնագիր: Մեծամասնութեան մէջ կայ կաթուղիկոսների յաջորդական կարգը Լուսաւորչից սկսած եւ հասցրած մինչեւ 997 թիւը, որ նշանակում է, թէ բնագիր օրինակները 997-ից առաջ են եղել: 997-ից յետոյ կան յաւելումներ եւ փոփոխութիւններ եւ զանազան յիշատակարաններով, շատ անգամ մի ձեռագրում երկու յիշատակարաններ կան զանազան դարերի վերտառութեամբ. մեծամասնութիւնը 1600-ից յետոյ են յիշատակարան ունեցած:

Ա-առաքելական կանոնները սկսւում են յառաջաբանով եւ աւարտւում վերջաբանով. աւելի խրատական ձեւով գրուած հրահանգներ են, քան կանոններ եւ բոլորովին համապատասխան «Առաքելական կարգադրութիւններ»-ի բովանդակութեան, որ ասել է թէ դրանք համառօտութիւն  են  «Առաք.  կարգադրութիւններ»-ի:  Սլաւոնական «Кормчая книга» կանոնագրքում կան այդպիսի բովանդակութեամբ 36 գլխով հրահանգներ՝ քաղած «Առաք. կարգադրութիւններ»ից (տե՛ս Заозерский и опыт Иоанна I т. ): Արաբական եւ եթովբական ձեռագրերում, բացի բուն 80-85-ից, կան 30-աչափ այսպիսի կանոններ:

Մերոնց  յառաջաբանը  այսպէս  է: Վերնատանը  առաքեալները ժողովուած սպասում էին Հոգւոյն Սրբոյ իջման. հրեղէն լեզուներով Աստուծոյ շնորհքները ստանալուց յետոյ միաձայն որոշում են կարգեր եւ կանոններ, որոնց պիտի հետեւեն առաքեալները իրենց քարոզութեան միջոցին բոլոր երկրներում: Զետեղում է 34 կանոնը եւ վերջացնում պատմուածքը այսպէս, որ առաքեալները շրջեցին շատ տեղեր, յաջորդներ նշանակեցին, աթոռներ հաստատեցին Երուսաղէմում (Յակոբ), Եգիպտոսում (Մարկոս), Հնդկաստանում (Թովմաս), Անտիոքում (Սիմոն), Հռոմում (Սիմոն), Եփեսոսում (Յովհ. աւետ. ), Նիկիայում (Անդրէաս), Բիւզանդիայում (Ղուկաս), Ուռհայում (Թադէոս), Պարսկաստանում (Ադդէ աշակ. ): Կանոնները բոլորը գրուած են գրաբար: Իսկապէս ես պարտաւոր էի գրաբար բնագիրը արձանագրել, ապա՛ թարգմանել եւ բացատրել, բայց որովհետեւ կանոնները չեն գրուած կանոնաւոր լեզուով, հակիրճ եւ պարզ, այլ աղաւաղուած, յաւելումներով, փոփոխութիւններով եւ զանազան գրչակների անմիտ ու անճոռնի ներմուծումներով, որոնք փոխանակ պարզելու, քաոս  են  դարձնում  գրուածքը,  շատ անգամ այնքան   երկարացնում են, որ դարձնում են ճառ, ուստի եւ ստիպուած եղայ բոլոր աղբիւրները թարգմանել աշխարհաբար, դուրս ձգել կրկնութիւնները, ճառերի անթիւ օրինակները եւ զետեղել կանոնի հակիրճ խօսքերով միտքը՝ ամենեւին չմեղանչելով կանոնի բովանդակութեան դէմ: Կարճ եւ պարզ գրուածները ուղղակի թարգմանել եմ, երկարները ամփոփել. այնպէս որ իրաւաբանական տեսակէտից մեղք չեմ գործում եւ չեմ էլ վնասում իրաւաբանական մտքին. միեւնոյն ժամանակ զետեղում եմ գրաբար բնագիրը՝ մասնագէտների եւ այլ համեմատողների դիւրութեան  համար1:

Գալով նրան, թէ 40-ից աւելի կանոնագրքերից ո՞րն եմ ի նկատի ունեցել միշտ եւ ձեռքի տակ՝ այդ մասին ասացի, որ 3 ձեռագիրը նախատիպ եմ համարել բոլորի համար. մնացածները՝ 3 խմբի բաժանած, նման են այդ երեքին. այդ երեքից էլ մաքուր եւ պարզ գրուած են 761 համարը՝ Սինոդի մէջ եղածը, 740-ը, թէեւ թերի է, եւ 736-ը: Համեմատութեան ժամանակ ուշադրութիւն եմ դարձրել գլխաւորապէս մտքերի ճշտութեան վրայ, առանց մանրազնին ի նկատի առնելու նրանց ոչ էական տարբերութիւնները:

 

1. Առաքեալները կարգեցին, որ աղօթք անելու եւ երկրպագութիւն տալու համար պէտք է դէպի արեւելք դառնալ:

 

Այս նոյն կարգադրութիւնը տեսնում ենք եւ «Առաք. կարգադրութիւններ»-ի  մէջ:  Բարսեղ  Մեծը,  խօսելով  91  եւ  92  կանոններում աւանդութիւնների հեղինակութեան վրայ, ի միջի այլոց ասում է. «Որտե՞ղ է գրած, թէ աղօթելիս պիտի դէպի արեւելք դառնալ», եւ պատասխանում է. «Ո՛չ մի տեղ, այդ անում ենք աւանդական կարգով»: Այս աւանդական կարգը հիմք ընդունում է Քրիստոսի այն խօսքը, որ ասում  է,  թէ  Որդի  Մարդոյ  պիտի  գայ  այնպէս,  ինչպէս  արեւելքից փայլակը փայլատակելով` մինչեւ արեւմուտք է սփռում իւր փայլը:

 

2. Բոլոր կիւրակի օրերը տօն լինի եւ պաշտօն կատարուի: Կիւրակի օրերը կարդացուեն մարգարէական եւ առաքելական սուրբ գրքերը, եւ վերջումն կարդացուի «գլուխ ամենեցուն» Աւետարանը, եւ պատարագ մատուցանուի:

 

3. Չորեքշաբթի օրը պաս պահուի՝ իբրեւ սուգի եւ մատնութեան օր:

 

«Առաք. կարգադրութիւններ»-ը նոյնպէս պատուիրում են պաս պահել այդ օրը` ի նշան սգոյ:

 

4. Ուրբաթ օրը պաս պահուի՝ իբրեւ սուգի եւ չարչարանաց օր:

 

Նոյնը պատուիրում են եւ «Առաք. կարգադրութիւններ»-ը:

 

5. Շաբաթ օրը տօն համարուի, պաշտօն կատարուի ամէն տեղ, մարտիրոսաց յիշատակը տօնուի, պատարագ մատուցանուի, սաղմոս կարդացուի, որովհետեւ մեծ օրուայ նախընթաց օրն է:

 

Շաբաթ օրուայ տօնելը ունի երկու պատճառ. առաջինը, ինչպէս այս կանոնս է ասում, այն է, որ կիւրակի մեծ օրուայ նախընթաց օրն է, ուրեմն շաբաթը տօնւում է ի պատիւ կիւրակի օրուայ. եւ երկրորդ` որ հրեաները, սովոր լինելով խստութեամբ պահել շաբաթ օրը, չէին կարող քրիստոնեայ դառնալուց յետոյ բոլորովին մոռացութեան տալ իրենց աւանդական սուրբ օրը. այդ հիմամբ կիւրակի օրից յետոյ շաբաթուայ օրերի մէջ երկրորդ պատուաւոր տեղը բռնում է շաբաթ օրը: Ռուսաց մէջ մինչեւ այսօր էլ շաբաթը կիւրակի անող աղանդաւորներ կան. կոչւում են շաբաթականներ` սուբբոտնիկ, որոնք պաշտօնապէս կոչւում են «հրէութիւն անող» աղանդաւորներ:

 

6. Երէցներ եւ սարկաւագներ կարգուեն Մովսէսի եւ Ահարոնի օրինակով, տէրունական խորհուրդը, պատարագը սրբութեամբ կատարեն, կիսասարկաւագները եկեղեցուն սպասաւորեն, այրեաց եւ վշտացեալներին տեսչութիւն անեն, ինչպէս ղեւտացիք: Կաթողիկոսն էլ դէտ, գլուխ եւ օրէնսդիր լինի ժողովրդին, նրա խօսքը վերջնական լինի վիճելի խնդիրներում, ինչպէս Մովսէսինը եւ Ահարոնինը:

 

Նոր ուխտի մէջ եկեղեցական երեք դասակարգ է յիշատակւում` եպիսկոպոսական, քահանայական  եւ  սարկաւագների:

Քահանայ նշանակում է եկեղեցու աւագագոյն անդամ. նա իրաւունք ունի՝ 1) կատարելու բոլոր խորհուրդները, 2) ուսուցանել եւ՝ 3) կապել եւ արձակել: Նա իրաւունք չունի՝ 1) միւռոն օհնել, 2) եկեղեցի օծել եւ՝ 3) ձեռնադրութիւն կատարել:

Սարկաւագները առաքելական ձեռնադրութեամբ հաստատուեցին (Գործք Զ 6, 8): Բոլոր սբ հայրերի կարծիքով` նրանք պատկանում են քահանայական դասակարգին. սրանց պաշտօնն էր՝ 1) ընդունել ժողովրդի ընծայաբերութիւնը եւ անուն-անուն յիշել քահանայի առաջ, 2) քարոզ կարդալ եւ չորս տեսակ ապաշխարողներին աղօթելու եւ ելնելու ժամանակը ցոյց տալ, 3) Աւետարանը կարդալ, 4) սեղանի վրայ գտնուած իրերի, սիրոյ երեկոյի կարգադրութիւնը անել, 5) եկեղեցում կարգ պահել, 6) եպիսկոպոսին եւ քահանային օգնել տնտեսապէս` այրիներին, աղքատներին ապահովելու բոլոր գործերում: Ներսէս Մեծի ժամանակ Խադը գլխաւոր կառավարիչ էր բոլոր կալուածների:

Կիսասարկաւագները յետոյ առաջացան` III, IV դարերում, երբ հարկ զգացուեց սարկաւագների դժուարութիւնները բաժանել: Նրանք ուղղակի ծառայողներ են. մասնաւորապէս պատարագի ժամանակ դռան կանգնած հսկում էին մտնողների, ապաշխարողների վրայ: Եւսեբիոս [գր. ] Զ, [գլ. ] 43-ում բերում է Հռովմի եկեղեցականների դասակարգերը III դարում. «46 քահանայ, 7 սարկաւագ, 7 կիսասարկաւագ, 42 ջահընկալ եւ 52 երդմնեցուցիչ, երգիչ եւ դռնապան»:

Կիսասարկաւագների մասին կար եւ «Առաք. կարգադրութիւններ»-ի մէջ: Կիսասարկաւագները Պոլոժենիայով համարւում են սրբազնագործ եկեղեցական եւ վայելում են բարձր իրաւունքներ:

 

7. Ծննդեան եւ Յայտնութեան տօնը կատարուի յունուարի 6-ին մեծ փառքով եւ սաղմոսերգութեամբ ու հոգեւոր երգերով:

 

Հայոց,  ինչպէս  եւ  արեւելեան  աշխարհներում  Ծննդեան  եւ Մկրտութեան տօնը միասին էին կատարում յունուարի 6-ին` առաքեալներից առնելով այդ կարգը: Արեւմտեան Եկեղեցում հէնց սկզբից Ծնունդը տօնւում էր դեկտեմբերի 25-ին: Դ-Ե դարերում Արեւմուտքի սովորութիւնը մտաւ Արեւելք, սկսեցին արեւելցիք Ծնունդը տօնել 25ին. հայերը հաւատարիմ մնացին նախնաւանդ սովորութեան եւ նորաձեւութիւնը մերժեցին: Դ դարու վերջին Ծնունդը 25-ին կատարելը դեռ չէր մտել Արեւելք. «Սուրբ Եփրեմ, որ 373-ին մեռաւ, ըստ այժմու սովորական կարծեաց, դեռ չի գիտեր Ծննդեան Դեկ. 25-ին տօնը» (տե՛ս Տաշեան, Առ. վարդ. մատ., 68 եր. ): Բար Սալիբի բերում է Ուռհայի եպիսկոպոս Յակոբ Եդեսացու (651 թ. ) խօսքերը, թէ «արդարեւ ի կողմանս Արեւելից եւ Հիւսիսոյ մինչեւ ցժամանակս Արկադեայ արքայի եւ սբ Յովհաննու ի վեցն Յունուար ամսոյ խմբէին զայս տօն, եւ կոչէին զայն տօն Ծննդեան կամ Յայտնութեան, որպէս յորջորջէ սուրբն Աստուածաբան ի ճառին Ծննդեան: Բայց ի կողմանս Հռոմայ եւ ամենայն Իտալիայ եւ ի Պաղեստին անդստին ի ժամանակաց առաքելոց մինչեւ յաւուրս մեր ի 25 Դեկտեմբերի կատարի տօն Ծննդեան. եւ զայս կարգ եւ սովորութիւն ճշդագոյն ընկալան ամենայն Արեւելք եւ Հիւսիս, բայց միայն Հայք` թանձրամիտք եւ ծանրասիրտք, որ ոչ հաւանին ճշմարտութեան եւ մինչեւ ցայսօր ըստ հնոյ կարգի ի վեցն Յունուարի կատարեն զերկոսին տօնս» (նոյն տեղը, 69 եր. ): Նոյն բանը Ծննդեան տօնի՝ Արեւելքի փոխադրուելուն համար հաստատում է նաեւ Ոսկեբերան «Ճառ ի Ծնունդն Յիսուսի Քրիստոսի»-ի մէջ (տե՛ս Շնորհալու կանոնները):

 

8. Քառասուն օր պաս պահուի եւ ապա տօնուի Զատիկը` Յարութիւնը:

 

Հներում, մանաւանդ առաջին դարերում, պասը պահում էին զանազան տեսակ, ամէն մի աշխարհ՝ իւր մէջ մտած սովորութեամբ: Ոմանք՝ մէկ օր, ոմանք՝ երկու եւ աւելի, ուրիշներն էլ՝ 40 ժամ, ինչպէս վկայում է սբ Իրենէոս: Նրանք ծոմ էին կենում եւ միայն երեկոյեանները ուտում, շատերը՝ երկու օրով. Աւագ շաբաթը անցնում էր խիստ ծոմապահութեամբ: Կամաց-կամաց շաբաթական պասը, որը Զատկից առաջ խստութեամբ պահւում էր, երկարացաւ, դարձաւ մի քանի շաբաթ. ոմանք պահում էին 7 շաբաթ շարունակ, ոմանք` 8, ուրիշներն էլ` 9 շաբաթ: Ոմանք շաբաթ եւ կիւրակի ուտում էին, ոմանք շաբաթն էին ուտում եւ կիւրակի պահում, ոմանք էլ միայն կիւրակին էին ուտում: Քառասնորդական պասը ընդունուած էր 40 օր պահել՝ երեւի հետեւելով Յիսուսի, Մովսէսի 40-օրեայ ծոմապահութեան, ինչպէս այս կանոնումս էլ յիշւում է, բայց որովհետեւ ոմանք շաբաթն ու կիւրակին ուտում էին եւ 40 օրը դառնում էր 28 օր, դրա համար երկու շաբաթ էլ աւելի էին պահում, որ 40 օրը լրանայ: Շատերը Աւագ շաբաթը չէին կցում քառասնորդականի հետ, Ափրիկայի Եկեղեցին Աւագ հինգշաբթին պասի շարունակութիւն չէր համարում: Է դարում 6 ընդունուած շաբաթի վրայ աւելացրին մի շաբաթ` չարչարանաց շաբաթը,  եւ  դարձաւ 7 շաբաթ: Չարչարանաց շաբաթուայ մէջ  շատերը Աւագ հինգշաբթի օրն էին թաթախւում՝ իբրեւ յիշատակ Քրիստոսի երեկոյին, ոմանք էլ թաթախւում էին ուրբաթ կամ շաբաթ օրը (տե՛ս Христiан. дух. чтение, 1875 թ., 186 եր. Лебедева):

 

9. Բոլոր գրքերի ընթերցումից յետոյ կարդացուի Աւետարանը, ժողովուրդը յոտնկայս լսի:

10. Զատկից յետոյ յիսներորդ օրը տօն կատարուի ի յիշատակ Յիսուսի դէպի երկինք վերացման՝ համբարձման:

11. Զատկից 40 օր յետոյ Վերացման տօնը կատարուի, Վերացման տօնից յետոյ էլի պահեն, եւ յիսներորդ օրը (այսինքն` Զատկից) էլի տօն կատարուի իբրեւ առաջին Զատիկ, գառը մորթուի:

 

Այս երկու կանոնների մէջ անունների շփոթութիւն է երեւում: Հ. Տաշեան կարծում է, որ կանոնիս գրուելու ժամանակ երկու տօները դեռ զատուած չէին, այսինքն` Հոգեգալուստ եւ Համբարձումն. 11 կանոնը նա համարում է յետոյ աւելացրած (47 եր. ): Եւրոպացի Կիւրըտոնի կարծիքով՝ կանոն գրողը երկու տօները շփոթել է միմեանց հետ:

Խնդիրն այս է, որ Համբարձման եւ Հոգեգալստեան տօները որոշուած էին եւ առանձին-առանձին կատարւում էին, բայց թէ ինչո՞ւ անունները շփոթուած էին, դժուար է որոշ բան ասել:

 

12. Եկուոր կամ տեղացի մարդ, որը սուրբ Եկեղեցու կարգերը, օրէնքները չի իմանում, Եկեղեցում առաջնորդ չլինի: Պոռնիկ, անառակ մարդկանց

երէցութիւն, սարկաւագութիւն կամ ուրիշ սպասաւորութիւն չտրուի. եթէ Մովսէսը խորանի սպասաւորները ջոկում էր, որքան եւս առաւել պիտի ընտրել նոր ուխտի   համար:

13. Ինչպէս Աբրահամ, Մովսէս 8-օրեայ մանկան թլփատում էին Աստուծոյ հետ դրած ուխտը կատարելու համար, այնպէս էլ նորածին 8-օրեայ երախան պիտի մկրտութեամբ սուրբ Աւազանի շնորհքը ստանայ եւ դառնայ քրիստոսազգեստ: Չմկրտուած նահատակները իրենց արեամբ են փրկւում:

14. Հաւատքի մէջ երկմտող մարդիկ ձեռնադրութիւն չպիտի ստանան, որ յետոյ չարութեան խմոր չդառնան:

15. Ով սուտ երդւում է, սուտ վկայում է կամ գնում է կախարդների, հարցուկների, քաւդեաների եւ վհուկների մօտ, հաւատում է ծնունդներին եւ աստեղագիտութեանց՝ անաստուածների նման, այդպիսին իբրեւ անաստուած խափանուի քահանայութիւնից եւ եկեղեցում պաշտօն չկատարի, եթէ ժողովրդական է, մերժուի եկեղեցուց (տե՛ս Շահապիվանի ժողով):

16. Ով կը սիրի հրեային եւ հեթանոսին եւ հաղորդակցութիւն կ՚ունենայ նրանց հետ, թող եկեղեցի չմտնի, հաւատացեալների հետ յարաբերութիւն չունենայ, միանգամայն հեռանայ նրանցից, որ դառնութեան արմատ չդառնայ:

17. Եթէ քրիստոնեայ դարձած հրեան եւ հեթանոսը նորից իրենց նախկին կրօնին դառնալուց յետոյ, էլի յետ դառնան դէպի քրիստոնէութիւնը, այդպիսիները ամենեւին չընդունուեն հաւատացեալների կողմից:

18. Ով փոխ կը տայ եւ վաշխ ու տոկոսներով յետ կը պահանջի, այդպիսին հաւատացեալներից մերժուի, եւ քահանան զրկուի քահանայագործութիւնից:

 

Տոկոս համարւում է 100 ռուբլու մի տարուայ բերած աւելորդ փողը, որ կոչւում է եւ շահ. շահ հներում հաշււում էր 4, 5, 6, մինչեւ 12: Այժմ օրէնքով թոյլատրւում է մինչեւ 6 տոկոս, իսկ 6-12 տոկոսը իբրեւ փոքրագոյն չարիք թոյլատրւում է: 12-ից վեր առնուած փողը` շահը, կոչւում է վաշխ, առնողը` վաշխառու: Այս կանոնս, ինչպէս եւ «Առաք. կարգադրութիւններ»-ը, պահանջում է, որ ոչ միայն վաշխ չառնուի, հապա եւ տոկոս չառնուի, այլ միայն փոխ տուածը յետ դարձնուի: Այստեղ  կանոն  գրողը  իբրեւ  օրինակ  բերում  է  Մովսէսի  պատուէրը եօթներորդ տարին մի անգամ՝ թողութեան տօնին, փոխերը յետ չստանալ:

 

19. Քահանայապետը կամ երէցը կամ Եկեղեցու որեւէ առաջնորդը իրաւունք չունին առանց իրենց պաշտօնակիցների Եկեղեցում որեւէ գործ կատարել, այլ բոլորի կամքով եւ միաբանութեամբ անեն` ինչ որ կամենում են:

 

Եկեղեցու բոլոր գործերը միաձայն եւ ժողովով կառավարելու օրինակը տուին առաքեալները իրենց առաջին ժողովով, որտեղ վճռեցին, որ քրիստոնեաները ազատ են հրէական ծիսական սովորութիւնները կատարելուց: Առաքեալները իբրեւ հասակն առած հրեաներ լաւ գիտէին մովսիսական կարգերը եւ ժողովներով հասարակական խնդիրների վճռելու սովորութիւնը: Հրեայք, բացի նրանից, որ իւրաքանչիւր քաղաքում եւ շրջանում գործերը վարում էին, դատում էին ժողովների գումարմամբ կամ, աւելի լաւ ասած, ընտրուած մարդկանց ժողովով, այլեւ ունէին 72 հոգուց բաղկացած ժողով, որ իբրեւ բարձրագոյն դատարան վճռում էր ազգային հրէական բոլոր գործերը. այդ դատարանը կոչւում էր «սինեդրիոն»: Հրեայ քրիստոնեաների կարգը մտաւ շրջապատող օտարազգի քրիստոնեաների մէջ. սրանք սովորութիւն արին եկեղեցական գործերը որոշել, վճռել ժողովներով: Մեր Եկեղեցին այս սկզբունքը ամենայն սրբութեամբ պահպանել է մինչեւ այսօր. ոչ միայն ընտրութիւնները, հապա Եկեղեցու օրէնսդրութիւնը, կառավարութիւնը կատարւում են ո՛չ անհատի, հապա ժողովի ձեռքով:

 

20. Եթէ ընտրուած անձինքը լինեն անարատ, շահասիրութիւնից հեռու եւ Եկեղեցու օրէնքներին ու կարգերին հմուտ, եթէ անարգներից իսկ լինեն, թող ընտրուեն եւ կարգուեն քահանաներ եւ գլխաւորներ:

 

«Անարգ» բառը կարելի է հասկանալ երկու կերպ` ըստ կացութեան եւ ըստ կեանքի: Ըստ կացութեան անարգ համարւում էին ստրուկները, որոնք թէեւ արժանաւոր յատկութիւնների տէր մարդիկ՝ ըստ կացութեան եւ դասակարգի անարգ էին, նրանցից հոգեւորական դառնալ կարող էին միայն իրենց տէրերի թոյլտւութեամբ: Ըստ կեանքի անարգ համարւում էին նրանք, որոնք անառակ, վատշուէր, շռայլ կեանք էին վարում, որոնք մասնակցում էին կռապաշտական խաղերում, զուարճալի թատրոններում, որոնք պատկանում էին զինուորական դասակարգին: Կանոնս պատուիրում է, եթէ այդ շրջաններին պատկանող անձն լինի, բայց բոլորովին անմասն այդ գործերին, նա կարող է քահանայ դառնալ:

 

21. Այն անձինք, որոնք ստացուածքից եւ մամոնայից հրաժարուած են, շահասիրութիւնից հեռու, անկաշառ եւ մտքով մաքուր եւ սուրբ, թող ընտրուեն Աստուծոյ պաշտօնեայ. որովհետեւ եթէ  ղեւտացիներին կալուածներից եւ եղբօր բաժնից հեռանալուց յետոյ էին ընդունում սպասաւորութեան մէջ, որքան եւս առաւել անարատ պիտի լինեն Եկեղեցու պաշտօնեաները:

22. Ամբարտաւանը, հպարտը, սնափառը, արբեցողը, ուսումնատեացը, քնէածը, կռուողը եւլն, եւլն, չմօտենան քահանայութեան, որովհետեւ գրուած է. «Ի բա՛ց կացէք յինէն ամենեքեան, որ գործէք զանօրէնութիւն» (Սաղմ. Զ 9):

23. Մէկին բանադրելիս, եթէ պատժի արժանի է, թող քահանաները միասին բանադրեն, օրհնանքի արժանին միասին օրհնութիւն ստանայ. բանադրուածը պատժուած կը մնայ մինչեւ առաջնորդին հնազանդուելը: Զուր տեղից պատժողը դատի եւ պատժի կ՚ենթարկուի, իսկ բանադրուողը կ՚արձակուի:

 

Այս կարգը սահմանուած է այն նպատակով, որ մեղաւորներին դատելու եւ պատժելու միջոցին որեւէ մէկի քմահաճոյքից կախուած չլինի արդարադատութիւնը, հապա ժողովով քննեն, արդար ու մեղաւորը ջոկեն: Մանաւանդ որ թոյլ է տալիս բանադրուածին բողոքելու աւելի մեծին եւ արդարութիւն պահանջելու. միայն նա պարտաւոր է մինչեւ գործի վերջանալը պատիժը խոնարհութեամբ կրելու:

 

24. Ոչ ոք չհամարձակի, քահանայական ձեռնադրութիւն չառած, քահանայական գործեր կատարել: Քահանան պիտի լինի անաչառ եւ արդար:

25. Ոչ ոք չանարգի, չանգոսնի եւ չարհամարհի քահանային, մինչեւ անգամ եթէ անարժան եւ անարգուածներից մէկն էլ լինի. որովհետեւ գրուած է. «Զիշխան ժողովրդեան քո մի՛ բամբասեսցես» (Ելից ԻԲ 28):

26. Դատաւորները պիտի արդարադատութեամբ դատ վարեն եւ մեղաւորներին ու արդարներին ջոկեն ամենայն անաչառութեամբ եւ ըստ գործոյ պատիժ նշանակեն, եթէ ո՛չ` թող դատաւորութիւնից ընկնեն:

 

Ո՞ւմ է վերաբերում այս կանոնս՝ հոգեւորակա՞ն, թէ՞ աշխարհական դատաւորներին. երկուսի՛ն էլ. այն դատաւորը, որ սրբութեամբ չի կատարիլ իւր պաշտօնը, թող արձակուի (այս մասին տե՛ս Շահապիվանի ժողովը):

 

27. Քրիստոսի անուան համար նահատակուողների յիշատակը պիտի կատարել նրանց մահուան օրը եւ նրանց նշխարները պատուելով` փառաւորել Քրիստոսին:

28. Հաւատացող թագաւորը կարող է քահանաների հետ բեմում կանգնել, սեղան բարձրանալ ինչպէս Դաւիթ, բայց ուրիշ քահանայագործական պաշտամունք չի կարող անել:

29. Ժամերգութիւնը կատարելիս պէտք է Դաւթի սաղմոսներն ու օրհնութիւնները (150-ՃԾ) օրըստօրէ ամէն ժամ ասուեն:

 

«Առաք. կարգադրութիւններ»-ը պատուիրում են առաւօտը երգել 62-րդ սաղմոսը, երեկոյեան` 140-րդ սաղմոսը:

 

30. Եկեղեցիներում կարդացուեն Հին Կտակարանները «վասն կենարար չարչարանաց Փրկչին մերոյ Քրիստոսի» եւ աւետարանիչների «Գործք» եւ խօսքը «վասն Բանին Ճշմարտութեան» եւ «վարդապետութիւն աշակերտաց Փրկչին», եւ աւելի ուրիշ բան չկարդացուի:

 

Հ. Տաշեանի բերած օրինակում կայ «Օրէնք եւ Մարգարէք եւ Նոր Կտակարանք»:

Կանոնս պատուիրում է՝ բացի ընդունուած եւ վաւերական համարուած Հին եւ Նոր Կտակարանների գրքերից, ուրիշ բան չկարդացուի եկեղեցում. անվաւեր գրքեր, սաղմոսներ, Աւետարան եւ առաքելոց գործեր զանազան տեղերում կային, բերւում էին եկեղեցի եւ վաւերականների   փոխարէն   կարդացւում:

 

31. Պատարագի հացը որ օր թխւում է, նոյն օրը պիտի Սեղան հանուի, մի քանի օր յետոյ չի կարելի Սեղան բարձրացնել. որովհետեւ Մովսէսն էլ Աստուծոյ երեսից ջերմ հացը չէր պակսեցնում:

 

Այս կանոններիս մէջ 2-րդ կանոնն էլ է պատուիրում ջերմ հաց տանել Սեղան, որովհետեւ 2-րդ կանոնը ուրիշ բանի վրայ էր խօսում եւ ասորական բնագրում էլ չկայ, մանաւանդ որ 31 կանոնս բացառապէս խօսում է ջերմ հացի վրայ, ուստի եւ անվնաս համարեցի 2-ի մէջ մտածը ջերմ հացի վերաբերմամբ դուրս հանել:

Թէ բոլոր Արեւելքում մինչեւ 375 թիւը Ծննդեան եւ Մկրտութեան տօնը միասին էին կատարում եւ նոյնպէս մինչեւ Դ դարը Զատիկը շատ տեղերում կատարում էին հրեաների հետ նիսան ամսի 14-ին, այդ պատմական փաստ է եւ ճիշտ (տե՛ս Աւանդութեան մասին գրածը):

 

Թէ՛ մեր, թէ՛ ասորական, արաբական, եթովպական ձեռագրերում միշտ պատուիրում են «ջերմ հաց», «նոյն օրը եփած հաց» Սեղան հանել: Մեր մէջ մինչեւ այսօր էլ սովորութիւն է ուխտ գնալիս, հիւրի համար պաշար պատրաստելիս, ձեռաց թոնիր վառել, բաղարջ հաց կամ կաթնահունց պատրաստել առանց թթխմորի: Իսկ ընդհանրապէս «թազա» հացը միշտ գերադասելի է, քան օթի հացը: Բացի այդ, որովհետեւ հրեաները նիսանի 14-ին մինչեւ առաւօտեան ժամը 11-ը բոլոր մնացած հին հացերը վերջացնում են, այսինքն՝ այնքան պաշար են ունենում, որ մինչեւ նիսանի 14-ի առաւօտեան 11-ը վերջանում է, ուստի եւ 12-ից յետոյ սկսում են բաղարջի գործածութիւնը: Իսկ Յիսուս այդ օրուայ երեկոյեան, ըստ հրէից սովորութեան, Զատիկը կատարեց, նոյն երեկոյեան էլ մինչեւ այսօր հրեաները կատարում են Զատիկ: Արեւելցիք եւ հայերը, հրեաների հետ նիսանի 14-ին կատարելով Զատիկը, պիտի հետեւէին Յիսուսի օրինակին եւ Նրա երեկոյի յիշատակը` սբ Հաղորդութեան խորհրդի կատարումը, պիտի անէին բաղարջ հացով, «ջերմ հացով», «եփած հացով»: Ահա այս կանոնս «ջերմ հաց» ասելով հասկանում է բաղարջ եւ ո՛չ խմորուն հաց: Վանսլեբ «Histoire de l’eglise d’Alexandrie»-ում բերում է արաբական չորրորդ ժողովածուի 30-րդ կանոնը, որը պատուիրում է Սեղան բերել ո՛չ հին հաց, այլ բոլորովին «թազա» հաց եւ արգելում է դրանից մի բան  թողնել   երկրորդ   օրուան   համար  (տե՛ս   Арабские кодексы. Чтение дух. прос. 1882. фев. Заозеский. ): Եւսեբիոսը (305 եր. ) ասում է ի միջի այլոց. «Պողիկարպոսը եւ ես` նուաստս, եւ նրանք միշտ տօնել են Զատիկը այն օրը, երբ ժողովուրդը թողել է խմոր հացը»:

Նոյն կանոնս կրկնում են Մակար Երուսաղէմի արքեպիսկոպոսը եւ Թադէի աւանդական կանոնները: Այս բոլորը ապացուցում են, որ նախքան Լուսաւորիչ` տեղական փոքրաթիւ հայ քրիստոնեաները ունէին այս աւանդական կարգերը առաքեալներից սկսած եւ մինչեւ այսօր նոյն ինքնուրոյնութեամբ պահում են (տե՛ս Շնորհալու կանոնները):

 

32. Այն հոգեւորականները, որոնք կամենում են կուսան մնալ, իրաւունք ունին վանքեր շինել պատրաստուելու եւ սրբութեամբ կեանք վարելու համար. միայն կերակրի մէջ չափաւոր լինեն, զինուորական զգեստից հեռանան եւ հրեշտակային կեանք վարեն (վանականութեան մասին տե՛ս Ներսէս Մեծի կանոնները: Վանականների շորի մասին տե՛ս Բ գիրք, «Վանականութիւն»):

33. Որ ամուսնութիւնը կատարուի օրէնքով եւ քահանայի օրհնութեամբ: Մովսէսին տրուած պատուէրները պիտի պահենք ամուսնութեան խնդրում. մօտիկ ազգականի, քրոջ, աղջկայ, հօրաքրոջ, մօրաքրոջ, հօրը կնոջ, որդու քրոջ հետ ամուսնանալ կամ յարաբերութիւն ունենալ չի կարելի, չլսողները անիծեալ լինին: Նոյնպէս եւ Առաքելական կանոնների սահմանածը դէպի ընտանիքի անդամները. թէ՛ շնութեամբ, թէ՛ ամուսնութեամբ մինչեւ չորրորդ զարմը ունեցած յարաբերութիւնը բոլորովին ընդհատուի եւ արգելուի:

 

Այս կանոնիս մէջ ուշադրութեան արժանի կէտեր կան: 1) Որ ազգակցութեան համար քրիստոնեայ աշխարհը հետեւում է մովսիսականութեան: 2) Մովսիսականութիւնից ջնջւում է մի քանի չհասութիւն, օրինակ՝ եղբօր կնոջ առնելը: 3) Արգելում է անպայման մինչեւ երրորդ ծնունդ. չորրորդը թոյլ է տալիս, թէ չէ՝ յայտնի չէ, գոնէ բերած օրինակներից երեւում է, որ չէ արգելում: 4) Մատնացոյց է անում յունական Առաքելական կանոնների վրայ, որ նշանակում  է`  այս  կանոնս  գրելիս  նրանք  առաջնորդուել  են  այդ  կանոններով:  5)  «Զարմ» ասելով պիտի հասկանալ ծնունդ եւ ո՛չ իսկական մտքով: Երկու եղբայրը երկու ծնունդ են, ուրեմն եւ երկու աստիճան են ներկայացնում. երկու եղբայրը մի զարմ են, այսինքն՝ մի սերունդ կամ առաջին սերունդ (տե՛ս Շահապիվանի ժողովը):

 

34. Այս կանոններս դրուեցին առաքեալների կողմից ոչ թէ միայն իրենց համար, այլեւ իրենց հետեւորդների եւ յաջորդների:

 

Ապա մօտ 10 երեսով պատմում է աշակերտների ցրուելը, քարոզելը, աթոռներ հաստատելը եւլն, եւլն, եւ այդ բոլորը մեր կանոնագրքերում գրուած է 34-րդ կանոնի տակ: Այդքանի թարգմանաբար բերելը ոչ միայն աւելորդ բան էր, հապա ոչ մի նշանակութիւն չունեցող թէ՛ իրաւաբանութեան եւ թէ՛ մեր Եկեղեցու իրաւունքի համար:

Սրանով վերջանում են Ա-առաքելական կանոնները. այժմ կը սկսենք Բ առաքելական կանոնների արձանագրութիւնը: