Հայոց եկեղեցական իրաւունքը. Ա Գիրք

7) ՄՇԱԿՄԱՆ ԵՂԱՆԱԿՆԵՐԸ

Եկեղեցական իրաւունքը այդ խնդիրները մշակելու համար կարող է գործադրել զանազան միջոցներ, որոնք գործ են ածւում եւ միւս գիտութիւնների մշակման մէջ: Առաջին միջոցն է տեսական կամ փիլիսոփայական եղանակը, որը տարածուել   է    եւ առաջացել գլխաւորապէս Գերմանիայում բանապաշտ (рационалисть) փիլիսոփաների՝ Կանտի, Հեգելի եւ ուրիշների շնորհիւ: Այդ եղանակը իւր մշակման յենակէտ ընդունում է ո՛չ Եկեղեցու պատմական եւ ժամանակակից կեանքը, հապա Եկեղեցու նպատակի եւ յատկութիւնների հիմնական գաղափարները: Այդ եղանակը եթէ կը զարգանայ  միակողմանի  կերպով՝  Եկեղեցու  դրական  իրաւունքը  եւ գործնական կեանքը մի կողմ թողնելով, կը կազմի գաղափարի վրայ յենուած, մտածողութեան օրէնքների վրայ հիմնուած Եկեղեցին կառավարելու  կանոններ  եւ  բարոյական  չափեր  (норма), որոնց ստորադրել կը տայ բոլոր եկեղեցական կեանքը իւր երեւոյթներով. այն ժամանակ այդ եղանակը կը դառնայ անկայուն, վերացական, կեանքից հեռու եւ բոլորովին ներանձնական ու անհաստատ:

Երկրորդ՝   համեմատական  եղանակն  է  մի  քանի  Եկեղեցիների զուգընթաց ուսումնասիրութիւնը կամ մի Եկեղեցու որոշ խնդիրների միւս  Եկեղեցիների  նոյն  խնդիրների  զուգակշիռ  մշակումը:  Այս եղանակը այն առաւելութիւնն ունի, որ ճիշտ պարզաբանում է խնդիրների էութիւնը, Եկեղեցիներից մէկի կամ միւսի շեղումն ուղիղ գծից  եւ  կանոնաւոր  կերպով  գնահատում  այդ հաստատութիւնների արժէքը: Բայց համեմատական եղանակը չի մտնում հաստատութիւնների քննութեան մէջ, վերցնում է նիւթը պատրաստ եւ յայտնի դրութեամբ: Այս ձեւը գործադրւում է Գերմանիայում, ընդհանրապէս կաթոլիկ եւ բողոքական Եկեղեցիների համեմատական պարզաբանութիւնը անելիս: Երրորդ՝ պատմական եղանակը ցոյց է տալիս, թէ ինչպէս Եկեղեցու իրաւունքը սկսուել է, ինչ շրջաններով է անցել, ինչ փոփոխութիւնների ենթարկուել եւ այսօր ինչ դրութեան մէջ է՝ պարզելով այժմեայ դրութեան պատմական հիմքը: Պատմական եղանակը օգտակար կը լինի գիտութեան տեսակէտից այն ժամանակ, երբ աստիճանական զարգացման հետեւելիս փաստերի դասաւորութիւնը, գործողութիւնների յաջորդական համադրութիւնը կ՚ենթարկուի մի ղեկավարող գաղափարի, որը իբրեւ հիմնական գիծ կ՚անցնի փաստերի սկզբնական ծագումից մինչեւ վերջնական  կէտը.  այն  ժամանակ  միայն  այդ  եղանակը  կ՚ունենայ գնահատութեան արժէք:

Չորրորդ՝ գործնական եղանակն է  պատկերացնել  Եկեղեցու կեանքը իւր բոլոր երեւոյթներով այնպէս, ինչպէս ներկայումս գոյութիւն ունի, գործող օրէնքները համակարգել գործնական նպատակների հասնելու համար: Այս եղանակը գիտնական չէ, որովհետեւ վերցնում է իրաւունքը այն դրութեամբ, ինչ դրութեամբ որ կայ այժմ՝ կտրելով նրան անցեալից, չտալով մեզ տեղեկութիւն, թէ ինչ պատմական շրջան է ունեցել նա: Այսպիսով դուրս է գալիս, որ իւրաքանչիւր եղանակը առանձին վերցրած չի կարող բազմակողմանի կերպով մշակել խնդիրը, այնինչ ամէն մէկը, իբրեւ ամբողջի մաս վերցրած, ունի իւր նշանակութիւնը, ուստի այդ բոլոր միջոցների միացումը կը լինի ամենալաւ եղանակը:

Ուսուցչապետ Սոկոլովի կարծիքով` այդ միացումը յաջողութեամբ կատարել է Վուլտէ՝ Կաթոլիկ Եկեղեցու իրաւունքի կազմելովը.  այդ  եղանակը  նա  անուանում  է  պատմափիլիսոփայական:

«Մենք վերցնում ենք, - ասում է Վուլտէ, - իբրեւ սահմանակէտ՝ պատրաստ իրաւական կանոնադրութիւն,  այժմեայ  դրութեան  մէջ,  եւ փնտռում ենք նրա սաղմը, նրա արմատը: Մենք կը գտնենք այդ արմատը կամ աստուածային օրէնքի մէջ, կամ Եկեղեցու բնաւորութեան մէջ, կամ ազգային մի որեւէ Եկեղեցում ընդունուած եւ իւրացրած համոզմունքի մէջ: Գտնելով՝ մենք պիտի ամուր պահենք նրան, հետեւենք նրան պատմական զարգացման բոլոր շրջաններում՝ միշտ եւ ճիշտ ընդգծելով այն տեղական, ազգային, քաղաքական ազդեցութիւնները, որոնց ներգործութեամբ նա աստիճանաբար հասել է այժմեայ դրութեան՝ ընդունելով ժամանակակից կանոնադրութեան ձեւը: Այդ հետեւողական գործողութեամբ՝ իրաւունքը կը պատկերանայ կենդանի կերպով մեր  աչքի առաջ իւր  կենսական աճման մէջ, իւր սեպհական բնաւորութեամբ: Դրա հետ պիտի միացնել եւ ուրիշ եղանակ. Եկեղեցու իրական կեանքում պատահող, իրենց բնաւորութեամբ մեզ յայտնի առանձին յարաբերութիւններից քաղում ենք լոկ նրանց փաստական կեղեւը, հանում ենք նրանց իրաւաբանական բովանդակութիւնը,  վերլուծելով  փնտռում  ենք բարձր հասկացողութիւնները, որոնց ստորադրւում են այդ յարաբերութիւնները, այսպիսի ձեւով կարգում ենք իրաւական ձեւեր եւ կանոնադրութիւններ: Այդպիսով հատուկտոր, պառակտուած իրաւական դրութիւնները ոչնչանում են եւ տեղի են տալիս կանոնադրութիւններին, աւելի ընդհանուր հասկացողութիւններին: Այդ գործողութիւնը կատարելիս անհրաժեշտ է մշտապէս ի նկատի ունենալ իրաւունքի կապը Եկեղեցու նպատակի հետ դաւանաբանական հիմունքների նկատմամբ» (տե՛ս Соколов, ц. п., 39 եր. ):