ԴԱՏԱՍՏԱՆԱԳԻՐՔ

Եթէ կենայ թագաւորին կտրճեր եւ աղչկներ, նա իրաւունք է որ կտրճերն հաւսար ժառանգեն զթագաւորութիւնն, վասն այնոր՝ զի չէ պատեհ որ յորդոց թագաւորի ի ցածութիւն ընկնին։ Եւ թէպէտ ու նոմոսով է՝ զանդրանիկն կացուցանել յաթոռ ինքնակալութեանն, բայց վասն աւգտութեան աշխարհաց իրաւունք է՝ որ աղէկ տեսնու հայրն՝ իր ամէն գաւառաւքն եւ գաւառապետացն տեսովն եւ սուրբ եկեղեցովն, որ՝ յոր հաճին յորդոց թագաւորին եւ գիտնան որ բարի բարուք լինի եւ աստուածասէր ու երկիղով եւ ըռատակն, նա զայն կացուցանեն յաթոռ ինքնակալութեան հաւրն, որ հովվէ զեղբարքն եւ զերկիրն։

Եւ զդստերսն իրաւունք է՝ որ ի նահապետութեան տուն կարգեն, որ է թագաւոր կամ բրինձ կամ մարգիզ կամ այսպիսիքն։ Եւ պատեհ է որ յիր հայրենի երկրէն զէդ եղբաւր մի կէս բաժին տան իր արժեաւք ընդ պռոյգն։ Եւ թե որդիքն մեռել լինին թագաւորին, նա որդոցն որդիքն ժառանգեն զթագաւորութիւնն եւ ոչ դստերացն. զի քանի որձ դասուն ժառանգքն բաւեն, նա իգացն խափանած է յաւրինաց. զի զէդ աւտար է համարած իգաց ժառանգքն յԱստուծոյ Մովսէսի բերանով։ Բայց թէ անճարկութենէ լինի՝ որ բնաւ որդի չկենայ թագաւորին՝ այլ դուստր, նա կարէ հայրն թագել զինք ի պոման՝ որ հետ իր մահուն չլինի ժառանգ աթոռոյն այն թագած դստերն որդիքն. քան զեղբաւր որդիսն դնեն երկրին հաւատարիմքն յիրենց պարոնին աթոռն, որ յիրենց պարոնին սերմէն է եւ ոչ աւտար սերմի ծնունդ։

Ու կարաւղ է թագաւորն յիր առողջութեան եւ ի մահուն կտակ գրել, ու սահմանել եւ տալ զլեռն եւ զդաշտն եւ զիր ամէն երկիրն զինչ ցեղ որ իր կամքն լինի, որ չկարէ իր որդի եւ ոչ այլ մարդ դիմադարձ կանգնել։ Ապա թէ չկենայ որդի եւ ոչ դուստր, եւ եղբաւր որդիք լինին, նա հայրապետին եւ այլ եկեղեցոյն եւ իշխանաց ու երկրին տեսովն առնուն մէկ մի՝ յոր հաճին ի լաւն, եւ կրթեցնեն յարքունիքն. եւ յոր հաճին յայնոց՝ նա հետ թագաւորին մահուն զայն դնեն յաթոռն հայրապետով։

Եւ թագաւորն մէն է՝ որ կարէ դեկան շինել՝ եւ քաղաք եւ բերդ՝ եւ մեծ գետոց կանդարայ՝ եւ հոգէտուն ի վերայ մեծ ճամփնի եւ ի կապննի երկրին։ Եւ թէ իշխան կամենայ յայսոց շինել, նա թագաւորին հրամնով շինէ։ Եւ զթագաւորի հալաւ չիշխէ ոք հագնել առանց իր հրամանին։ Ի թագաւորի մաւտ մի՛ ոք իշխեսցէ նստել՝ քաւէլ թէ ինք հրամմէ եւ յիր սեղանն՝ քաւէլ հայրապետն։ Եւ ոչ թագաւորն ի խէչ հայրապետի թող չնստի. զի չէ հրաման։

Չէ իրավունք որ թագաւոր անպսակ սիրղով կենայ. զի Աստուծոյ եւ հայրապետին աւրինադրակից է. թող աւրինաւոր ամուսնանայ։

Քրիստոսի դատաստանին աւրինակովն պարտի թագաւորն զիր իրաւունքն տանել ըղորդ, անաչառութեամբ եւ առանց կաշառոյ եւ առանց ծուլութեան. եւ զամենայն զրկելոցն եւ զգանկտվորացն դարպաս բռնէ եւ իրաւունք այնէ։

Եւ ի կռիւ ուր թագաւորն ուրդի՝ նա երբ սուրն վերնա՝ նա չէ պատեհ այլ մարդ սպաննել. քաւէլ թէ հայնց մարդիք լինին յայլազգեացն, որ այն շմորոյն պատճառք լինին լել։ Եւ թէ քաղաք լինի սղարել եւ ի յառ ածել, նա երեք հետ պատեհ է որ ձենել տայ՝ թէ եկէք ի հնազանդութիւն. թէ գան, նա զամէնն հնազանդութեամբ բերէ եւ չտայ սպաննել. եւ թէ չգան, նա զմեղապարտսն մէն տայ սպաննել. եւ զայնոք որ ի մեղայն գան եւ մեղացուք լինին, նա աւերէ զիրենց զաւդվածքն եւ չսպաննէ. եւ զպտղաբեր ծառք երկրին չտայ կտրել։

Զբերդտուքն եւ զայնպիսիքն անհնար պիտի սպաննել եւ զկինն ու զորդիսն ծառայ տայ ի դարպասն եւ կարէ ծախել. եւ երբ իր խիստ ողորմութիւն այնէ՝ որ չմեռնի, նա զաչսն հանէ. բայց թէ զտուրտվելն կատարեալ լինի այրել, անհնար մեռնի։ Եւ թէ ոք զքրիստոնէ տուրտվել լինի ի թուրք՝ մեռնի. կամ խրատվի ի յաչսն կամ յերկու ձեռսն եւ ապաշխարէ։

Եւ որ յարքունի ջամբռէ իրք գողանայ՝ նա զերկու աչսն հանէ եւ զկինն ու զորդիսն առնուն եւ այլ զինչ ունենայ՝ առնուն. եւ թէ ծախէ զկինն եւ զորդիսն՝ արժան է։

Եւ թէ այլազգի քրիստոնէ սպաննէ՝ մեռնի. եւ թէ յոչ կամայ սպաննէ՝ երկու ձեռսն կտրվի եւ զարեան գինն վճարէ. եւ ընդհանուր գին արեան քրիստոնէին. ԳՃ. դեկան պերպեռատ է, եւ այլ ինչ որ մարդն լինի։ Եւ տաճկին գինն այսոր երեք բաժնէն մէկն է. զայս այն տաճկին տան գին, որ ի թագաւորին երկրին կենայ։ Եւ որ այսոր ուժ չուննայ՝ որ վճարէ՝ նա ծախեն զինքն ու զիր տունն ու զինչ ուննայ ու ի գինն տան, զարդ ի կնկնէն ու ի յորդեցն։ Եւ թէ յոչ կամայ լինի սպաննութիւնն՝ նա կէսն այսոր է գին որ ի դարպասն տան. եւ դարպասն կիսէ ընդ սպանած թուրքին ազգն։ Եթէ քրիստոնէ զքրիստոնէ կամաւք սպաննէ՝ նա նորա արեան վրէժխնդիրն թագավորին է, որ խրատէ եւ ի յապաշխարութիւն հասցնէ։ Եւ թէ յոչ կամայ լինայ՝ հնար չկայ. զկէս գնոցն տայ ազգին՝ եւ տուգանք։ Զընդանելն ըստ թագաւորին կամացն լինի. զի այս թագաւորին է՝ որ ինքն դատէ. եւ զայլն ի յայլ դատաւորքն թողու՝ որ նոքա հոգան։ Եւ որ գաղտուկ մեղանք լինի յերկիրն՝ զայն խոստովանհայրքն ուղղեն։

Ոչ է իրաւունք որ ամէն իշխան կարէ սպանութիւն այնել, քաւէլ որք ազգաւ թագաւորութեան ընքնակալ լինին։ Բայց զգողն արժան է՝ որ ամէն երկրկալ խրատել կարէ. բայց իւրենց ճորտերն չխրատեն առանց իրենց պարոնին։

Բայց եւ զյիշուելոյն եւ զշահերոյն բաժնելն պատեհ է՝ որ գրենք։ Եթէ երթայ թագվոր ի յիշաւ ի չարկմու յերկիրն, նա ոսկի՝ զինչ շահին՝ թագվորին է. եւ զայս մունետկին, ու թէ յերջեւ գտվի առ ոք՝ Է. պատիկ տուգնվի։ Եւ թագւորն զիր շահուն տասնեակն պատեհ է որ եկեղեցոյն տայ։ Եւ ինչ շահ կենայ՝ ըղորդն այն է՝ որ զամէնն յիրուր քշտեն, ու կէսն թագվորին է՝ եւ կէսն այլ իշխանացն՝ ըստ իրենց մարդաթըւին չափոյն ի յիրենց վերայ բաժնեն։ Եւ նոքա զիրենց տասնեակն տան յիրենց եկեղեցեացն։ Ապա թէ թագվորն չլինի ի հետ՝ ու իշխան յիշվէ իր երկիրն դիպան, նա ոսկին թագվորին է անհնար, եւ շահուն տասնեակն մէն տան թագվորին, եկ եկեղեցւոյն ի յիսնէն մէկ մի՝ աւրինաւք։ Նշանակ եւ պուկ բերդատէրն մէն իշխէ վերցնել։

Գող եւ ծեծվոր չէ պարտ յղարկել թագվորին, ապա ալանի ծեծէ. զի այդ իշխանացն եւ սինաւռապհերաց է հասոյթք։ Եւ զոր իշխան՝ որ յղարկէ ի ծեծ, նա ի կէս է շահն ընդ պարոնն։ Եւ թէ լաւ կինք յիրմէ ոք երթայ ծեծէ՝ առանց պարոնին, նա երկու բաժինն ծեծվորին է եւ մեկ բաժինն պարոնին, զի ինքն յիրմէ գնաց ի ծեծ։ Եւ թէ ծեծվոր յղարկէ պարոնն զոք՝ ու բռնվի, նա պարոնն պարտի որ գնէ. եւ թէ ինք յիրմէ երթայ, նա ինք զինք գնէ։

Մարդ որ մարդ պրկէ՝ ամէնն զինչ կենա՝ պրկաւղին է, եւ զրհին մէն պարոնին։

Ոսկի եւ ոսկով կտաւ՝ որ ի շահն ուրդի՝ թագվորին է. եւ արծաթն ու արծթով կտաւ՝ եւ պրիսմէն՝ իշխանացն է. եւ բրդեղէնն ու բամբկեղէնն եւ պղինձն ու երկաթն՝ զաւրացն է։

Ոսկէհանքն թագվորին է, եւ արծաթհանքն ի կէս է ընդ երկրին պարոնն եւ ընդ թագվորն. եւ երկաթն ու պղինծն ու կլայեկն՝ յորում երկիր գտնվի՝ այնոր է։

Զգաւառաց հարկն սահմանովն որ սահմանած է՝ առնուն պարոնայքն. եւ չիշխէ ոք՝ յայն որ առանց թագվորին դիր յաւելցնէ։ Եւ թագվորն պարտի որ պահէ զաղքատն. թե ոչ՝ Աստուծոյ պարտական մնայ։ Եւ է ըղորդ հարկուն սահմանն այս, որ՝ զինչ Աստուած. տայ հարկատուին, ի հնկէն մէկն է։ Ջրաղացք եւ այսպիսի շինուացք ազատ է։ Եւ ածուք ու այսպիսիք ի տասնէն զմէկն տանն։ Եւ ի շաբաթն աւր մի պարոնին բանի. եւ այլ աւելի ոչ բնաւ։ Եզն այլ ծառութիւն չպարտի, զի զիւր հնկակն տվել է։ Կովն լիտր մի եղ տայ պարոնին. եւ այլ խոտչէք չտայ։ Ոչխարն՝ եփ գառն կամ ուլ բերէ տարեկան՝ ի տասնէն մէկն առնու պարոնն։ Եւ ջորին եւ ձին եւ էշն չտայ. զի յամէն տաւներտն որ են ի տարին՝ ԺԲ տարպայ՝ գան ծառայեն պարոնին։ Եւ ի բերդն երկու ճանպահ հաց տանեն եւ երկու աղ։

Եւ ընդ այս ըղորդ անցնել՝ այլ չէքուչէք չէ պատեհ առնուլ ավելի ի հարկատվացն։ Եւ առանց դատաստանի եւ երեսոյ թող իրավունք չլինի. եւ տուգանքս խնամքով ի վերայ մեղապարտին։

Եւ թէ ժառանգաւոր իշխան յիր երկիրն ծախվորի, եւ բերդ կամ ամրոց շինէ կամ այլ ինչ, նա վասն այնոր կու շինէ որ իր ու իր յետմնացացն մնացական մնայ. մի՛ լիցի թագաւորին յայն ձեռնարկել, այլ իշխանքն զիրենցն ուննան մնացական եւ թագաւորին ուժ տան։ Նոյնպես եւ իշխանքն պարտին զիւրեանցն հարկատվացն եւ հնազանդացն պահել՝ որ ամէն մէկն զիւր շինածն եւ զկորթբացած հայրենիքն ուննայ, եւ չլինին ի վերայ յիրաց պատճռայոյզ ի պիղծն։ Ի քաղաքի եւ ի բերդի շէնք՝ պատեհ է որ ամէն երկիրն աւգնեն ամէն իրաւք, զի ամէնին է, եւ տեղոյն բնակիչքն ավելի։

Զամէն ազգ արուեստավոր պատուեցէք. բայց զդարբինն եւ զհիւյսն ու զքարգործն աւելի։ Եւս առաւել զգրագրերն եւ զբժշկերն՝ զի զմարդս կու ստածեն։ Դարպսեցիք հարկեւորած լինին յերկրէն։ Քան զայլ ազգմարդիկքն վարդապետքն հարկեւորած պիտին, զի հոգւոց բժիշկք են եւ եկեղեցւոյ հաստատութիւն։ - Բայց պարտ է ամենայն դատաւորաց գիտենալ, որ երազի նման է աշխարհիս ամէն վայելվածքն եւ անցաւոր. եւ ամենայն ծուռ դատաստանաց համարս տալոց են առաջի ուղիղ դատաւորին՝ Քրիստոսի։ Զամէնն զինչ որ աստէն գործէք՝ դուք անդէն գտանելոց էք՝ թէ չար եւ թէ բարի։