Հայերէն Յիշատակարաններ

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 3989

 

ա

 

Գրիչ` Գալուստ

Վայր` Կէչառուք

 

Վասն որոյ եւ ես` տրուպս ամենայնի, մեղսամած եւ տկար ոգի եւ յետինս, անարժան գոլով ամենայնի գրագրի` Գալուստ գրիչ սուտանուն աբեղայ` ծերացեալ ալեաւք եւ զստացեալ մեղօք, ցանկացօղ եղէ սիրովն Քրիստոսի սուրբ Օետարանիս, եւ… ձեռն ի գործ արկի գրչութեան, զի վաղուց հետէ ունէի զփափաքումն գրչութեան սուրբ Աւետարանիս: Եւ վստահացեալ անարժան անձամբ եւ փծուն գրչաւս գրեցի զսուրբ Աւետարանս եւ ետու ծաղկել եւ կազմել զսա հալալ վաստակոց իմոց` ի յարդեա[ն]ց եւ ի պարգեւաց տեառն, այլ գոյիւ չափ զկեանս` ըստ այրոյն լումայի:

  Արդ, եղեւ կատարումն սուրբ Աւետարանիս ի թվականութեան հայկազան տումարի ՋԽ. (1491) թվականին, ի դառն եւ ի չար ժամանակի, որով նեղիմք յանաւրինաց, ի բռնակալութեան աշխարհիս Հայոց եւ Պարսից Եաղուպ-բէկի, եւ ի հայրապետութեան տեառն Սարգիս կաթողիկոսի Հայոց եւ պատրիարգ Վաղարշապատոյ` ի յաթոռ սուրբ Լուսաւորիչին մերոյ, ի սուրբ Էջմիածինն:

Արդ, ի յայս եւ ի սոյն ժամանակի եղեւ յաւարտ խնդրոյս իմոյ` Գալուստ անարժան աբեղի, ի յաստուածապահ գաւառ Բուժկան, ի յերկնահանգէտ եւ ի գերահռչակ ուխտս Կէչառուս, ի դրան մաւրս լուսոյ սուրբ Աստուածածնիս, եւ հրաշափառ սուրբ Գրիգոր կաթողիկէիս, եւ Աւագ սուրբ Նշանիս, որ իմով անարժանութեամբ կոչիմ սպասաւոր սուրբ ուխտիս: Որ եւ մեծ յուսով եւ տենչալի սիրով ստացաւղ եղէ սուրբ Աւետարանիս յաղագս յիշատակի յաւիտենական կենացն, եւ փրկութեանն հոգւոյ իմոյ, եւ ծնաւղաց իմոց եւ ի վայելս անձին հարազատ եղբաւրն իմ Յորդանանին, եւ որդւոց նորա` Մարտիրոս քահանայի եւ Խաչատուր սարկաւագի, եւ այլ հարազատ եղբարց իւրոց` Գինոսին, Խաւճիկին, Պետրոսին, Պաւղոսին: Վասն որոյ, յերես անկեալ մայրամած դիմաւք, աղաչեմք զհամագումար դասք սրբազան քահանայից, որք վայելէք, կարդայք եւ լուսաւորիք սովաւ ի ժամատեղ եւ ի պատարագի, եւ որք ընդաւրինակէք` յիշեցէք ի մաքրափայլ յաղաւթս ձեր զբաղմամեղ Գալուստ գրիչ…

Դարձեալ, եղիցի յիշատակ մասին աւրհնութեան ի սուրբ Աւետարանս վարժապետ իմոյ հօրեղբայր Դանիէլ աբեղին:

  Արդ, երես անգեալ աղաչեմ կրկին մաղթանօք յիշեցէք ի Քրիստոս զմարմնաւոր ծնօղսն մեր` զհայրն Սամուէլ քահանային եւ զմայրն իմ զՄարթա-Խաթուն` զհանգուցեալն ի Քրիստոս, եւ ամենայն արեան մերձաւորաց իմոց` կենդանեաց եւ ննջեցելոց…

 

բ

 

  Ո՜վ եղբայր, սակաւ նկարող պատկերիս` Մկրտիչ յիշեցէք ի Քրիստոս:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 6875

 

Ստացող` Յովանէս

Վայր` Դսեղ

 

Շնորհիւ տեառն սկսաւ եւ ողորմութեամբ նորին կատարեցաւ սուրբ եւ աստուածաբան Աւետարանս ի թվականութեան հայկազեան տումարի Ջ. եւ Խ. (1491) ամին, ի ցավայլից եւ տրտմազգեաց ժամանակիս, որ եղեւ մահ եւ կորուստ Աղուբէկին` որդոյ Հասան-բէկին: Որ եղեւ յետոյ նորայ աղմուկ եւ խռովութիւն ի մեջ տաճկաց, նոքայ տկարացան եւ անկան: Ազգս քրիստոնէից եւ թագաւորն Կոստանդինէն յարեան եւ ուղիղք եղան եւ գնացին մինչեւ ի Գեղարքունի, մինչեւ Շիրակվան, թալանեցին եւ կողոպտեցին զքրիստոնայքն ըն[դ] մահմեդայկանաց, եւ մտուցին ի Վրացտուն, եւ էառ զԼաւռոյ բերթն թագաւորն, եւ ունի իշխանութիւն ի վերայ երկրիս, եւ երկիրս յահէ անաւրինաց մտեալ կան ի բերթերն եւ ի ձորերն, զի խիստ սասանեալ կան:

Արդ, ի յայս եւ ի սոյն ժամանակիս, ես Յովանէս որդի Քրիստոստուրին, զի ոչ ունէի մարմնաւոր զաւակ եւ յիշատակ` ոչ որդի եւ ոչ դուստր, գնեցի զսուրբ Աւետարանս ի հալալ ընչից եւ վաստակոց իմոց եւ արարի զայս յիշատակ հոգոյ իմոյ, եւ ծնաւղացն իմոց` հաւրն իմոյ Քրիստոստուրին եւ մաւրն իմ Թուրվարդին, որ են փոխել առ Քրիստոս, եւ եղբարցն իմոց Խոցադեղին, Խաչատրին, Գաւրգին, Մկը[ր]տչին, Ստեփանոսին, որ են սոքա մեռեալ եւ զմահու պարտքն վճարեալ, եւ կենդանի եղբաւրն իմոյ Ոհանիսին, եւ զաւակի նորին Միր-Թումանին, եւ քվէրն Ազամաթին, եւ մաւր նոցա Մարիամին, եւ այլ առհասարակ ամենայն մերձաւորաց` կենդանեաց եւ նը[ն]ջեցելոց, որոց յիշատակն աւրհնութեամբ եղիցի, ամէն:

Այլ արտասուայլից աչաւք հայցեցի եւ խնդրեցի զսուրբ Աւետարանս ես` Յովանէս, գնեցի եւ տվի ի գեղս Դսեղոյ, ի դուռն սուրբ Գրիգորին, ի ձեռն Վարդան քահանային, եւ ոչ ժամանեաց վայելելոյ, զի կիսաւրեայ եւ տղայ հասակաւ վճարեաց զկեանս իւր. եւ յետ մահուն նորա ապըսպարեցաք եղբայրն իւր Պաւղաս սարկաւագն, զոր աստուած վայելել տացէ իւրն, եւ եղբարցն` Հավայդեղին, Շանշին, Ուսեփին, Պետրոսին, եւ Վարդան իրիցի որդուն Մարտիրոսին եւ Գէորգին, եւ վախճանեալ պապին, եւ հաւրն իւրեանց Մարտիրոսին, եւ Ջահանշին, եւ մաւրն իւրեանց Նուշիկին, եւ հանգեան Խէրիկին, որոյ յիշատակ սոցա աւրհնութեամբ եղիցի:

Ընդ նոսին եւ զիս զբազմայմեղս զՅովանէս, եւ զամուսին իւր զԳոհարն, եւ զիւր որդին զԽեչումն յիշեցէք ի մաքրափայլ յաղաւթս ձեր միով տէր-ողորմայիւ. եւ աստուած զձեզ յիշէ, ամէն:

Եւ այլ գիտութիւն լիցի ամենեցուն, ով որ կարդայք եւ տեսանէք, որ ոչ ում այլ իշխանութիւն չկայ ի վերայ Աւետարանիս, զիմ հալալ ընչիւք գնեցի եւ դրի ի յայս սուրբ եկեղեցոյ դուռս: Առաջնորդ եւ լուսարար սուրբ Քառասնիցս եւ սուրբ Գրիգորիս` Յովանէս վարդապետ, եւ աւագէրէց տէր Արիստակէս, եւ տանուտէր գեղիս Աստուածատուր, եւ ով ոք ոչ ունի իշխանութիւն հանել ի յայս գեղէս, ոչ իմոց եւ ոչ աւտարաց, զի պահաւղ եւ նախախնամաւղ տէր Պաւղոս լիցի, եւ ով ոք չլիցի հակառակ սորայ` ոչ իմոց եւ ոչ աւտարաց, այլ իմ սրտի կամաւք տվի Պաւղոս իրիցին. ով ոք հակառակի եւ հանել ջանայ ի սոցանէ կամ ծախելով, կամ գրաւելով, կամ գողանալով` Յուդայի եւ խաչայհանուացն Քրիստոսի պատժեսցի եւ ԳՃԺԸ. (318) հայրապետաց անիծեալ լիցի, ամէն, եղիցի:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Գ. Սրուաձտեանց, «Թորոս Աղբար», Ա, էջ 119-121, Թոքատի առաջնորդարան

 

Գրիչ` Մելքիսէթ

Վայր` ի գաւառն Գուգարայ

 

… Արդ, այսմ անմահական ըմպելւոյ եւ անգիւտ մարգարտին փափագող եղեալ Եփրիանոս, եւ ետ գաղափարել զսա ի ժամանակիս վերջինս, ի թուականութեանս Հայոց ՋԽ. (1490), ի գաւառն Գուգարոյ, ընդ հովանեաւ սուրբ Կարապետի ուխտս եւ այլ բազմապատիկ սուրբ նշանոցս: Յորում ամի մեռաւ Եաղուպ խանն, եւ այլքն մի զմի կոտորեցին, մինչեւ մնաց եւ ոչ ի յազգէն պաինդրոյ: Եւ ելեալ պարոնն վրաց Ղաւրղաւրէ ԼՌ. (30, 000) մարդով ի վերայ քաղաքին Արզրումայ, եւ աւարի առ զերկիրն, եւ արար զքաղաքն հարկատու: Այս եղեւ ի թագաւորութեանն վրաց Կոստանդինոյ, եւ ի կաթողիկոսութեան Հայոց տէր Սարգսի, եւ յեպիսկոպոսութեան մերոյ տէր Յուսկանն:

Արդ, աղաչեմ զամենայն, որք ընթեռնուք զսուրբ Աւետարանս յիշեսջիք աղաւթիւք զստացող զԼիանոսն, եւ զկենակիցն իւր զՄսրամէլիքն, եւ զորդիքն զԵւատշէն, զԽութլուշէն, զԵրանոսն, զՍարգիսն, զթոռն Խուպիարն, եւ զեղբարն զՅովհաննէսն, զթոռներն զԽաչազիզն զԴաւլաթն, զՇահզատան, զԱստուածատուրն, զքոյրն զՓէրաւժն, զհայրն Տըրդատ, զմայրն զԴաւնամէլիքն, զպապն Սարգիս, զմամն Սիրման, զտղապարոնն զԵղիսաբեթն, զԱմիրդատն, զՄկրտիչն, զԹաւագալն, եւ ամենայն ազգատոհմն նորին, ամէն: Եւ զիս` զանպիտան զրիչս զՄելքիսէթս անյապաղ յիշեսջիք… 

 

ՄԱՇՏՈՑ ՁԵՌՆԱԴՐՈՒԹԵԱՆ

Երեւան 5702

 

Հետ. ստացող` Յոհաննէս

Վայր` Աղթամար

 

  Ի Ջ. եւ ԼԸ. (1489) թըւին տէր Ստեփաննոս կաթողիկոսն վաղխճաննէ. ցաւ եւ եկն տաճիկ մի եւ ասաց կաթողիկոսի եղբաւրն` Ներսէսին թէ` Տուր զիմ դրամն զոր ի փոխ տըւի ձեզ: Եւ նա գնաց յՈստան, եւ եդ զսուրբ գիրքս` գրաւ, թէ բերեմ զքո դրամն եւ զիմ գիրքս առնում: Եւ յետ Բ. (2) տարոյ (1491) մեռու տէր Ներսէսն, եւ մնաց զսուրբ գիրքս խեղճ եւ յանարգութիւն ի ձեռըս տաճկին: Եւ ես Յոհաննէս աբեղայ ստացայ զսուրբ գիրքըս ի հալալ եւ յարդար վաստակաց իմոց, եւ ետու զսա ընծայ եւ նըւէր սուրբ Խաչին Աղթամարոյ յիշատակ հոգոյ իմոյ, եւ իմ եղբօրն տէր Գրիգոր աբեղային, եւ ծնաւղացն իմոց` Սարգսին եւ Խալիմ-Խաթունին, եւ ամենայն եղբացն իմոց եւ ամենայն ազգականացն, ամէն…

Այլ եւ զՊարսամ ծաղկօղ սարկաւագն յիշեցէք ի Քրիստոս, որ ազատեաց զգիրքս յՈստանայ եւ եբեր: Եւ ես Յոհաննէս աբեղայ գնեցի զսուրբ գիրքս եւ ետու սուրբ Խաչին Աղթամարայ, եւ մի ոք իշխեսցէ հեռացուցանել զսուրբ գիրքս ի դրանէ սուրբ Խաչիս, ոչ ծախելով եւ ոչ գրաւելով. եւ թէ ոք յանդգնի եւ արասցէ` զանէծքն առցէ, եւ զԿայենին, եւ զայլ խաչահանուցն, ամէն:

 

ՃԱՇՈՑ

Երեւան 6293

 

Գրիչ` Մկրտիչ

Վայր` Արարադեան գաւառ Մողնի գիւղ

 

ա

 

  … Աւարտեցաւ քրիստոսահիմն եւ առաքելախաւսն, մարգարէաշէն, հոգիաբուխ այս տառս ի թվականիս Հայկազան սեռի տաւմարի ԹՃԽ. (1490), ի հայրապետութեան Հայոց տեառն Սարգիս արի եւ երջանիկ հով[ու]ապետի, ի յաշխարհակալութեան Աղուպ-բէկին` որդոյ Հասան-Բէկին: ի սորա ժամանակս բազում չարիք յայտնեցաւ, զի ամենայն կարգաւորէ` աբեղայից եւ ի յաշխարհականաց, ի միայնակեցից եւ ի սարկաւագաց հարկս պահանջէին կախելով եւ արչարելով Ճ. (100) թ[ան]կ[այ] եւ այլ աւելի եւ պակաս: Եւ աստուածոյ ողորմութիւնն հասաւ եւ խայփանեաւ եւ բարձաւ ինքն եւ իւր չարիքն, քանզի ասէ մարգարէն, թէ` ՏԵսի զամբարիշտն վերացեալ բարձրացեալ, որպէս զմայրսն Լիբանանու: Անցի եւ ահա ոչ էի խնդրեցի եւ ոչ գտաւ տեղի նորա:

Գրեցաւ գիրքս ձեռամբ յոգնամեղ, փծուն, մեղաւոր եւ անարհեստ գրչի` սուտանուն եւ եղելի Մկրտիչ իրիցի, ի գաւառիս Արարադեան, ի գեւղս որ կոչի Մողնի, ընդ հովանեաւ սուրբ Գէորքէա զաւրավարիս, ի խնդրոյ հոգէսէր եւ բարեմիտ Սիրադեղին, որ ստացաւ զսա ի հալալ ընչից իւրոց յիշատակ իւր, եւ ծնողացն` … հաւրն Աստուածատուրին եւ մաւրն Աղուտ-Խաթունին, եւ կենակիցին Լի-Տիկինին, եւ դստերն Մալում-Փաշին, եւ եղբարցն Շահազըզին եւ Այդինին, եւ նորա որդոյն Սարգիս քահանային, եւ միւս եղբաւրն Թումանշին, եւ տէր Դաւթին, մաւրն` Ամբար-Խաթունին, եւ իւր որդոյն Աստուածատրին, եւ հարսին Գուլքանին, եւ տղային Խէչատրին, եւ ամենայն մերձաւորաց, ամէն…

Յիշեցէք ի Քրիստոս եւ ի սուրբ յաղաւթս ձեր, ո՜վ սուրբ ընթերցողք կարդալով կամ աւրինակելով` զանարժան գրիչս զմեղաւոր Մկրտիչս, եւ զհայրն իմ զՈվանէս, եւ զմայրն իմ զԳուլփաշա, եւ զկենակիցն իմ զՆինիփարն, որ գիրքս ի ձեռս էր` տարաժամ մեռաւ ի տղա հասակի ու զիս դառն ու տրտում արար, քան զի լաւ էր ես էի մեռեալ քանց նա, եւ որդիքս իմ զԵղիա, որ զթու[ղ]տս կոկեաց, եւ զկրսեր որդիս զԹադէոս, եւ զդստերքըս զԳուհարշատս, ու զփոքր դստրիկս Հազրեվարդս, որ սպասաւորէր ինձ ի դառն ժամանակիս: Բայց խոշորութեան եւ սխալանց անմեղադիր լերուք, զի ես ի || յիմ ժահահոտութենէս եւ ի տրտմութենէս այս չափ կարացի:

Եւ ես` Սիրադեղս, ետու ի դուռն նորակնունք Աստուածածնին ի յաւրհնեալ եւ ի տիրախնամ գեղն Փարպի: Յառաջնորդ գեղիս տէր Սահակն եւ Թարքմանչի վանացն տէր Մովսէսն, ու տէր Ազարիէն, տէր Ստեփանոսն. որ յամենայն տաւնի զյիշատակս կատարեն անխափան, մանաւանդ յայտնութեան ու զատկի, զանբիծքն ասելով, շարական հանգստեան, աւետարան Ղուկաս. Մի երկնչիր հաւտ, Աստուած անեղ, եւ Քրիստոսի փառք յաւիտեան, ամէն:

Եւ զտանուտէրքս գեղիս` զՇահազիզ, զխաւճա Մովսէս, զՍատաղէն, զԵզտանբաշխն, աստուած զսոքա անսասան պահէ զարմաւք եւ զաւակաւք, ամէն:

 

բ

 

  Աւա՜խ, աւա՜խ, զի ի բազում տրտմութենէ քունս կու տանէր վասն կողակցին իմոյ, որ մեռաւ ու զիս ու զտղայքն որբ արար ու մճըճեց: Լուսամուտովն անձրեւն զգիրս եղծեց, թողութիւն արէք, ո՜վ սուրբ ընթերցողք, վասն աստուծոյ սիրոյն… 

 

գ

 

Զհոգի ստացողի սուրբ գրոցս` զՍիրադեղ աղին եւ զամուսնոյն` զԼիՏիկնին, եւ հարազատ որդոյն զԵվատշին, եւ ծնաւղաց նոցին, ամէն:

Եւ զհոգեւոր առաջնորդն Փարպոյ` զտէր Սահակն յիշեցէք ի Քրիստոս:

 

ՅԱՅՍՄԱՒՈՒՐՔ

Մ. Աւգերեան, Լիակատար վարք սրբոց, ԺԱ, էջ ՀԸՀԹ, Ղ. Ալիշան, «Այրարատ», էջ 443

 

Գրիչ` Վրթանէս կրօնաւոր

Վայր` Արարադեան գաւառ, Ուրծայ (Առջառէրեկի) անապատ

 

Փառք… (եւ յետ դնելոյ ԺԲ. պատճառս ի գովութիւն վասն գրելոյ եւ կարդալոյ զվարս սրբոց, ի վերայ բերէ զբանս վասն հեղինակին, այսինքն Գրիգորի Խլաթեցւոյ Ծերենց, ասելով). Այլեւ ըստ այսմ յարացուցողի` ամենագովելի, երջանիկ, ընտրեալ, պատուելի եւ աստուածահաճոյ, ամենայն գովութեանց արժանաւորեալ, արի եւ քաջ սուրբ վարդապետն Գրիգոր, սիրելի գտեալ ամենայն սրբոց` ի տօնախմբութիւն անյապաղ առանց ձանձրանալոյ մի ըստ միոջէ կատարելով զտօնս սրբոցն, նահապետաց, նախահարց, սրբոց մարգարէիցն… սրբոց առաքելոցն, սրբոց մարտիրոսացն, սրբոց հայրապետացն, սրբոց ճգնաւորացն, եւ սրբոց թարգմանչացն, թագաւորացն, եւ կուսանացն. կատարեալ եւ յընտիր օրինակէ առաջին սուրբ վարդապետքն փարթամացուցեալ էին. եւ յետոյս սուրբ եւ պատուելի աստուածահաճոյ վարդապետն` Գրիգոր Ծերենցն` մեծաւ աշխատութեամբ իբրեւ զմեղու ժրաջան գտեալ` յաստուածաշունչ գրոց մեկնչաց, եւ Տօնական գրոց, ի Գաւազանագրոց. ի Հարանց վարուց, ի Մարտիրողոք գրոց, զոր եւ յինքենէ նորահրաշ պատմութեամբք սրբոց, եւ զարդարեաց զամենայն տօնս տերունական զաւետեացն, ծննդեանն, զտեառնընդառաջին, զարարչութեան աւուրքն, զայլակերպութեան, զաստուածածնին, զսուրբ խաչին, եւ զխաչգիւտին եւ զամենայն տօնս սրբոց զարդարեաց: Տէր աստուած Յիսուս Քրիստոս զարդարեսցէ զնա հոգւով…

Եւ ես Էտիլշէս եւ Գ. (3) որդիքս իմ` Խուտադատն, Ալահդատն եւ Շահպարոն` միաբանեցաք մեծաւ յուսով եւ փափագանաւք եւ յաւժարութեամբ սրտի, գրել տվաք զայս սուրբ գիրքս յիշատակ հոգւոց եւ ծնաւղաց մերոց Փաղչանին, Էտիլշային, Թամարին եւ յիշատակ մեզ եւ մերոցն եւ ամենայն արեան մերձաւորաց մերոց:

Արդ, գրեցաւ սա ի թվաբերութեան Հայկազեան տումարի Ջ. եւ Խ. (1491), ձեռամբ մեղսապարտ եւ փծուն գրչի մեղսաներկ կրաւնաւորի, ի դառն եւ ի նեղ ժամանակի, զի յոյժ նեղիմք յանաւրինաց եւ յանիրաւ պահանջողաց, ի գաւառս Արարադեան, ի յանապատիս յԱրծկայ, որ կոչի Արջառէրեկ, ընդ հովանեաւ սուրբ Սարգսի եւ սուրբ Յակոբի, ի հայրապետութեան տեառն Սարգսի, եւ մերոյ հայրապետի տէր Մանուէլի, եւ յաշխարհակալութեան Պայսղուրի, որդոյ Յաղպի…

Աղաչեմ յիշել ի բարին եւ զվերպետն իմ զԽաչատուր քահանայն, որ զօրինակն շնորհեաց մեզ… Եւ տուաք ընծայ սուրբ Ստեփաննոսի Նախավկայիս ի գեղոյս Սակռաբերդոյ, եւ սպասաւոր սուրբ եկեղեցւոյս սուրբ Ստեփաննոսի զՍտեփաննոս նորընծայ քահանայի:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան, 6400

 

ա

 

Գրիչ` Ստեփաննոս

Վայր` Նորատունք գիւղաքաղաք

 

… Եւ արդ, ես` անարժանս եւ մեղաւորս, որ չեմ արժանի թէ լեզուաւ միայն յիշել զանուն սուրբ Աւետարանիս, այլ իմ վստահացեալ մեղսաքաւիչն Յիսուս Քրիստոս, որ ասաց թէ` Եկայք առ իս ամենայն աշխատեալք եւ բեռնաւորք եւ ես հանգուցից զձեզ:

Արդ, գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ի յերկիրն Գեղամայ, ի գեաւղաքաղաքս Նորատունս, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս եւ այլ բազում եկեղեցեացս, ի հայրապետութեանն տէր Սարգսի, եւ ի թվականութեանն Հայոց ՋԽ. (1491), ձեռամբ մեղապարտ եւ անարժան Ստեփաննոսի` անիմաստ եւ փծուն գրչի: Այլ եւ խոշորութեան եւ սղալանացն անմեղադիր լերուք, գի էաք ի ղարիպութեան` անտեղ եւ անբնակ, եւ յետո Ստեփանոս քահանայն եղեւ մեզ հանգստարան.

 

Հանգչի հոգին իւր արքայութեան,

ԶԳուլխաթուն` մայրն մար հոգէական,

Եւ զԹանկսուղ` մայրն իմ աւազանական.

Եւ նոքայ յոյժ աշխատեցան`

Ետուն մեզ կերակուր ախորժական,

Առցեն զվարձս ի հանգստեան,

Յորժամ նստի տէր ի ատեան

Առնէ զհամարն տնտեսութեան:

Եւ որք հանդիպիք սմա տեսութեամբ կամ ընթերցմամբ յիշեսջիք յաղաւթս ձեր Ստեփանոս գրիչ եւ ստացաւղ սուրբ Աւետարանիս:

Այսաւր, որ յիշատակարանս գրէաք,

Յետ այնոր նատանի կերաք:

 

բ

 

Ստացող` Վէլի

 

… Արդ, ըստացող սուրբ Աւետարանիս Վէլին, որ էառ սուրբ Աւետարանս հիշատակ հոգոյն իւրոյ Վարդանին, եւ թոռին տէր ըՍտեփանոսին, եւ ծնողացն Գուլիմէլիքին, եւ եղ[բ]այրացն ամենեցուն, ամէն: Ո՜վ հանդիպողք, թողութիւն արարէք [յ]անցանաց սոցա` աստուած թողցէ զ[յ]անցանս ձեր, ամէն:

Եւ զիս` անարժան Առաքել հաբեղէս եւ մեր հոգեւոր որդի Գալուստն Աւղբնեցի, եւ յիշեցէք մեղսայպարտ Առաքելս, որ փոքրիկ յիշատակարան գրեցի, յիշեցէք ի մաքրափայլ աղաւթս ձեր, ամէն:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 6352

 

Գրիչ` Մանուէլ

Վայր` Գեղամայ գաւառ, Փառակունիս գիւղ

 

ա

 

… Շնորհաւք եւ ողորմութեամբ ամենակալին աստուծոյ սկսալ զսուրբ Աւետարանս` զվտակ քառադէմ, եւ ներողութեամբ հզաւրին կատարեցի անպիտան եւ ախմար գրիչ սուտանուն Մանուէլ էրեց` յետին ամենեայն կարգաւորաց. զոր եւ յերեսս անկեալ աղաչեմ զհանդիպեալքս ի սուրբ աւետարանիս` յիշեցէք ի սուրբ յաղաւթս ձեր զստացող սորա զԱմիր-Եզդինն, եւ զկենակիցն իւր աստուածապաշտ զՇամամն, եւ զհարսներն իւր զԴաստագուլն եւ զԷսան-Փաշէն, || եւ զփոքր որդին իւրեանց զնորաբոյս` զՄարտիրոսն, զՎաւիթն, զՅուսկանն, [եւ զՀասանջանն, Արսէնն, զԱկովբըն], եւ զդստերքն իւրեանց զԽունջէն, եւ զՄարթէն, եւ զԹաղա-Մէլիքն յիշեցէք ի Քրիստոս աստուած, որ յոյժ փափագանաւք ըստացան զսա ի հալալ վաստակոց իւրոց` յիշատակ իւրեանց, եւ ծնաւղաց իւրոց` մեծ հաւրն Մուրատին եւ մաւրն Խանտ-Խաթունին, եւ մաւրքւերն` Թաղա-Մէլիքին, եւ քւերն իւր Սալթանին եւ Յուստիանին, եւ ամենայն արեան մերձաւորաց իւրեանց, եւ աներին իւր Ջնանշին, եւ կենակիցն իւրոյ զՀարսաթին…

Դարձեալ աղաչեմ զձեզ ո՜վ ընթարցաւղք սուրբ գրոցս, յիշեցէք ի սուրբ յաղաւթս ձեր զաստուածապաշտ առն զՍտեփանոս, եւ զկենակիցն իւր զՀիրիքն, եւ զդուստրն իւրեանց զՀեղինէն, եւ զորդին զՄարտիրոսն, որ բազում փափագանաւք աւգնական եղեն ի գինս յայս Աւետարանիս ի հալալ վաստակոց իւրեանց, յիշատակ իւրեանց, եւ ծնաւղացն իւրեանց` հաւր յուր Չինիկին եւ մաւրն Սառային, եւ քւերացն իւր Թուղծամին եւ Թամամին, եւ ամենայն արեան մերձաւորաց իւրոց, ի վայելումն Թադէոս քահանային, եւ եղբարցն իւրոց, եւ որդոց իւրոց…

Գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ի թվականիս Հայոց ՋԽ. (1491), ձեռամբ յոգնամեղ եւ փծուն գրչի Մանուէլ, ի գաւառս Գեղամայ, ի գեւղս որ կոչի Փառակունիս, ընդ հովանեաւ սուրբ վանորէիցս, ի հայրապետութեանն տէր Սարգիս կաթողիկոսին, եւ ի երկրիս հայրապետին տէր Մելիքսէթ արհեպիսկոպոսին, ի ժամանակիս, որ եւ խանկարեցաւ թագաւորութիւնն Յեաղուպ-բէկին` եւ մեռաւ, եւ նստաւ ի տեղին իւր Պայսոնղուրն փոխանակ հաւր իւրոյ…

բ

 

… ԶՎառիկ աղախինն Քրիստոսի յիշեցէք ի բարի, որ մեզ մէկ սուրահի գինի ըղրկեց իւր սեղանովն, աստուած զիւր մեղքն թողու:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Նոր Ջուղա 561, ՄՏՄ

 

Վաճառող` Սարգիս

Վայր` Տաթեւ

 

  Ես` տէր Սարգիս եպիսկոպոս Տադեւացի` սուրբ Աւետարանս իմ ան|| որդոյն տէր Մարտիրոսայ, իւր կողակցին ||/ եւ որդոյն Գինոսայ, իւր հալալ ապրանաց երետ զգինն ՃԾ. (150) տանկայ` էառ զԱւետարանս:

Ես` Սարգիս եպիսկոպոս իմ կամաւ եւ յաւժարութեամբ ծախեցի զսուրբ Աւետարանս Մարգարիայ. ով որ այլ տաւի անի` այլ անիծած եւ կապանացն իւրն ընկնի, մասն ու բաժին Ուդային առնու եւ ընդ Կայենի:

Ես տէր Մարտիրոս տուի զԱւետարանս իմ հալալ արդիւնից իշատակ ինձ, եւ ծնողաց իմոց` հաւրն իմ Իհանիսայ, մաւրն իմ Չարպարսայ(՞), կողակցին իմ Գրացոց (՞), որդոյն Գինոսայ: Ով որ կարդայ աստուած ողորմի ասէ:

Ի թվին ՋԽ. (1491):

 

ՃԱՌԸՆՏԻՐ

Երեւան 4822

 

Գրիչ` Մովսէս

Վայր` Արծկէ

 

  Փառք … որ ետ կարողութիւն տկար անձանց մերոց` Մովսէսի եւ Յակոբի, հասանեալ յաւարտ հոգենորոգ տառիս, որ կոչի Ճառընտիր, ի քաղաքիս Արծկէ, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս, եւ Պատերազմի սուրբ նշանիս, եւ սուրբ Ստեփաննոսին, եւ սուրբ Սքանչելագործին, ի խնդրոյ աստուածասէր տանուտրոջն պարոն Խալիֆին, յիշատակ իւրն, եւ ծնողաց իւրոց` Գորգուն եւ Սալչուկին, եւ մեծ պապուն իւրոյ Մինասին, եւ մեծ մամուն Հալուայ-Խաթունին, եւ եղբարցն իւրոց կենդանեացն Միրիջանին, եւ Մուրադին, եւ հանգուցելոցն Մինասին եւ Աղաջանին, եւ կենակցին իւրոյ Բէկի-Խաթունին, այլ եւ հարսներին իւրոյ Մսըր-Մէլիքին, եւ որդոցն նորին` Մէհէրին եւ Վաչօին, որ են որդիք Միրիջանին, եւ քըւերց Խալիֆին` Թիլիփաշին, Գուլամին, եւ Նադարին, եւ հօրքըւերն իւրոյ Գուլփաշին, եւ որդւոցն Աստուածատրուն եւ Ազատին՝ անպարտ նահատակին, որ յայսմ ամի անմեղ սպաննաւ ի յանօրինաց, ի դրանն իւր, եւ սուք մեծ եթող ծնօղաց եւ ազգականաց իւրոց:

Եւ պատճառ սպանման նորա եղեւ այսպէս, զի յայսմ ամի, որ բովանդակեցաւ թվականս մեր ՋԽ. (1491), եղեւ մեծ խռովութիւն ի վերայ երկրի: Զի մեռաւ Աղուպ փատշահն ի թախթն իւր` ի Թաւրէզ, եւ մեռաւ ընդ իւր մայրն եւ եղբայրն: Եւ Սօֆի-Խալիլն եդ ի թախթն զորդի փատշահին Բայսանղուրն, եւ կոտորեաց ի յազգէ փատշահին, որ էին բայանդուռ, աւելի քան զքսանն մեծամեծ պարոնայք: Եւ բազում զօրս ժողովեալ եւ աճապարեալ գնաց ի յԵրաղ, եւ անդ ի Համադան կռուեալ եւ բազում պարոնայք ի սուր անցան: Եւ կոտորեալ զնոսա դարձաւ եւ դիմեաց ի վերայ  Սուլէմանին, որ էր ի դաշտին Համթայ, առ ստորոտ Սեաւ երինն, եւ մաքառեալ պատերազմաւ ընդ Գուլաբին, որ էր եղբօրորդի Սօֆի-Խալըլին, եւ էր մեծ պարոն եւ ուլուսբէկի: Եւ մինչ Սօֆին ի Բերկրի եհաս, Սուլեման-բէկն կռուեալ կոտորեաց զզօրսն Գուլաբուն եւ եսպան զնա: Եւ անտի դարձեալ եկն ընդդէմ Սօֆին: Եւ Սօֆին եկեալ կոխեաց զաշխարհս մեր, եւ գնացեալ եհաս առ ափն Եփրատայ, ի դաշտին Մանծկերտու: Եւ Սուլէմանն անցեալ միւս կողմով ծովուն եւ գնացեալ եհաս յերկիրն Գաւաշից` հանդէպ Աղթամարայ, եւ անդ զօրաժողով առնէր: Իսկ Սօֆին դարձեալ դիմեաց ի վերայ Վանայ եւ Ոստանայ` բարկութեամբ լի, ի յաւերեալ զաշխարհն եւ կորուսանել զտէր աշխարհին զՍուլէմանն: Եւ ընդ անցանեին աւերեցին զերկիրս Արծկոյ, եւ աւար հարին, եւ բազում ոճիրս գործեցին, եւ մարդիք սպաննեցին: Վասն որոյ եւ յայսմ դառնութեան աւուրս սպաննաւ բարետեսիլ եւ քաղցրահայեաց մանուկն Ազատ. եւ սուգ անպատմելի եթող ծնաւղաց իւրոց եւ ազգականաց:

Իսկ Սօֆին գնացեալ աւերեաց զԱմուկ, զՎան եւ զՈստան` երկրովն, եւ արար առ եւ թալան եւ շատ աւերք: Եւ զվաներն առաւել աւերեցին, զի զդարանսն գտնին, եւ զգրեանսն եւ զամենայն սպասք եկեղեցեացն յաւար առին: Իսկ Սուլէմանն կոտորեաց զքուրդն Էզդինշեր, որ եկեալ էր յետնէ` դարան գործել նմա, անձինս ԳՌ. (3000): Եւ անտի դարձեալ դիմեաց ի վերայ Սօֆին, եւ եհաս ի դաշտն Վանայ, եւ կոտորեաց զնա անդ. եւ առեալ զորդի փատշահին եւ տարեալ եդ ի թաղթն:

Եւ մինչ այս պատերազմս աստ գործեցաւ, եղեալ էր նոյնպէս ահագին պատերազմ ի Շիրազ, եւ սպաննաւ քաջն Ղայիթմազ, որ ոչ էր նման նմա ուժեղ մանուկ ի յազգի թուրքմանաց: Եւ միւս այլ կռիւ ի Մանծկերտ եղեւ, մինչ Սօֆին անդ էր, եւ կոտորեցան եւ անդ եւս բազումք: Եւ յետ այսոցիկ, համարձակեցան ազգն Վրաց, եւ ելեալ ի դուրս` շատ աւերք արարին, եւ զհայ եւ զտաճիկ թալանեցին, եւ շատ վրդովմունք եղեւ, եւ գեղք եւ գաւառք աւերեցան: Եւ եղեւ սղութիւն հացի եւ ամենայն իրաց, զի կապեցաւ ամենայն աշխարհ, որ ոչ կարէին ի տեղաց ի տեղ երթալ: Եւ եղեւ սղութիւն հացի եւ ամենայն իրաց, զի կապեցաւ ամենայն աշխարհս, որ ոչ կարէին ի տեղաց տեղ երթալ։ Եւ եղեւ ջերմն յոլով եւ ցաւք ազգի-ազգի ի մարդիկք:

Այս ամենայն գործեցաւ ի յայսմ ամի, որ էր թվական մեր Ջ. եւ Խ. (1491):

Իսկ ես` Մովսէս գրիչս, ի սոյն դառն եւ դժար ամի ձեռնարկեալ գրեցի զհոգիանորոգ տառս յիշատակ բարի եւ բարեխօս առ Քրիստոս վերոյիշեցեալ տանուտրոջն Խալիֆային եւ ամենայն արեան մերձաւորաց նորին` կենդանեացն եւ հանգուցելոցն: Վասն որոյ աղաչեմ զընթերցողք եւ զլսողք շահաւետ կտակիս յիշել ի Քրիստոս եւ աստուած-ողորմի ասել պարոն Խալիֆին, եւ իւր ծնօղացն` հարցն եւ մարցն, եղբարցն, եւ քըւերցն, եւ ամենայն ազգականացն: Եւ զի ետ ընծայ եւ նըւեր ի գեւղն իւր ի Պեշնագոմերն, ի դուռն սրբոյ Գէորգեայ եւ սրբոյն Յովհաննու Մկրտչին, ի վայելումն մանկանց սուրբ եկեղեցւոյ…

Դարձեալ, աղաչեմ յիշել ի տէր եւ աստուած-ողորմի ասել եւ մեզ` զգրագրեցս Յակոբ գրչին եւ իւր հօրն Յովանէս քահանային, եւ ամենայն արեան մերձաւորաց նորին:

Այլ եւ ինձ` Մովսէս գրչիս, եւ ծնօղացն իմոց` Դանիէլ քահանային, եւ Հայ-Խաթունին, եւ հօրեղբարցն իմոց Կիրակոս կրօնաւորին, Սիմէոնին եւ Ծերունին, եւ որդւոյ նորա տէր Աւագին, որ յայսմ ամի կտըրճամահ եղեւ ի տիս մանկութեան եւ կսկիծ դառնութեան հասոյց մեզ… Այլ եւ յիշել բարի կամօք զնորահաս մանուկնս իմ` զՄիքայէլ եւ զԱնանիա, որ աշխատեցան ի նշայել եւ ի կոկել թղթիս…

Դարձեալ, աղաչեմ ի տէր Յիսուս յիշել զարժանաժառանկ տառիս զքահանայք ժամանակիս` զտէր Յովանէս, զտէր Վարդան, զտէր Սահակն եւ զՍտեփանոսն սարկաւագն, զոր վայելել տացէ նոցա զտէր զգիրքս ի յերկար ժամանակս եւ փոխանակ լաւ պահելոյ եւ խնամելոյ վարձս բարեաց նոցա տացէ տէր աստուած, ամէն:

 

ԳԱՆՁԱՐԱՆ

Երեւան 5438

 

Գրի` Յակոբ

Վայր` Արծկէ

 

Աւրհնութիւն … որ ետ կարողութիւն սխալամիտ եւ ախմար գրչի Յակոբի եպիսկոպոսի հասանեալ յաւարտ Գանձարանիս` ի դառն եւ ի չար ժամանակիս, որ բազմացեալ են անաւրէնք ի վերայ երկրի եւ զքրիստոնեայք ի յերերմանի կու պահեն:

Եւ արդ եղեւ գրաւորութիւն սորա ի քաղաքն յԱրծկէ: Զի իմ եղբայրն` շնորհալից քահանայն Ղազար` քառասուն եւ ինն գանձ գրեաց եւ ոչ ժամանեաց յաւարտ գրոցս, այլ ի տիս երիտասարդութեան եւ ի հասակ մանկութեան դառն եւ տարաժամ մահուամբ յաստուած փոխեցաւ եւ եթող մեզ սուք անմըխիթար, եւ զիրքս անկատար մնաց:

Եւ ես` մեղուցեալ գրիչս Յակոբ եպիսկոպոս` դառն սրտիւ եւ տխուր դիմաւք գրեցի մեղաւոր ձեռամբս միչեւ ՀԵ. (75) գանձն ի սուրբ ուխտիս որ կոչի Խնդրակատար, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնի լուսանկար տաճարի, ի հայրապետութեան տեառն Սարգսի ընդհանուր Հայոց կաթողիկոսի, ի թուականութիւնս Հայկազան տոմարի ՋԽ. (1491) ամի, յաշխարհակալութիւն ազգին նետողաց Աղուբ-բէկի, որ յայսմ ամի բարձաւ ի միջոյ եւ նստաւ ի թաղթն Խանդէրբէջան Սօֆի-Խալիլն, եւ Սաւլեմանն ի Միջագետս Ասորոց, եւ աշխարհս ի տարտարոս են, միթէ աստուած քաղցրանայ եւ աշխարհս խաղաղանայ:

  Եւ արդ, ես` թափուրս ի բարեաց եւ փարթամս ի չարեաց սուտանուն Յակոբ եպիսկոպոսս աղաչեմ զձեզ … յիշեսջիք զծնողսն իմ, զհայրն իմ զՆերսէս քահանայ, եւ զմայրն իմ զԽաթուն-Մէլիքն, եւ զեղբայրն իմ զշնորհալից քահանայն Ղազար, որ եբեր աչացս խաւար, եւ զքւերքն իմ զՔիչի եւ զՉինար, եւ զեղբաւրորդին իմ Զաքարիայ սարկաւագն, որ թուղթս կոկեաց, եւ զհոգեւոր մայրն մեր զԲէկին, որ շատ երախտիք ունի ի վերայ մեզ յիշեսջիք եւ լի բերանով եւ ուղիղ սրտիւ աստուած-ողորմի ասացէք…

 

Զձեզ աղաչեմք հայրք իմ գթածք

Անմեղադիր լեր սխալանաց,

Զի իմ եղբայրն յիսնէ գնաց,

Էր շնորհալից 'ւ անուշասաց.

Որբերն խիստ են շիւարած,

Իւրեանց կտրիճ հայրն է մեռած,

Մէկն է բոկիկ ու գլխաբաց,

Մեւսն տկլոզ` մարմինն ի բաց,

Նոքա կարօտ ամէն բարեաց,

Տխուր նստին եւ դեգերած:

Փորս եւ աղիքս է գալարած,

Էլ ճար չունիմ քան զտէր աստուած,

Որ ինքն տէր է անտիրոց`

Նախախնամող որբաց 'ւ այրեաց,

Զմազ չթողու ինքն ի ձեռաց,

Փրկէ զմեզ ի փորձանաց

Եւ ի ձեռաց անաւրինաց.

Զանկարգս ի կարգս քահանայից,

Որ անարժանս եմ ի գրչաց,

Մաքրէ զհոգիս իմ ի մեղաց,

Արժան առնէ լուսոյ փառաց,

Զի մեզ եւ ձեզ մասըն բարեաց

Պարգեւեսցէ Քրիստոս աստուած:

 

բ

 

  Որք կարդայք 'ւ ասէք եւ եղանակէք,

Զմեղուցեալ Յակոբ գըրչիս յաղաւթս յիշեցէք.

Աղաչեմք զձեզ լալով անդադար

Յիշեցէք յաղաւթս զշնորհալից եղբայրն իմ զՂազար,

Զի եւ նա գըրեաց ըզկէս գանձիս ճարտար,

Չժամանեաց յաւարտ սուրբ գրոցս` զմեզ արար շիւար:

Իմ աղիքս ի փորս է առէր գալար.

Մեռաւ իմ եղբայր պատուական, վա՜յ է ինձ հազար:

Ըձեզ աղաչեմ պանծալի եղբայր,

Զեղկելի գրիչքս յիշեցէք յաղաւթս անդադար:

Թէ ձայնդ է անուշ եւ քաղցրաբարբառ`

Լաւ եղանակէ 'ւ ուրախ լեր դու սըրտովդ յաւժար,

Թէ բեռքդ է խոշոր, մարդոյ դուր չի գար,

Ի զատէ կացիր եղկելի` մըտաւք խելագար:

 

ՇԱՐԱԿՆՈՑ

Երուսաղէմ 1741

 

Գրիչ` Մատթէոս

Վայր` Աղթամար

 

  … Աստուած յանկ ելեալ աւարտեցաւ տառս Մանրուսմանց… ձեռամբ անիմաստ եւ անարհեստ գրչի Մատթէոսի, յաստուածախնամ կղզիս Աղթամար կոչեցեալ, ի հայրապետութեան տեառն Զաքարիայի, եւ ի թուականութեան հայկազեան տումարիս յինհարիւրի եւ Խ. (40)ին (1491), ի դառն եւ ի սաստիկ տրտմութեան ժամանակիս: Յորում ամի անողորմ եւ քաղցր կամք արարչին ի դառնութիւն շարժեալ յիւրական արարածս, որ ելեալ ոմն անիծեալ ի յաստուծոյ Սոֆի անուն ի Թաւրիզոյ, եւ եկեաց բազում զաւրաւք ի Վան քաղաք, եւ աւերեալ եւ զբազումս աւար եւ գերի արարեալ եւ զսպասք եկեղեցւոյ եւ զԱւետարան եւ զամենայն սրբութիւնսն եւ զգրեանքն տարեալ գերի: Եւ ով կարէ պատմել զաւրն, որ արար: Եւ եկեալ ի յՈստան քաղաքն, եւ անտի եկեալ հրոխտալով նստաւ ի դաշտն Գաւաշիցն, դէմ յանդիման տեղւոյս: Եւ զայրանայր ի վերայ մեր որպէս չգազան պիղծն այն, եւ բազում չարիս խորհէր, թէ առնում զտեղն եւ զամենայն սրախոյհող առնեմ եւ զսրբութիւնսն քակեմ: Որով` սաստեալ սուրբ Խաչի զաւրութեանց յետս դարձոյց զնա. եւ գնաց Սուլիման-բէկն զհետ, եւ կոտորեաց զնա ի դաշտին Վանայ, եւ կորեաւ անիծեալն յաստուծոյ Սօֆի անունն այն:

Արդ ի յայս դառն աւուրքս գրեցի զգիրքս զայս յիշատակ հոգւոյ իմոյ եւ ծնաւղացն Կարապետին եւ Խաւնձա-Խաթունին, եւ հաւրեղբաւր տէր Յովանէս եպիսկոպոսին, եւ եղբաւրն իմոյ Ազիզբէկին…

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Նոր Ջուղա 388, ՄՏԱ, ՄՏՄ

 

Գրիչ` Յոհաննէս

Վայր` Համասրեց գիւղաքաղաք

 

… Արդ, գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ի թվականիս Հայոց ՋԽ. (1491), ձեռամբ անիմաստ եւ անարժան գրչի Յոհանէս աբեղայի … ի հայրապետութեան տեառն տէր Սարգսի, եւ ի ղանութեան Բայսանղուրոյ, որդոյ Աղուպ-բէկո, գրեցաւ ի գեղաքաղաքիս Համասրեց, ընդ հովանեաւ սուրբ Կաթողիկէիս եւ այլ սրբութեանցս, որ աստ կան հանգուցեալ, ամէն:

Արդ աղաչեմ զամենեսեան, որք հանդիպիք սմա յիշեսջիք… զիս` զՅովաննէսս, եւ զհոգեւոր զհայրն իմ զՅովաննէսս, եւ զկողակիցն իւր զՍաւլթանբաշին, եւ որդիքն իւր, եւ զդստերքն իւր, եւ զհոգեւորն` զհաւատուոր քոյրն իմ զԽաւրամզէն, որ շատ աշխատանք կրեց ի գրել սուրբ Աւետարանիս… Արդ ցանկացող եղեալ սուրբ Աւետարանիս եւ ետ գրել Ղասումն ի հալալ արդեանց իւրոց յիշատակ իւրն եւ ծնողաց իւրոց Արղութին, Սիր-Խաթունին, եւ եղբարցն Յովանիսին Գրիգորին, Հայրապետին, Սարիբէկին:

 

ՄԱՇՏՈՑ

Երեւան 959

 

Հետ. ստացող` Դաւիթ

Վայր` Բերդակայ վանք

 

  Զվերջին ստացող սուրբ տառիս զԴաւիթն եւ զկենակիցն իւր զԲէկին եւ զԿիրակոս երէցն եւ զծնօղսն իւրեանց յիշեցէք ի Քրիստոս եւ լի բերանով աստուած-ողորմի ասացէք նորա, որ ազատեցին յայլազգեաց եւ ետուն կրկին ի դուռն սուրբ Յովանիսին Բերդակոյ եւ սուրբ Աստուածածնին` յիշատակ հոգոյ իւրեանց եւ ծնօղացն, աստուած զիւրեանց մեղքն թողու եւ ազատէ զնոսա ի չարէ եւ ի մեղաց, ամէն: ՋԽ. (1491) թւին ազատեցին զսուրբ գիրքս Կիրակոս Հաւջօշ էրէցն եւ Դաւիթն ի Սօֆու թալանէն, գնեցին ի հալ[ալ] արդեանց եւ ձրի յուղարկեցին ի Բերդակա վանքն յիշատակ հոգոյ իւրեանց եւ որք հանդիպիք աստուած-ողորմի ասացէք, եւ աստուած ձեզ ողորմի, ամէն:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Ե. Լալայեան, Ցուցակ Վասպուրականի 211, սիւն, 517-518, Շատախի Դաշտի թաղի եկեղեցի

 

Գրիչ` Իսրայէլ

Վայր` Շատախ, Անջողոնց վանք

 

Փառք… Ուստի եւ տեսեալ զսորայ անճառ փրկագործութեան խորհուրդ` ոմն պատվական Վարդան, ցանկացաւ աստուածախօս սուրբ Աւետարանիս, եւ ետ գրել յիշատակ հոգոյ իւրոյ, եւ ծնողացն` հօրն Գրիգորին եւ մօրն Թօրվադին, եւ եղբայրցն` Սարգսին եւ Աւետիսին, եւ հօրեղբօրորդւոյն Մուրադին, եւ հօրն Աստուածատրոյն, եւ մօրն Շամաին, եւ հօրեղբայր Սուլտանշին, եւ զաւակացն Հայրապետին, Շահստանին, Սուլտանշին, եւ Բաղդասարին, եւ Ղազարին, եւ Դարմանին:

Եւ արդ ես` յետինս քահանայից, անարժանս ի մանկունս եկեղեցւոյն, հրաման առեալ ի պատուիրանադիր առաքելական բանէն, որ ասէ. Յոր կոչումն կոչեցար` ի նմին կացջիր: Եւ արդ իմ, ո՛չ բերելով զայսպիսի վստահութիւն, այլ ունայն յամենայն բարեվայելչութենէ, որ առաքինեացն է համարձակութիւն, այլ ի բարեխօսութիւն մաղթելով զամենայն սուրբ[ս]ն եւ ի մարդասիրութիւն աստուծոյ յուսադրեալ զկործանեալ, լքեալ անձն իմ եղկելի:

Ո՜վ դիւրակործան մարմին երկրածին, որո՞վ ձայնարկութեամբ զքեզ աւաղեցից կամ զի՞արդ [եւ] զորո՞ց նշանակեցից, զմարմնական տարածմա՞նց, եթէ՞ զհոգեկան սխալանաց, զկամայի՞ց, եթէ՞ զակամայից, զոր ոչ բաւէ նամակս վերաբերել եւ կամ գիր շարաբառնել: Այլ գիտողին  ըսգաղտներեւական, նմա առաջի կարգեալ հողին գանձն իմ մաղթանօք, որ կարողն է կեցուցանել եւ վերստին հրաշագործել յիս` աղօթիւք ամենայն սրբոց:

Արդ գրեցաւ սուրբ Աւետ[արանս] ձեռամբ Իսրայէլ անիմաստ եւ տխմար գրչին: Եւ իմ անընդունակ գոլով յարուեստ գրչութեան եւ բազում մեղաց ցնորիւք պաշարեալ, թէ յոտից մինչեւ ցգլուխ չիք առողջութիւն այլ ըստ կարի մերում, զոր պարգեւեաց մեզ մարդասէր հոգին, բազում աշխատեալ իմ` գրեցի անարժան ձեռօք իմովք, ձընտիր եւ յըստոյգ յօրինակէ, կենաւք տառապանաւք:

Գրեցաւ ի յերկիրս Մոկաց, ի քաղաքս որ Շատահ կոչի, յոտ[ս] եւ ի դուռն սուրբ Աստուածածնիս Անջողոնց, ի թուականիս Հայոց ՋԽ. (1491) ամին, ի դառնացեալ ժամանակիս, որ սարսրեցաւ յերկիրս ի գար[նա]նային ժամանակին:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 6273, (Ղ. Փիրղալեմեան, Նշխարք պատմութեան Հայոց, էջ 361), Մարզուանի եկեղեցի

 

Գրիչ Առաքել

Վայր` Աւագ վանք

 

… Արդ, աղաչեմ զձեզ, ո՜վ մանկունք նոր Սիոնի, որք հանդիպիք այս սուրբ Աւետարանիս` կարդայք եւ օգտիք ի սմանէ, յիշեցէք սրտի մտօք յաղօթս ձեր զծոյլ եւ զհեղգ ծառայիս ծառայիցդ աստուծոյ զԱռաքել սուտանուն աբեղայ: Եւ սուրբ Աւետարանս ի դուռն սուրբ Առաքելոց. որ կոչի Աւագ վանք, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս եւ սուրբ Կարապետին, եւ այլ բազմահաւաք սրբութեանցս, ի յառաջնորդութեան տէր Յոհաննէս եպիսկոպոսի, ի թուին ՋԽ. (1491): Եւ այլ աղաչեմ անմեղադիր լինել խոշորութեան եւ սխալանաց, զի կար մեր այս էր. եւ որ յիշէ յիշեալ լիցի ի Քրիստոս աստուծոյ մարոյ, որ է օրհնեալ յաւիտեանս:

 

ՅԱՅՍՄԱՒՈՒՐՔ

Երեւան 7366

 

Գրիչ` Մարտիրոս

Վայր` Բաբերդ

 

ա

 

… Արդ աւարտեցաւ քրիստոսահիմն եւ աստուածաշէն նահատակաց եւ մարտիրոսաց հոգիաբուխ սուրբ տառս ի թվականութեան Հայոց Մեծաց Ջ. եւ Խ. (1491), ի խնդրոյ մեծահարուստ եւ աստուածասէր քրիստոնէից եւ հարազատ եղբարցն խոճայ Չրախին եւ խոճա Փիրումին, … յիշատակ իւրեանց, եւ ծնաւղաց իւրոց Ամիր-Տատային եւ Ուլու-Խաթունին, եւ զաւակաց իւրեանց փոքր Տատային եւ Պարոնին, եւ այլ ամենայն արեան մեարձաւորաց նոցին…

Ստացան զսուրբ տառիս ի հալալ ընչից իւրեանց … ի քաղաքս Բաբերթ, ի դուռն սուրբ Յոհան եկեղեցոյն եւ այլ կենսակիր սուրբ նշանացն:

Բայց գրեցաւ սուրբ մատեանս ի քաղաքս Բաբերդ, առ դրան սուրբ Աստուածածնին, ձեռամբ անարհեստ եւ թարմատար, մեղսամած Մարտիրոս գրչի:

Եւ որք հանդիպիք սմայ կարդալով կամ աւրինակելով` յիշեցէք ի սուրբ եւ մաքրափայլ աղաւթս ձեր զվերոյգրեալքս ի սմա` զՉրախն եւ զՓիրումն եւ զամենայն արեան մերձաւորս նոցին եւ զմեղաւոր հողս զՄարտիրոս սուտանուն գրիչս, միայն թէ արժան իցեմ:

Արդ, խոշորութեան եւ սղալանաց որ ի սմայ անմեղադիր լերուք, կար մեր այս չափ էր։ Այլ եւ խնամով պահաւղք աւրհնին յաստուծոյ եւ յամէնայն սրբոց, ամէն:

 

բ

 

Տէր եւ աստուած ամենայնի

Եւ արարիչըդ համայնի,

Յորժամ փառաւք գաս յաշխարհի,

Նըստիլ յաթոռ դատաստանի,

Այց արասցէս քո ծառայի,

Ստացաւղ ճառիս Յասմաւուրքի,

Որ մինչ ի յայս կայր ի մարմնի

Եւ այժմ հոգով առ զեզ յուղղի:

 

գ

 

Ամենազաւր տէր իմ Յիսուս

Ինձ ողորմեայ` մեղուցելոյս,

Եւ բըժըշկեայ զցաւս ի հոգւոյս,

Որպէս պատմի աստ` ի գըրոյս:

Այլ եւ հայեաց ինձ` եղկելոյս,

Որ աստ ծըփիմ ի մէջ ծովոյս,

Վառեայ զճըրագ աչաց մարմնոյս

Եւ անվընաս հան զիս ի լոյս:

 

դ

 

Մեծ վարդապետ եւ րաբունի

Տէր Մխիթար հեզահոգի,

Որ գովեցար յայսմ ճառի

Ընդ երանելեացն երանելի,

Յորժամ գայցէ տէրն ամենի

Նըստի յաթոռ դատաստանի

Լեր բարեխաւս յայնմ ատենի

Վասն եղկելոյս քարտուղարի,

Այլ եւ ճառիցս ըստացողի`

Երկու եղբարցն, ի մի վայրի,

Այց առնել տէրն յայնմ ատենի,

Յորժամ դատէ զազգս ամենի:

 

ե

 

Զձեզ աղաչեմ մանկունք բարի

Եկեղեցւոյ եւ սուրբ ուխտի,

Որք հանդնպիք յայսմ վայրի

Յիշման արէք զիս արժանի`

ԸզՄարտիրոս մեռեալ հոգի`

Բարեաց թաբուր` չարեաւք իլի,

Ըծրագրող այսմ տառի,

Որ Յայսմաւուրք անուն կոչի:

 

ԳԻՐՔ ՁԵՌՆԱԴՐՈՒԹԵԱՆ

Բրիտ. թանգ. or 2615, Ֆ. Կոնիբեր, Ցուցակ, 43, էջ 90

 

Գրիչ` Յովանէս

Վայր` Կեսարիոյ գաւառ Գրիգորի Նարեկացւոյ վանք

 

… Գրեցաւ Ձեռնադրութեան գիրքս ձեռամբ Յովանիսի յանցաւորի ի գաւառս Կեսարիոյ, ի հռչակաւոր անապատս սրբոյն Գրիգորի Նիւսացւոյն: Զի է լաւ եւ ընտիր աւրինակ, շինեալ եւ յաւրինեալ ի տէր Առաքելէ Սիւնեաց եպիսկոպոսէ, եւ մեք վասն առաւել գեղեցկութեան գրեցաք զսա ի թվ. ՃԽ. (1491)… 

 

ՄԱՇՏՈՑ

Տիրայր, Ցուցակ Օքսֆորդի Բոդլեան գրադարան. Ms. Arm. E. 7. Երեւան Մատենադարան, «Անհատական արխիւներ» թղթ. 119, էջ 400401

 

Գրիչ` Յուսիկ

Վայր` Խարտիշարու վանք

 

…Գրեցաւ ձեռամբ յոգնամեղ եւ անարհեստ գրչի` սուտանուն Յուսիկ կրաւնաւորի, ի թըւիս Հայոց ՋԽ. (1490), ի վանքս Խարտիշարու, ընդ հովանեաւ սուրբ Կարապետին եւ սուրբ Աստուածածնին եւ սուրբ Սարգ[ս]ի զաւրավարին յառաջնորդութեան սուրբ ուխտիս քաջ րաբունապետ Ստեփանոս վարդապետի եւ ԺԵ. (15) անձն աբեղի, որ կան ի յայս լսարանիս: Ով որ հանդիպիք ի սմա յիշեցէք ի մաքրափայլ յաղաւթս ձեր զանարժան գրչակս զմեղսասէր, եւ զծնաւղն իմ եւ զամենայն արեան մերձաւորս իմ, խոշորութեան եւ սղալանաց անմեղադիր լերուք, զի այս էր կարս իմ:

Յիշեսջիք եւ զստացաւղ սորայ զտիկին Մարթայն, որ ստացաւ զսա ի հալալ վաստակոց իւրոց` յիշատակ իւր, եւ ծնաւղաց իւրոց Աստուածատուր քահանայի, եւ ամենայն արեան մերձաւորացն, ի վայելումն որդոյն իւրոյ նորածին Թաթէոս քահանայի, եւ որք յիշէք` յիշեալ եղիսջիք ի Քրիստոսէ աստուծոյ, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս, ամէն:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 6807

 

Գրիչ` Յունան

 

… Գրեցաւ սուրբ քառաբուխ Աւե||տարանս ի Հա[յոց] թուականիս ՋԽ. (1491), ձեռամբ անարժան եւ մեղապարտ գրչի` սուտանուն վերակոչեալ, որ միայն զձեւս ունիմ եւ ոչ զգործն` Յունան եպիսկոպոսի, որ ոչ եմ արժան գրել զանունս ի կարգի, ի խնդրոյ սրբասէր եւ բարեմիտ քահանային Ովանիսին, յիշատակ իւր եւ ծնողացն իւրոց, եւ եղբարցն, եւ ազգականացն, եւ կողակցին իւրոյ Մարիանին, եւ որդոցն իւր Ալեքսանոսին, եւ նորաբողբոջ դեռաբուս փոքր սարկաւագին Ազարիային, աստուած վայելնլ տացէ նմայ, ամէն:

Արդ, աղաչեմ զսրբազան դասս քահանայից յիշեցէք ի սուրբ աղաւթս ձեր զմեղապարտ գրիչս եւ զստացող սուրբ Աւետարանիս զՅովանէս քահանայն, եւ զամուսին զՄարիանն, որ խիստ փափաք ունէին սուրբ Աւետարանիս վասն յիշատակի || իւրեանց:

Դարձեալ, կրկին աղաչեմ զամենայն, որ սէր ունէաք եւ արուեստ ոչ, զի խամ էաք եւ անկարող. խոշորութեան եւ սղալանաց անմեղադիր լերուք, զի կար մեր այս էր, եւ դուք յիշեալ լիջիք առաջին ահաւոր բեմին Քրիստոսի, ամէն:

 

ՃԱՌԸՆՏԻՐ

Բ. Կիւլէսէրեան. Ցուցակ Անկիւրիոյ 2, սիւն 34

 

Նախագաղափարի գրիչ` Եսայի

 

  Գրեցաւ պայծառ եւ մեկնութիւն Բարձրացուցէիս, զոր արարեալ է երիցս երանեալ կաթողիկոսի Հայոց տեառն Ներսէսի, ի խնդրոյ Վարդան վարդապետի, որ կայ ի Հաղբատ ի դամբարանի, ի թվոյս հայկազեանս տումիրի ինն հարիւր քարասուն (1491), ձեռամբ Եսայի քահանայի եւ պիտակ անուն վարդապետի, աշակերտի մեծի հռետորի եւ գիտնական վարդապետի Ներսէսի:

 

ՃԱՌԸՆՏԻՐ ՏՕՆԱԿԱՆ

Երեւան 1524

 

… Արդ, ցանկացաւղ եղեւ այսմ սուրբ գրոցս աղայ Խդըրն, եւ կողակիցն իւրոյ Փաշայջանն, եւ զորդիքն իւրեանց` զՊապն, Յովսէփ, Բէկիշէն, Մուրադշէն, եւ զդստերքն Խդրին` Լայլուն-Փաշէն, Մաւդար-Փաշէն, եւ ստացան սուրբ գիրգս յիշատակ յիւ[ր]եանց, եւ ծնաւղաց իւրեանց` զհայրըն իւրեանց հանգուցեալն ի Քրիստոս զԲաղդադշէն եւ զԽանձին, որք հանդիպիք ի սմայ աւրինակելով կամ կարդալով յիշեսջիք ի յաղաւթս ձեր եւ աստուած զձեզ յիշէ իւր միւսանգամ գալստեանն, ամէն:

Թվ. ՋԽ. (1491), եղո՜ւկ զՂարիպ վարդապետս, թէ ոնց լինիմ յայս ղարիպութեանս:

 

ՃԱՇՈՑ

Տեղն անհայտ, ՄՏՄ

 

Գրիչ` Յովաննէս

Վայր` Թանատեա՞ց վանք

 

Գրիչ Յովաննէս կրօնաւոր` միաբան Թանատեաց վանից, ստացող Միրանշահ, գրեալ յաւրինակէն Սանահնոյ:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 357

 

Աստուած աւրհնէ զԱստուածայտրին կողակիցն եւ զիւրեանց ծնաւղ Պաղտատ-Մելիքն, որ տվին զիւրեանց խաւունն Աւետարանիս յիշատակ: Թվ. ՋԽ. (1491):

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 10220

 

Ստացող` Մինաս

 

  Եւ արդ ես մեղուցեալս յարդարոց եւ ա[նար]ժանս ի կարգաւոր[ա]ց` ծառայս ծառայիցդ աստուծոյ Մինաս քահանայն, ստացանք զսուրբ Աւետարանս ի հալալ եւ ի քրտնաջան վաստակոց մերոյ, յիշատակ մեզ անջնջելի եւ կտակ անդառնալի մեզ, եւ ծնաւղաց մարոյ` հաւրն իմոյ Հերայպետին եւ մաւրն իմոյ Մաղթում-Փաշային, եւ հաւրեղբաւրն իմոյ Եսային, եւ կողակցին իւրոյ Կուլի-Խաթունին, եւ իւր ծնաւղացն, եւ եղբարցն Եդիլշահին, Աբրահամին, կենակցին իմոյ Մաղթումին, եւ Քնքուշին, եւ Սառային, եւ Նիզարին, եւ այլ ամենայն մերձաւորացն մերոյ` կենդանեաց եւ հանգուցելոցն: Եւ լի բերան աստուած-ողորմի ասացեք, եւ աստուած զձեզ ողորմեսցի, ամէն:

Իթվին ի Ջ. ու Շ. (1491):

Դարձեալ երես անգեալ աղաչեմ զձեզ… յիշեցէք զտէր Մինասին, եւ զորդին իւր տէր Մարտիրոսն, եւ զիւր եղբայրին զՅոհանէս, զՊաղտայսարն, զԳասպար եւ Ուրատն, եւ զմայրն իւրեանց զՄխումն, եւ Կուլըստանին, եւ զՔնքուշն, եւ զՆիկարն, եւ Եխտիարն, եւ զամենայն արեան մերձաւորս, ամէն:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 9660

 

Ծաղկող` Պարսամ

 

Պարսամ ծաղկողս անյիշելիս

Ծաղկող եղէ Աւետարանիս,

Տէրն աղաչեմ տենչմամբ սրտիս,

Եւ զարարիչն բոլորիս,

Որ զձեզ անփորձ պահէ յերկրիս.

Անմեղադիր լերուք ծաղկիս: