Հայոց եկեղեցական իրաւունքը. Ա Գիրք

Բ.

100) ՊՕԼՍՈՅ ԱԶԳԱՅԻՆ ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹԻՒՆԸ

1839-ի սուլթանական հրովարտակը, որով ապահովութիւն էր շնորհում բոլոր  հպատակներին անխտիր՝ կեանքի, պատուի եւ  ստացուածքի, մեծ զարկ տուաւ Պօլսի հայոց ստորին դասակարգին իրաւունքների եւ պարտքերի ազատ գործադրման եկեղեցական գործերում: Այդ դասակարգը, եթէ ոչ համահաւասար, գոնէ մասամբ առանց երկիւղի սկսեց խառնուել ուսումնարանական-եկեղեցական գործերում: Խառնուելու առիթը եղաւ հետեւեալ դէպքը: Բողոքականների Պօլիս մտնելը եւ տարածուելը, նրանց համեստ եւ թաքուն գործունէութիւնը հայերի մէջ ուսումն տարածելու պատրուակով եւ դրանով բազմաթիւ հայերի քարոզելը իրանց ճանկը որսալու համար, առիթ տուաւ ջերմեռանդ հայ ամիրաներից մի քանիսին ասպարէզ ելնելու` նոյն զէնքով կռուելու նրանց դէմ: Սրանք էլ հետեւելով նրանց արածին, բացին դպրոցներ եւ հրաւիրեցին հայերին փոխանակ բողոքականների դպրոցը ուղարկելու իրանց որդիներին, նորաբաց ուսումնարանները ուղարկել: Մինչեւ անգամ Պալեան Կարապետ ամիրան Իւսկիտարի թաղում 1838 թուի դեկտեմբերին «Ճեմարան ս. Երուսաղէմի» անունով մի գիշերօթիկ դպրոց հիմնեց այն դիտաւորութեամբ, որ իբր բարձրագոյն դպրոց, միջոց տայ միւս ուսումնարաններ աւարտողներին լրացնել իրանց ուսումը: Յակոբոս Պատրիարքը բռնութեան եւ նզովքի միջոցով չկարողանալով արմատախիլ անել եւ նսեմացնել բողոքականների գործունէութիւնը, սկսեց նոյն զէնքով մրցել դրանց հետ` ուշադրութիւն դարձնելով հայոց դպրոցների վրայ եւ մասնաւորապէս ճեմարանի բարւոքման վրայ: Ամիրաները քինու նայելով Պալեանի վրայ, ազգային դպրոցի խնդիրը անձնականի հետ շփոթելով եւ խառնելով, աշխատում էին խանգարել դպրոցի յարատեւութիւնը եւ Երուսաղէմի տարեկան 12000 տալիք ղրուշը իբրեւ նպաստ՝ ոչնչացնել: Պատրիարքը տեսնելով, որ ամիրաների վրայ յոյս դնելով չի կարելի ճեմարան պահել, որոշեց դիմել ազգի միւս դասակարգերին՝ նախ՝ 5 ղրուշ հարկ դնելով հանած անցաթուղթի վրայ եւ երկրորդ՝ որոշեց յատուկ տուրք ժողովել ժողովրդից ազգային պէտքերի համար: Եւ որպէսի ազգային ժողոված տուրքի գործադրութեան համար կասկածներ չյարուցանուեն ժողովրդի մէջ, որոշուեց 24 հոգաբարձու ընտրել ժողովրդից եւ նրանց միջոցով ու կամքով անել թէ ժողովը եւ թէ ծախսը: Ամիրաները եթէ ոչ ուրախութեամբ, գոնէ անտարբերութեամբ էին նայում ժողովրդի մասնակցութեան վրայ, առաջին՝ որ իրանց շահերը մնում էին անվնաս, եւ երկրորդ՝ կարծում էին, որ իրանց բարձր դիրքի ու նշանակութեան շնորհիւ կարող էին առանց դրան էլ՝ մեծ դեր խաղալ այդ գործերում, մինչեւ իսկ չխառնուելով ռամիկ դասակարգից ընտրուած հոգաբարձական ժողովներին:

Ամիրաները գլխի եկան այն ժամանակ, երբ տեսան, որ ժողովուրդը հոգաբարձուների միջոցով կամենում է ազգային գործերի վարչութիւնը իրան ձեռքը ձգել, այն էլ տէրութեան հաստատութեամբ, իրանք մէջ մտան եւ յաջողեցրին հաստատութիւնը խանգարել տալ եւ մինչեւ իսկ աքսորել ու բանտարկել տալ խռովարար անուամբ  շատերին:  Ժողովուրդը՝  չնայելով գլխաւորների աքսորին եւ բանտարկութեան, աղերսագիր մատոյց Բարձրագոյն Դրան եւ ստիպեց հրովարտակով կատարել ժողովրդի ցանկութիւնը: Եւ ահա, 1841-ի դեկտեմբերի 12-ին բարձրագոյն հրովարտակով հաստատուեցին 27 հոգուց բաղկացած հոգաբարձուները, որոնք ամիրաներից անկախ պիտի վարէին ազգային գործերը: Ամիրաները տեսնելով ժողովրդի յաղթութիւնը տէրութեան միջամտութեամբ, սկսեցին յարգանքով նայել մինչեւ այժմ արհամարհուած դասակարգի վրայ, զարմացած տեսնելով, որ իրանց վաղեմի փառքն ու պատիւը եւ ազգային ամէն գործերում խառնուելու կարիքը անուշադիր է թողնուած այն ժողովրդի կողմից, որը առանց իրանց կամքին մի բան չէր կատարում, զիջեցին եւ պատրաստականութիւն յայտնեցին աջակցել ազգային գործերում ժողովրդի հետ միասին. իսկ 27 անձինք դժուար համարելով ազգային հաստատութիւնների (Պատրիարքարանի, դպրոցների, հիւանդանոցների) նիւթականի հոգալը առանց ամիրաների, ցանկանում էին միանալու միջոց գտնել, որը եւ տեղի ունեցաւ Մատթէոս Պատրիարքի օրով` 1844 թուին: Այդ միացումը եղաւ հետեւեալ կերպով. կառավարիչ ժողովը կազմուեց ամիրաներից եւ ժողովրդից, առաջիններից` 16 հոգի, երկրորդից` 14 հոգի. այս ժողովը Պատրիարքի նախագահութեամբ սկսեց կառավարել բոլոր ազգային գործերը եւ հաստատութիւնները: Եւ որովհետեւ չկային պաշտօնական անձանց իրաւունքների եւ պարտաւորութիւնների կանոնաւոր սահմանումներ, ուստի եւ գժտութիւններ սկսուեցին առաջանալ Պատրիարքի եւ ամիրաների ու ժողովրդի մէջ, ամէն մէկը իւր իրաւունքն էր պաշտպանում` առանց պարտքը յիշելու, առաջնորդների ընտրութիւնը ամիրաները նախկին կարգով համարում էին իրանց իրաւունքը, Պատրիարքը այդ իրաւունքը  յատկացնում էր ժողովրդին: Այս գժտութիւնները առաջ բերին իրաւունքների եւ պարտքերի սահմանները որոշելու անհրաժեշտութիւն, գործերը սկսեցին բաժանել ըստ բովանդակութեան՝ եկեղեցականի եւ քաղաքացիականի, այս բաժանման համեմատ էլ ընտրութիւններ եղան հոգեւորականներից եւ աշխարհականներից: 1847-ի մայիսին Մայր եկեղեցում ընդհանուր ժողով եղաւ Պատրիարքի ներկայութեամբ, եւ որոշուեց 14 եկեղեցական ընտրել կրօնական գործերը վարելու ու 20 աշխարհական` հասարակական հարցերը կառավարելու համար: Առաջի ժողովի գործն էր հսկել եկեղեցիների, առաջնորդների վրայ, քննել նրանց վէճերը եւ կարգաւորել խնդիրները, իսկ երկրորդի իրաւասութեան խնդիրներն էին՝  ուսումնարաններ,  հիւանդանոցներ,  աղքատների  հոգատարութիւն  եւ այլն, եւ այլն: Ժողովների անդամները երկու տարին մի անգամ պիտի փոխուէին  եւ  հաստատուէին  տէրութեան հրովարտակով. Պատրիարքը առանց այդ ժողովների գիտութեան Բարձրագոյն Դրան հետ հաղորդակցութիւն չպիտի ունենայ:

Այսպիսով,  կրօնական  եւ  քաղաքական ժողովների  հաստատութեամբ գործերը աւելի որոշ ընթացք ստացան եւ կանոնաւորուեցին, քան ինչ որ առաջ էր: Բայց դժբախտաբար չկային որոշ կարգ կանոններ, պարզ եւ հաստատ կանոնադրութիւն թէ ընտրութիւնների վերաբերմամբ, թէ իւրաքանչիւր պաշտօնական մարմնի գործունէութեան   նկատմամբ. գործերը ընթանում

էին դանդաղ, առաջուայ նման այս ու այն ազդեցիկ մարդկանց ձեռքին եւ կամքին թողած: Այս պակասութիւնները բոլորը զգում էին, նրանց ցանկութիւնը եղաւ նոր կանոնադրութիւն կազմել աւելի լայն սահմաններով, լայն ընտրողական սկզբունքներով: Այս մտքին օգնեց 1856-ին դուրս եկած կայսերական հրովարտակը, որը ասում էր. «Ամենայն քրիստոնեայ համայնք կպարտաւորի բարձր կառավարութեան թոյլտւութեամբ եւ վերահսկողութեամբ  մի  նշանակեալ  ժամանակամիջոցում  իւր  միջից  ընտրած խորհրդի միջնորդութեամբ ձեռնարկել վերաքննելու իրեն տուած արտօնութիւնները եւ առանձնաշնորհումները եւ նոցա քննութեան համեմատ ներկայացնել Բարձրագոյն Դրան ծրագիր այնպիսի վերանորոգութեանց, որոնք ժամանակի լուսաւորութեան յառաջադիմութիւնը պահանջելիս կըլլան» (տե՛ս «Փորձ», 1876թ. ):

Այս հրովարտակի վրայ յենուած գերագոյն (քաղաքական) ժողովը մի մեծ յանձնաժողով կազմեց եւ առաջարկեց պատրաստել մի կանոնադրութիւն, որով որոշուէին ժողովների ընտրութեան եղանակը, իրաւունքները եւ պարտքերը: 1860-ի մայիսի 24-ին ընդհանուր ժողով գումարուեց եւ կարդացուեց այդ նոր Սահմանադրութեան որոշումները բոլորի ներկայութեամբ:

Ժողովականները կրօնի եւ եկեղեցական կանոնների դէմ հակառակ բան չգտնելով` Սարգիս Պատրիարքի օրով ստորագրեցին:

Կազմուած Սահմանադրութիւնը յանձնուեց Բարձրագոյն Դրան ի հաստատութիւն:

1862թ. փետ. 14-ին Բարձրագոյն Դռնից ծանուցում եղաւ պատրիարքական փոխանորդին. «Բարեկարգութեանց վերաբերեալ կայսերական հրովարտակը կպահանջէ, որ ամէն հասարակութիւն իր վայելած առանձնաշնորհութիւններն ու արտօնութիւնները որոշեալ պայմանաժամի մէջ ի քննին առնելով` ժամանակի բերմանցը եւ քաղաքակրթութեան արդեանցն ու գիտութեանց պահանջած բարեկարգութիւնները  խորհրդածութեամբ որոշէ, ու Բարձրագոյն Դրան ներկայացնէ եւ հոգեւորական գործոց շնորհուած իշխանութիւնն ու ձեռնահասութիւնը՝ իւրաքանչիւր հասարակութեան

ապահովուած վիճակին եւ նոր դիրքին հետ համաձայնութեան մէջ դրուի... » (տե՛ս Սահմանադրութեան 1 եր. ): Ապա յիշում է, որ Սարգիս Պատրիարքի ժամանակ եղած ընդհանուր ժողովը 7 հոգուց բաղկացած մի յանձնաժողով կազմի «եւ վերոյիշեալ ուրուագիծը անգամ մըն ալ անոր ցոյց տրուի»: 1862ի փետրուարի 16-ին այդ կազմած խառն ժողովը տէրութեան ներկայացրեց կազմած՝ նայուած Սահմանադրութիւնը:

1863-ի մարտի 7-ին Բարձրագոյն Դռնից ուղարկուեց Պատրիարքի տեղապահին հրամանագիր գործադրելու Սահմանադրութիւնը. «Ուստի յիշեալ Սահմանադրութիւնը ներփակեալ առ Ձեզ ուղարկելով՝ կպատուիրեմք, որ պարունակած նիւթերուն այսուհետեւ անթերի գործադրութեանը հսկելով, ըստ Բարձ. կամաց Օգոստափառ կայսեր՝ ինչ որ պարտ ու պատշաճ է ի գործ դնելու, հոգ տանիք» (տե՛ս Սահ., 8 եր. ):

Սահմանադրութինը այն առաւելութիւնը ունեցաւ նախկին կազմութիւնից, որ մշակուեցին այստեղ ընդհանուր սկզբունքներ, քաղաքական եւ կրօնական ժողովների բոլոր գործունէութիւնը Պատրիարքի վերատեսչութեամբ ենթարկուեց ընդհանուր երեսփոխանական ժողովի հսկողութեան եւ կօնտրօլին:

Սահմանադրութիւնը տուաւ, եկեղեցական-հասարակական գործերի կառավարութեան ո՛չ ոգի, այլ կմախք առանց արեան եւ նեարդերի. այդ մեծաբոմբիւն բառի տակ չէք գտնիլ դատակազմական, դատավարական որոշ ձեւեր եւ օրէնքներ, զանցառուների պատասխանատւութեան ենթարկելու եւ պատժելու հրահանգների կարգեր, չկան այնտեղ եկեղեցու վարչական, տնտեսական, քահանայական, ծխական, կալուածական խնդիրների վերաբերմամբ կարգ կանոններ, ամէն ինչ թողած է հին կարգով, միայն տալով ընդհանուրին սահմանադրական կերպարանք:

Ահա եւ Սահմանադրութիւնը:

Օրինակ հրամանագրի Բարձրագոյն Դրան

առ Խոհեմազարդ Տեղապահ Պատրիարքի Հայոց

Հայոց Պատրիարքարանի վիճակին եւ վարչութեան բարեկարգութեանը վրայօք, ասկէ առաջ Բարձրագոյն Դուռը կազմուած Յանձնաժողովին գրի առած Սահմանադրութիւնը՝ լոկ աշխարհական գործոց վերաբերեալ քանի մը կէտերը սրբագրուելէն ետքը, Վեհափառ արքային մատուցուեցաւ, եւ Նորին Կայսերական Վեհափառութեան կողմէն ընդունուելով, պարունակած նիւթերուն այսուհետեւ կանոն բռնուիլը Ձեր սրբազնութեան յանձնելու արքունի հրամանը շնորհուեցաւ:

Ուստի յիշեալ Սահմանադրութիւնը ներփակեալ առ Ձեզ ուղարկելով՝ կպատուիրեմք, որ պարունակած նիւթերուն այսուհետեւ անթերի գործադրութեանը հսկելով, ըստ Բարձրագոյն կամաց Օգոստափառ Կայսեր՝ ինչ որ պարտ ու պատշաճ է ի գործ դնելու հոգ տանիք:

17 մարտի, 1863

Յառաջաբանութիւն

Օսմանեան տէրութեան իր մահմէտական չեղող հպատակներուն շնորհած արտօնութիւնները՝ հաւասար են ըստ սկզբանց ամենուն համար, բայց անոնց գործադրութեանը եղանակը՝ իւրաքանչիւր ազգի մէջ ըստ պահանջման սեպհական սովորութեանց իւրեանց, մասնաւոր կերպով տնօրինուած է:

Հայոց Պատրիարքը գլուխ է իր ազգին, եւ մասնաւոր պարագաներու մէջ, տէրութեան հրամանաց գործադրութեան միջնորդ: Սակայն Պատրիարքարանի մէջ կրօնական գործոց համար՝ կրօնական ժողով մը, եւ քաղաքական գործոց համար` քաղաքական ժողով մը կան հաստատուած: Այս երկու ժողովները ի պահանջել միանալով՝ խառն ժողով կը կազմեն: Թէ Պատրիարքը  եւ  թէ  այս  երկու  ժողովոց  անդամները՝  ազգին  պատուաւոր անձանցմէ բաղկացեալ մէկ ընդհանուր ժողովոյ մէջ կ’ընտրուին:

Որովհետեւ յիշեալ ժողովներուն պաշտօնն ու պարտաւորութիւնքը, եւ կազմութեան եղանակը բաւական կանոններով սահմանուած չեն. եւ այս պատճառաւ զանազան անտեղութիւններ, եւ մասնաւորապէս ընդհանուր ժողով կազմելու մասին տեսակ-տեսակ դժուարութիւններ տեսնուած են:

Որովհետեւ բարեկարգութեանց վերաբերեալ  Կայսերական  հրովարտակին համեմատ, իւրաքանչիւր հասարակութիւն իր ունեցած արտօնութիւններն ու առանձնաշնորհութիւնները՝ որոշեալ ժամանակի մէջ քննելով, եւ ժամանակին բերմանցը եւ քաղաքակրթութեան արդեանցն ու արդի լուսաւորեալ վիճակին պահանջած բարեկարգութիւնները խորհրդածութեամբ որոշելով, Բարձրագոյն Դրան ներկայացնելու պարտաւորուած է:

Որովհետեւ ամէն մէկ ազգին կրօնական գլուխներուն շնորհուած իշխանութիւնն ու կարողութիւնը, իւրաքանչիւր հասարակութեան ապահովուած նոր վիճակին ու դրութեան համաձայնեցնել պէտք է:

Ուստի հայոց ազգէն քանի մը պատուաւոր անձինքէ յանձնաժողով մը կազմուեցաւ, որ ազգին համար պատրաստեց սա հետեւեալ Սահմանադրութիւնը: