Հայերէն Յիշատակարաններ

ՄԱՇՏՈՑ

«Դիւան Հայոց Պատմութեան», Ժ, էջ 5-12, Փիրղ. Նօտ., էջ 136-139, Ռշտունիք, ս. Յակոբայ վանք

 

Գրիչ Մինասենց Թումայ

Վայր` Աղթամար

 

… Զոր տեսեալ զսորայս զհոգեւոր փարթամութիւնս սրբասէր կրաւնաւորս Յովաննէս ի գեղջէն Գաւաշից, ըստ նախնեաց Բըծոնց կոչեցեալ, եւ նուիրեաց զսա ընծայ սուրբ տաճարիս, որ է շինեալ գումբէթաձեւ եւ երկնանման, ի գերահռչակ ուխտս եւ ի հրեշտակաբնակ կրօնաստանս, որ կոչի սուրբ Յակոբ, զոր շինեալ է յառաջին թագաւորացն Հայոց, ի գլուխ երկրիս Ըռշտունեաց, յարեւմտից կուսէ, առաջի Կապոտկողան բերդին` ի պահպանութիւն աշխարհիս Հայոց …:

Ստացող սուրբ կտակիս ընծայեաց զսա սուրբ Յակոբայ գերահռչակ տաճարիս` յիշատակ հոգւոյ իւրոյ, եւ ծնողացն իւրոց Բաղտասարին եւ Շնոհվորին, եւ եղբօրն իւրոյ Թումային, որ յաւուրս ձսերայնոյ ի բքաբեր ուսի անկեալ` մեռանի յերկիրն Կեցնայն:

… Եւ արդ, ես … փծունս ի գրչաց … Մինասենց Թումայ եղկելի հոգիս … ի սիրոյ եւ ի հարկեցուցիչ հրամանէ սրբազան անձինն եւ աստուածաբան վարդապետին Սիմէոնի` առաջնորդին եւ շինողին սուրբ Յակոբայ գերահռչակ ուխտին, որ յորդորեաց զՅովաննէս [կրօնաւորն] ի բարին, յաղթեցայ եւ ես … կատարեցի զսա յաստուածախնամ կղզիս Աղթամար, ընդ հովանեաւ գմբեթաձեւ երկնանման տաճարիս, եւ սուրբ Փրկչիս, եւ սուրբ Սարգիս զօրավարիս յաշխարհակալ թագաւորութեան ամիրզայ Ջհանշային, եւ ի կողմնակալութեան մերոյ աշխարհիս, որ տիրէ Վանայ եւ Ոստանայ` Ղլիճ-Ասլան պարոնին, որք են ազգաւ թուրք` յոյժ հարկապահանջողք եւ կեղեքիչք քրիստոնէից, ի հայրապետութեան մերոյ նահանգիս տեառն Զաքարիայի, եւ ի թուականութեան հայկազեան տումարիս ՊՂԴ (1445), ի յամսեան մարերի Թ (9), յաւուր շաբաթու գծագրեցաւ եւ աւարտեցաւ սուրբ տառս այս …:

Եւ այժմ սակաւ ինչ պատմութիւնս արժանիս յիշատակի գծագրեցից յայսմ տառի` ես Մինասենց Թումայս` եղկելիս ոգի, զի զկնի մեր եկողքն գիտասցեն թէ յորո՞ց ոմանց շինեցաւ եւ յորո՞ւմ ժամանակի սուրբ ուխտս այս եւ հանդիսաւոր կրօնաստանս, որ կոչի սուրբ   Յակոբ, որ ի վաղուց ժամանակաց ամայի էր լեալ եւ անբնակ ի մարդկանէ:

Արդ, որպէս լուաք ի պատմութեանց` առաջին սկիզբն շինութեան սորա եղեւ յառաջին թագաւորացն Հայոց` ի Սենեքերիմայ եւ յորդոց նորա, ի ժամանակին, յորում գնաց քոյրն Մանաճիրհի հետիոտս` ջերմեռանդ հաւատով եւ յորդաբուղխ արտասուօք ի Նըսեբինն, եւ եբեր զսուրբ Յակոբ հայրապետի ճկոյթն մինչ ի տեղիս այս. եւ աստ հաճեցաւ սուրբ մատն հայրապետին Յակոբայ բնակիլ, եւ ազատեցաւ յերկիրս Ըռշտունեաց յանիծիցն սուրբ հայրապետին: Վասն որոյ աշխարհաժողով արարեալ թագաւորն Հայոց շինէ զփառաւոր եկեղեցիքս` զսուրբ Աստուածածինն եւ զսուրբ Յակոբն եւ զսուրբ Յովհաննէս եւ զսուրբ Մանկունքն եւ ժողովեալ բազում կրօնաւորս` առնէ զսա վանս միաբանակեցաց բազմաց, մինչ զի ասի աւանդութեամբ, թէ քան զերեք հարիւրն աւելի աբեղայ եղեալ է ի վանքս այս: Եւ հաստատէ թագաւորական հրամանաւ ի բոլոր ծովուս, ընդ ամենայն իշխանութեամբ իւրով` գեօղս եւ արտորայս, այգիս եւ դրախտս եւ ծառատունկս ոխվ եւ մուլք վանացս. եւ մնայ բազում ժամանակ շէն այնպիսի փարթամութեամբ` մարդով եւ մլքով: Եւ այս առաջի շինութիւնս յառաջ էր քան զհայ թուականն: Բայց զկնի ժամանակաց աւերեալ տեղիքս` լինի անմարդաբնակ, իբր զհողաբլուր մի մեծ, ոչինչ մնացեալ նշան շինութեան, բայց միայն եկեղեցիքն անշարժ մնացին: Եւ թէ զի՞նչ եղեւ պատճառ աւերմանն, եւ քանի՞ ամ մնաց աւերակ` ոչ գիտեմ հաստատ, բայց կարծեօք թուի թէ քան զերկու հարիւր տարի աւելի աւերակ մնաց: Իսկ ՊԿԱ ամի թուականութեան Հայկազեան տօմարիս (1412), ի թագաւորութեան թաղթին Ղարայ-Յուսուֆին եւ ի կողմնապետութեան մերոյ աշխարհիս Ամիր-Եզդնին եւ որդւոյն իւրոյ Մելիքին, որ էր յոյժ խնամածու եւ բարեկամ քրիստոնէից, եւ ի կաթողիկոսութեան մերոյ վիճակիս տեառն Դաւթի, վարդապետ ոմն երեւելի, բարեսէր եւ աստուածային ձրիւքն բարգաւաճեալ, որոյ անուն Ստեփաննոս ճանաչի, մականուն Փիր, յերկրէս Ըռշտունեաց, ի գեղջէն Բախվանից, աշակերտ գոլով Յովհաննու Որոտնեցւոյ` մականուն Կախիկ կոչեցելոյ, սորա` վարդապետական քարոզութեամբ շրջագայեալ ի վերայ ամենայն երկրի` ընդ կողմամբ աշխարհի Հռոմոց ամս բազումս, երթայ մի անգամ եւ երկիցս յԵրուսաղէմ, եւ ապա դառնայ վերստին եւ գայ յաշխարհս Հայոց, ի բնիկ եւ ի սեփհական երկիրս իւր` մեծաւ ընծայիւք ամենայն եկեղեցեացս, շուրջառ եւ սկիհ եւ աւետարան բերելով վանօրէից եւ գիւղօրէից եկեղեցեացս: Եւ յորդորեալ զքրիստոնեայս եւ ինքն գլխաւոր լեալ` քան զտասն աւելի եկեղեցիք կրամածք եւ կամարօք շինել տայ յերկիր Ըռշտունեաց, յամիրապետութեան Մելիքին եւ հօրն իւրոյ: Եւ ապա խորհրդակից եւ գործակից ինքեան առեալ կրօնաւորս աստուածասէրս, որոց անուանք յորջորջեալ կոչին Մկրտիչ եւ Կիրակոս, Յովանէս եւ Յոհաննէս, Սիմէօն եւ Գրիգոր, եւ եկեալ ի մեծահռչակ եւ ի թագաւորաշէն ուխտս, որ կոչի սուրբ Յակոբ, որ էր ի բազում ժամանակաց աւերակ լեալ եւ անմարդաբնակ: Եւ սկիզբն առնեն շինութեան տեղւոյս, եւ յաջողութեամբն աստուծոյ ժողովին ի տեղիս եւ այլ կրօնաւորքս եւ աշխարհականք` գործաւորք վանացս, որոց անուանք գրեալ են ի դպրութիւն կենաց, եւ շինեն զվանքս ծագէ ի ծագ. նորոգեն կղմնտրաշէն եւ կրամած զսուրբ Յակոբայ գումբէթս, որոյ ճարտարապետ եւ շինող էին սրբասէր կրօնաւորքն Գրիգորն եւ Յոհաննէսն եւ Յովաննէսն, որք մաքրական վարուք զկնի ամաց ինչ անցելոց փոխեցան յաշխարհէս, որոց ողորմի Քրիստոս յօր դատաստանին, ամէն: Իսկ Սիմէոն սրբասէր` արբանեակ եւ սպասաւոր լեալ վարդապետին Ստեփաննոսի, եւ տուեալ զինքն յընթերցումն աստուածաշունչ կտակարանաց` եղեւ աշակերտ գրոց եւ սպասաւոր բանի: Եւ մնացեալ վարդապետն Ստեփաննոս ամս ինչ ի նորաշէն սուրբ Յակոբ, յանձն առնէ զաշակերտն իւր եւ զբնակիչք տեղոյս շնորհացն աստուծոյ, եւ ինքն դէմ եդեալ` երթայ դարձեալ ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ, եւ վախճանի անդ. որ եւ հանգուցիչն աստուած հանգուցէ զհոգի նորա ընդ աստուածաբան վարդապետացն ի խորանսն լուսեղէն, ամէն: Իսկ ապա, զկնի գնալոյ նորա, Սիմէոն սպասաւոր բանի առնու գաւազան իշխանութեան վարդապետութեան ի ՊՀԶ (1427) թուականին, եւ լինի խնամածու, հոգաբարձու եւ առաջնորդ սուրբ Յակոբայ հանդիսաւոր կրօնաստանիս, եւ ծնօղ եւ դայեակ, խնամիչ եւ դարմանիչ, սնուցանող եւ սփոփիչ սուրբ Յակոբայ միաբանիցս, իբր զգորովագութ ծնող զաւակաց իւրոց:

Վասն զի յաւուրս սորա եւ մեր բազում վրդովմունք եղեւ աշխարհիս մերոյ. եւ էառ անիծեալն Սքանդար զաշխարհս մեր եւ զանառիկ բերդորայքս Քրդստանաց` զՎան եւ զՈստան եւ զայլսն ամենայն ի ձեռաց բնիկ պարոնանց մերոց, եւ անցոյց զտունն Շամօանից, եւ մնաց երկիրս շատ աւերակ:

Ի ՊՀԴ (1425) թուին էառ զՎան: Եւ ի ՊՁ (1431) թուականին էառ Փիր-Բէկն զԱղթամար կղզին, եւ անպատմելի տրտմութիւնս եհաս աշխարհիս եւ ազգիս Հայոց. եւ երկիրս աւերակ մնաց երկու տարի: Եւ յՊՁԴ (1435) թուականին Շահռուհն ի դուրս եկն, եւ Սքանդարն փախեաւ, եւ երկիրս սասանեալ կայր, եւ զՋհանշէն եդիր պարոն Շահռուհն, եւ ապա խաղաղացաւ երկիրս: Եւ յՊՁԸ (1439) թուին գողացան զԼուսաւորչի աջն ի Սիս, եւ … հուր անկաւ յերկնից ի Մըմրուտ սարն եւ շատ տարի այրեց զայն սարերն: Եւ յՊՂ (1441) թիւն յԷջմիածին կաթողիկոս նստուցին: Եւ յայս ամենայն նեղութիւնքս եւ հալածանքս հեզահոգի եւ աստուածաբան վարդապետն Սիմէոն զսուրբ Յակոբայ միաբանքս իբր զգորովագութ ծնող պահեաց զսոսա, յայլ եւ այլ տեղիս շրջելով, ի հոգեւորսն խրատելով եւ զմարմնաւոր զպէտսն լիակատար պատրաստելով: Սա ստացաւ եւ բազում մուլք եւ արտորայք, այգի եւ ծառատունկք վանիցս, զոր ինքեամբ գնեաց` տրօք քրիստոնէից, եւ զոր յորդորեալ զքրիստոնեայս` զքահանայս եւ զաշխարհականս, ետ գնել նոցա ի հալալ արդեանց իւրեանց մուլք եւ անդաստան վանիցս, որոց տացէ … Քրիստոս աստուած ընդ միոյն հարիւրապատիկ:

Եւ արդ, այսոքիկ են նոր տուած եւ արծաթագին մուլք վանացս: Զինչ որ բնական մուլք է վանացս` թէ կաղամախի պրակն, եւ թէ արտ, եւ թէ ափն, որքան եւ է ի յԸնծափու դաշտս` յայտնի է ամենեցուն, եւ երկու արտ ի Շատուան, եւ ծառ ի Գանձակ, եւ երկու արտ ի Դեղձիսն, եւ հինգ արդ եւ Սաղաթիէլ երիցանց այգւոյ կէսն ի Մոխրաբերդ, եւ Օմար Շամշանի բաժին հողն, ԺԳ (13) արտ, եւ խոտունցն, եւ փագախն, եւ կալն, եւ Մանդուկանց Ամիրպէկի այգին` ծառերովն ի Մոխրաբերդն: Սոքա ամենեքեան Սիմէոն վարդապետին արծաթագին մուլք են վանացս, զոր ստացաւ տրօքն քրիստոնէից եւյորդորեաց վարդապետական քարոզութեամբ զայլս ոմանս` ըստանալ ընչիւք իւրեանց եւ նուիրել մուլք եւ ոխվ սուրբ Յակոբայ վանացս: Եւ երկու արտ ի Նարեկ, եւ մէկ ի Բախվանց:

Դարձեալ, աղաչեմ յիշել ի Քրիստոս զլերթահատոր հարազատքս մեր` զսրբակրօն աբեղայքս, որք վայելողք են այս տառիս, եւ սպասաւորք սուրբ տաճարիս` զՊօղոսենց Կիրակոսն, եւ զԳաւաշեցի Ստեփաննոսն, զԿիրակոս եւ զՄկրտիչ մահդասիքն, զՍարգիս, եւ զԿիրակոս, զՀայրապետ, եւ զերկու Թումայն, եւ զԱռաքելն եւ լի բերանով … աստուած-ողորմի ասել …:

 

ԳԱՆՁԱՐԱՆ

Երեւան 5521

 

Գրիչ Մինասենց Թումայ

Վայր` Աղթամար

 

… Զսուրբ գիրքս զայս, որ է գանձարան գանձուցն աստուծոյ արարի պատճառ փրկութեան հոգւոյս մեղուցելոյ ի յաններելի տանջանացն եւ ի մխիթարութիւն անձին իմոյ ի նարդեան ժամանակիս:

Եւ ստացայ զնիւթս սորա ի հալալ արդեանց իմոց ես` անպիտան ծառայս ծառայիցդ աստուծոյ Մինասենց-Թումայս` բազմավէր հոգիս, եւ իմով իսկ մեղսամած մատամբս գծագրեցի զսա մեծաւ աշխատութեամբ յաստուածախնամ կղզիս Աղթամար, ընդ հովանեաւ հըռչակաւոր եւ երկնանման գումբէթայարկ սուրբ Խաչի տաճարիս, եւ Ամենափրկչիս, եւ սուրբ Աստուածածնիս, եւ սուրբ Սարգիս զաւրավարիս, ի հայրապետութեան տեառն Զաքարիայի, եւ ի թուականութեան հայկազեան տօմարիս ՊՂԴ (1445): Եւ նըւիրեցի զսա ընծայ եւ նըւէր ի նոյն գերահռչակ եւ յերկնանման տաճարիս` ի սուրբ խաչս Աղթամարայ, որ է դուռն երկնից եւ ճանապարհ ար\\քայութեան, որպէս զի ուրախասցին սովաւ հանապազ մանկունք եւ սպասաւորք սուրբ Խաչի տաճարիս համեղաբան գանձիւքն եւ քաղցրեղանակ մեղեդեաւքն եւ տաղիւքն, որ գըծագրեալ կայ ի սմա ի տաւնս տէրունականս եւ ի   յիշատակս ամենայն սրբոց: Զորս երգեալ են զսոսա սուրբ եւ աստուածաբան վարդապետքն եկեղեցոյ եւ ախոյանքն հաւատոյ` սուրբն Գրիգոր Նարեկացին եւ տէր Ներսէս Կըղայեցին, տէր Մխիթար Այրիվանեցին եւ Խաչատուր Կեչառեցին, տէր Մկրտիչ տեսուչ բարին եւ Մաթէոս Գանձասարեցին, եւ այլք բազումք, որոց անուանքն գրեալ են յիւրաքանչիւր վերնագիրս եւ ստորնագիրս եւ ի տընառաջս գանձուցն եւ տաղիցն, եւ գրին անուանք նոցա ի դպրութիւնն կենաց, ամէն: Իսկ զկնի սոցա եղեալ ոմն վարդապետ Գրիգոր անուն Ղըլաթեցի, ըստ նախնեացն Ծերենց կոչեցեալ, յոյժ հանճարեղ եւ բանիբուն եւ առատամիտ, ոչինչ նըւազ գոլով քան զյառաջ յիշեցեալ վարդապետսն, այլ գերազանց գտաւ քան զնոսին: Սորա առեալ զառաջնոց երգեալ գանձարանսն եւ \\ յամենեցունցն զհամեղաբանսն եւ զքաղցրեղանակսն հաւաքեալ` սրբագրեաց մեծաւ աշխատութեամբ եւ ի յոտն եհան: Թէ պակաս բան կայր ի վանկսն` յաւելցոյց յինքենէ, եւ թէ աւելի բան կայր, որ հատակոտոր բերէր զվանկսն` քերեալ ի բաց եհան: Եւ յաւել յինքենէ բազում գանձս եւ տաղս համեղաբանս եւ քաղցրեղանակս տէրունական տաւնից եւ ամենայն սրբոց, ի վերայ անուան իւրոյ գըծագրելով զտընառաջս գանձիցն, եթող անջընջելի յիշատակ ինքեան ի սուրբ եկեղեցի, որ եւ յետոյ մարտիրոսական մահուամբ ել ի կենցաղոյս` սպաննեալ յանաւրինաց: Որոց տացէ ամենեցուն` աստուածազանից արանցն երգաւղացն ըզբանք գանձարանիս` առաջնոցն եւ վերջնոցն, պսակ լուսեղէն ի յարքայութեանն երկնից, ամէն:

Որոց լուսազարդ եւ ուրախարար բանից ցանկացօղ եղղ ես` վերջինս ի ծնունդս եկեղեցոյ եւ առաջինս ի կարգս մեղաւորաց Մինասենց Թումայս` սոսկանուն աբեղայս. ստացա զնիւթ սորա ի հալալ  արդեանց ի\\մոց, եւ իմով իսկ մեղսամած մատամբս գըծագրեցի զգանձարանս զայս, որ ունի հաւաքեալ ի ծոց իւր Ճ եւ ԻԳ (123) գանձ` մեղեդովք եւ տաղիւք բազմաւք` ի զարդ ճոխութեան եւ ի փառս պարծանաց կաթուղիկէ եկեղեցոյս սուրբ Խաչիս Աղթամարայ, որպէս զի ուրախասցին սովաւ մանկուն եւ սպասաւորք սուրբ խաչիս եւ քաղցրեղանակ երգաւքն, որ ի սմա` զուարճացեալ բերկրեսցին ի տաւնս տէրունականս եւ ի յիշատակս ամենայն սրբոց, եւ անմոռաց յիշմամբ յիշատակեսցեն զմեզ ի սուրբ եւ յերկնաբացիկ յաղաւթս իւրեանց: Վասն որոյ յերես անկեալ աղաչեմ զսրբութիւնդ ձեր` պատուական հարք իմ եւ լերդահատոր հարազատք, ծառայք աստուծոյ եւ սպասաւորք սուրբ Խաչիս, որք ի նարդեան ժամանակիս դուք վայելողք էք այս տառիս եւ որք զկնի ելիցն մերոց յաշխարհէս հանդերձեալ էք վայելել զգանձարանս զայս, եւ որք պատահիք սմա տեսութեամբ եւ  կամ աւրինակ դնելով զսա` լի բերանով եւ բոլորախօս \\ լեզուաւ եւ ուղիղ մտաւք աստուածողորմի ասասջիք ինձ` մեղուցելոյս Թումայի, եւ ծնաւղացն իմոց Սիմէոնի եւ Արղուն-Մէլէքի, եւ քուերցն իմոց Ոսկի-Տիկնայ եւ Անղալատի, եւ որդոց նոցին` Հայրապետի սրբակրաւն աբեղայի` լերդահատոր հարազատին իմոյ եւ Յոհանիսին, Քուրդամիրին   եւ Աւետիսին, եւ նոցունց զաւակացն, եւ այլ ամենայն արեան մերձաւորացն իմոց` կենդանեաց եւ հանգուցելոցն աստուածողորմի ասացէք:

Դարձեալ աղաչեմ զսրբութիւնդ ձեր, ո՜վ պատուական հարք իմ եւ եղբարք, յիշեցէք ի Քրիստոս եւ զերախտաւոր քեռին իմ եւ զուսուցիչն զԹումայ միայնակեացն` զհոգեւոր հայրն իմ, որ բազում ջան աշխատութիւն կրեալ է ի վերայ իմ, եւ զհաւրեղբայրն իմ զՎարդան, եւ զՆերսէս սարկաւագն զսիրասնունդ աշակերտն իմ, որ աւգնական եղեւ ինձ կոկելով զնիւթ սորա …:

 

ՅԱՅՍՄԱՒՈՒՐՔ

Փիրղ. Նօտ., էջ 146, Նշխարք (#4515), էջ 158-159, ի գիւղն Խժիշկ

 

Գրիչ Կարապետ

Վայր` Վան

 

… Կատարեցի բազում աշխատանօք ի լաւ եւ յընտիր օրինակէ, զոր արարեալ է քաջ նահատակին եւ տիեզերալոյս վարդապետին Գրգորի [Խլաթեցւոյ], որ էր ուսուցիչ մեր …: Եւ գրեցաւ սա յերկիրս Վասպուրական, ի քաղաքս, որ կոչի Վան, ընդ հովանեաւ սրբոյն Ստեփաննոսի նախավկային, եւ սրբոյն Սահակայ հայրապետի, եւ սրբոց առաքելոց Պետրոսի եւ Պօղոսի, եւ սրբոյն Վարդանայ զօրավարին, ի հայրապետութեան տէր Գրիգորի եւ մերոյ եպիսկոպոսի եւ առաջնորդի սուրբ ուխտիս Վարագայ տէր Յոհաննէսի, ի թուականութեանս Հայոց ՊՂԴ (1445), ի դառնացեալ ժամանակիս, ի թագաւորութեան Ջհանշայի, որ ի յայսմ ամի գնաց բազում զօրօք յԱխլցխայ եւ բազում քրիստոնեայս գերի արար, զոր տեսաք աչօք մերովք զխիղճ եւ զկսկիծ սոցա: Արդ, ի յայսմ դառն ժամանակիս ցանկացող եղեւ այսմ աստուածային եւ փարթամ գանձուցս երիցս երանեալ սրբազան կրօնաւորն Մկրտիչ, եւ ետ գրել զսա յիշատակ բարի հոգւոյ իւրոյ եւ ծնողաց իւրոց` հօրն Խութլու-Բէկին, եւ մօրն Խութլուին, եւ եղբարցն Յովանիսին եւ Կարապետին` հանգուցելոցն ի Քրիստոս: Եւ արդ, ես անպտուղս ի բարեաց … սուտանուն էրէց Կարապետ տեսի զսէր Մկրտիչ կրօնաւորին, զոր ունէր առ հոգեւորս …:

 

ԺԱՄԱԳԻՐՔ

Նախավկայի վանք, Ս. Տ. Ա.

 

Գրիչ Կարապետ

Վայր` Ոստան

 

Գրեցաւ տետրակս ձեռամբ Կարապետ սուտանուն քահանայի, որ անուանս տիրիմ եւ գործովքս աւտար յամենայն գործոց բարութեան, ի մայրաքաղաքս Ոստան, ի դուռն Քարի սուրբ Աստուածածնիս, ընդ հովանեաւ սորին եւ սուրբ Ստեփանոս Նախավկային, ի Հայոց թվ. ՊՂԴ (1445), ի հայրապետութեան տէր Զաքարիայի, զոր աստուած ընդ երկայն աւուրս արասցէ:

Արդ, աղաչեմ զձեզ, ո՜վ դասք լուսերամից` մանկունք եկեղեցոյ, որք աւգտիք ի սմանէ ուսմամբ կամ աւրինակաւ` յիշեցէք յաստուածամերձ յաղաւթս ձեր զպատուական կրօնաւորն զՅակոբ, որ ստացաւ զսա ի հալալ աշխատանաց իւրոց, ի վայելումն անձին իւրոյ եւ յիշատակ ծընօղացն իւրոց` հօրն Ստեփանոսին եւ մօրն Խութլուին, եւ եղբօրն Լուսաւագին, որ նահատ[ակ]եցաւ յանաւրինաց վասն անուանն Քրիստոսի, եւ միւս եղբաւրն Աստուածատրին, եւ այլ ամենայն մերձաւորացն եւ հանգուցելոցն ի Քրիստոս …:

Այլ եւ զբարի եւ զընտրեալն ի բազմաց` զպատուական փիլիսոփայն զտէր Սիմէոն զվարդապետն իւր յիշեցէք ի Քրիստոս աստուած, եւ լի բերանով աստուածողորմի ասացէք ամենեցուն, առհասարակ, Յակոբ կրօնաւորին եւ իւր ամենայն ազգականացն, ամէն: Ըն դնոսին յիշեցէք ի Քրիստոս զմեղաւոր գծողս զԿարապետ, եւ զիմ ծնօղսն եւ մի բերան մեզ աստուած-ողորմի ասացէք, եւ աստուած մեզ եւ ձեզ ողորմեսցի եւ մեղաց թողութիւն շնորհեսցէ, ամէն:

Անմեղադիր լերուք, զի ամէն մեղօք պաշարեալ է միտս ու հոգիս ի բանսարկւէն սատանայի, ո՜հ, ո՜հ:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Ալիշան, «Հայկարան»

 

Գրիչ

Վայր` Բաղէշ

 

Գրեալ ի Բաղէշ, ընդ հովանեաւ սուրբ Կիրակոսի, ի ղանութեան Ջհանշահի ամիրզին եւ յամիրութեան քաղաքիս մերում շեխ Մահմուդին, որ խեղագարեցաւ, եւ եկին ամենայն մեծամեծքն` եդին ի տեղտ նորա զեղբօրորդին` զամիր Շամշադին:

 

ՅԱՅՍՄԱՒՈՒՐՔ

«Թորոս Աղբար», Բ, էջ 306, Կամախ, Թադէոս առաքեալի վանք

 

Գրիչ Աստուածատուր

Վայր` Խլաթ

 

… Յիշատակ Հազարբէկին եւ ամուսնոյն իւրոյ Թուրուանդէին, եւ ծնողաց իւրոց Բուրթելին եւ Քաֆուրին, Կիրակոսին եւ Խաթուն-Մէլէքին, եւ ծնողացն Ստեփաննոսին եւ Շող-Մէլիքին, եւ եղբաւրն Մխիթարին, եւ … գրիչն Աստուածատուր, ի Խլաթ քաղաքի, ընդ հովանեաւ ԺԱ խորանացս, յամի Պ եւ ՂԴ (1445) թուականի, յաշխարհակալութեան նետողաց ազգի Ջընխանշահ ամիրզին` Թուրքմանին, եւ ի նոր հայրապետութեանս Հայոց` տեառն Կիրակոսի Էջմիածնի կաթողիկոսի …:

Աստուած-ողորմի Հազարբէկի դստերն Գոհարին եւ քուրուըտոցն Նազ-Խաթունին եւ Թաճ-Խաթունին …:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Փիրղ. Նօտ., էջ147-148, Մեծոփավանք

 

Գրիչ Յոհաննէս Մանգասարենց

Վայր` Արճէշ

 

… Ցանկացող եղեալ [սմին] երջանիկ քահանայն եւ կրօնաւոր [Յոհաննէս], որդի բարեպաշտ եւ աստուածասէր տանուտիրոջ պարոն Գաւրգի-Մելիքին, երիտասարդ հասակաւ եւ բարի բնութեամբ, ուստի շարժեալ ի սէր աստուածային գանձուցս, եւ ջանաց ստանալ զանառիկ մեծութիւնս եւ զգանձս անկողոպտելիս ի վայելումն անձին իւրոյ, եւ յետ ասդեացս ելանելոյ` յիշատակ հոգւոյ իւրոյ, եւ ծնողաց իւրոց պարոն Գորգի-Մէլիքին, եւ մօր իւրոյ Սալչուկին, եւ եղբարց իւրոց պարոն Գրիգորին եւ Ստեփաննոսին եւ Մինաս խալիֆին, … եւ հօրեղբարց մերոց` Թովմայ րաբունապետին, եւ ուսուցչին իմոյ Ամիր-Մէլիքին, եւ որդւոց նորին Ստեփաննոս կրօնաւորին, եւ հանգուցելոցն ի Քրիստոս պարոն պապուն` Ստեփաննոսին, եւ Շամշին, Յոհաննէս քահանային, Արիստակէս նահատակին, եւ ի զուարճութիւն ուրախութեանց մանկանց եւ որդւոց նոցին Գրիգոր քահանային, Ծերուն սարկաւագին, … եւ դեռաբոյս պատանեկաց` Յակոբին … Նասրատին … եւ ամենայն արեան մերձաւորաց իւրեանց` կենդանեաց եւ հանգուցելոց, յիշատակ բարի եւ թողութիւն մեղաց լիցի աստ եւ ի հանդերձեալն, ամէն:

Եւ ես` յետինս ի քահանայից եւ յերիցանց` սուտանունս ի կարգաւորաց Յոհաննէս, որ բազում աշխատութեամբ զտկարութիւն աչացս մոռացայ եւ զգիրս գրեցի, որք հանդիպիք սմա օրինակելով … յիշեսջիք ի բարին Քրիստոս զմեզ եւ զհանգուցեալ ծնողս մեր զՄանկասար: Եւ դարձեալ, կրկին ի յիշումն աստուածաբնակ սուրբ ուխտիս Մեծոփայ սուրբ Աստուածածնի տաճարիս` զԹումայ մեծ րաբունապետ, եւ զՄկրտիչ վարդապետ, եւ զհանգուցեալքն ի Քրիստոս զՅոհաննէս եպիսկոպոս, զՄատթէոս կրօնաւորն, եւ զՂազար, զՅակոբ, զՄեսրոպ, զՆիկողայոս` աշակերտք սորին, ամէն, եւ զայլ ամենայն միաբանք սուրբ ուխտիս:

Արդ, գրեցաւ սուրբ աւետարանս ի գաւառս Քաջբերունեաց, ի յաստուածապահ քաղաքս Արճէշ, ընդ հովանեաւ սուրբ եկեղեցւոյս, եւ ծաղկեցաւ ի սուրբ ուխտս Մեծոփայ, [ձեռամբ աստուածապատիւ … եւ հեզահոգի Մինաս կրօնաւորի]: Ի հայրապետութեան տեառն Կիրակոսի սուրբ կաթողիկէ Էջմիածնի Վաղարշապաթու Նոր քաղաքիս սկսեալ եղեւ եւ [ի] հայրապետութեան տեառն Գրիգորի աթոռակցի Լուսաւորչին մերոյ օրհնեալ եղեւ, ի յաշխարհակալութեան Ջհանշայ ղանին Թավրիզու:

Եւ գրեցաւ սա ի թուկանութեանս Հայոց ՊՂԴ (1445) ամին \ \ \

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 6368

 

Գրիչ Մարգարէ

Վայր` Աւաք վանք

 

ա

… Արդ, գրեցաւ տէրունական հրամանս ի գերունակ եւ ի հրաշափառ անապատս կոդեցեալ Աւաք վանք, ընդ հովանեաւ աստուածամերձ սրբոց` սուրբ Աստուածածնի, եւ սուրբ Կարապետի, եւ սուրբ Առաքելոց, ի յառաջնորդութիւն սուրբ ուխտիս ժրաջան, մաքրամիտ, հիւրընկալ, նայ եւ Այցելուկ կոչեցեալ Մարտիրոս րաբունապետի, եւ մղտեսի տէր Սարգսի Տիւրիկեցի հեզահոգի քաղցրեղանակ դասավարի, եւ մտերիմ եղբաւր մերոյ մղտեսի Երեմիայի աբեղայի, եւ փակակալի սուրբ ուխտիս Յակոբ աբեղայի` սրբասիրի եւ զեղբայր սիրողի, զի եղբարք բազումք հաւաքեալ ի սուրբ ուխտս, զի աբեղայ եւ սարկաւագ եւ գործաւորք միահամուռ ԼԳ (33) միաբանք, նաեւ զՅոհաննէս մղտեսին Ղրիմեցի եւ զՎարդան տնտեսն, զի ցաւակցաբար աշխատի:

Յիշեսջիք եւ տէր Կիրակոս եպիսկոպոսն, նաեւ զարի նահատակն Ըռստակէս վարդապետն, որ զգրչութեան դուռն եբաց մեզ, զոր տէր աստուած հատուցանէ զտրիտուր նորին: Նաեւ զանարժան հողս` զՄարգարէ աբեղաս` զկրկնամեռիկս, նաեւ զծնաւղսն իմ զհանգուցեալսն առ Քրիստոս, այլեւ զեղբարսն իմ: Եւ գրիչս յերես անկեալ աղաչեմ  զամ\\ենեսեան, որք հանդիպիք կարդալով կամ աւրինակելով, յիշասջիք ի մաքրափայլ աղաւթս ձէր զվերոյգրեալսդ, նաեւ զանպիտան գրիչս միով տէրողորմայիւ, զի ողորմած աստուած սովոր է այլոց աղաւթիւք` այլում ողորմիլ: Զի դուք` յիշաւղքդ եւ մեք` յիշեալքս, առհասարակ, ի միասին վայելեսցուք յամէնառատ պարգեւողին սեղանն:

Ողորմութեամբ ամենակալին աստուծոյ սկսա եւ կարողութեամբ նորին եղեւ զրաւ:

Դարձեալ աղաչեմ, զի խոշորութեան եւ սխալանաց ոչ մեղադրել, զի ժամանակն ձմեռն էր եւ միտքս շփոթեալ բազում իւիք, եւ զի կար մեր այս էր: Եղեւ ի թվին ՊՂԴ (1445), ի փառս Քրիստոսի աստուծոյ մերոյ, որ է աւրհնեալ յարաձգական յաւիտեանս, ամէն:

 

բ

 

Յիշեսջիք ի Քրիստոս զբարէմիտ եւ զբարէգործ, քրտնաջան, աշխատասէր հողագործն, զիմաստուն եւ զհանճարեղ քրիստոնէն` զպարոն Յոհանէսն, որ ստացաւ զսուրբ աւետարանս ի հալալ արդեանց իւրոց` յիշատակ իւր, եւ ծնողաց իւրոց` հաւրն իւրոյ Յակոբին, որ   մականուն Ճատիկ կոչի, եւ մաւրն իւրոյ \\ Շնոֆոր տիկնա, եւ կենակցին իւրոյ` համեստ եւ հարկեւոր տիկնոջն ՏաւնաՄելիքին, հաւրն իւրոյ Յովանիսին, եւ մաւրն իւրոյ Խաթունին, եւ եղբաւրն իւրոյ Մկրտչին, եւ ամենայն արեան մերձաւորաց եւ զաւակաց սորա, որ տղա հասակաւ փոխեցան առ Քրիստոս եւ սուգ անմխիթար թողին ծնաւղաց իւրեանց:

Սայ ստացաւ զսուրբ աւետարանս … եւ եդ զսա յիշատակ ի գեղաքաղաքս Բագառիճ, ի դուռն սուրբ Աստուածածնին եւ սրբոյ Գէորգեա, եւ մի ոք իշխեսցէ ձեոնամուխ լինելով` ծախելով, կամ գրաւելով, կամ սեփհականելով, \\ եւ եթէ ոք յանդգնի եւ զյիշատակս ջնջէ կամ անխնամ պահէ` նայ ջնջի ի գրոյն կենաց. բայց ի կարդալոյ կամ յաւրինակելոյ անխնա եղիցի, եւ ով որ յաւժարութեամբ զյիշատակս կարդա, որ լսեն` լսէ եւ զձայն յերանաւէտ փողոյն, ձեզ` յիշողացտ եւ մեզ` յիշեցելոցս, առհասարակ, ողորմեսցի յիւր միւսանգամ գալստեանն, ամէն:

Այլեւ զկազմող սուրբ աւետարանիս` զՅովանէս աբեղա եւ զհաւրեղբայրն իմ զՄկրտիչ աբեղայ յիշեցէք ի տէր, եւ աստուած զձեզ յիշէ, ամէն:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Փիրղ. Նօտ., էջ 135, ի լեառն Սեպուհ, ի վանս Լուսաւորչի

 

Գրիչ Յովաննէս

Վայր` ի լեառս Սեպհոյ

 

… Արդ, գրեցաւ եւ ոսկով զարդարեցաւ սուրբ աւետարանս ի թուաբերութեանս Հայոց ՊՂԴ (1445), ձեռամբ սուտանուն աբեղայի Յովաննիսի, ի մէջ երկուցն գաւառաց` Եկեղեաց եւ Դարանաղեաց, առ դամբարանի սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչիս եւ սուրբ Փրկչիս, ի լեառս Սեպհոյ, յառաջնորդութեան սուրբ ուխտիս Բարսղի, եւ ի վարդապետութեան քաջ րաբունոյն Յովհաննէսի, եւ գրոց աշակերտաց նորին` տէր Աբրահամին, եւ Մարտիրոսին, եւ Աստուածատրին, եւ Աւետիքին, եւ զալեօք պատեալ ծերունին զտէր Թորոսն, եւ Յովհաննէս փակակալն, զՍարգիս Ապահունեցին, զԳրիգոր Համշէնցին, եւ զՀայրապետն, եւ զայլ միաբան սուրբ ուխտիս` զմեծ եւ զփոքր յիշեսջիք:

 

ՍԱՂՄՈՍ

Երեւան 6108

 

Գրիչ Գրիգոր

Վայր` յանառիկ դղեակն Արղնւոյ

 

բ

… Արդ, գըրեցաւ աստուածաքնար երգարանս գործիք աւրհնութեան եւ քնար հոգւոյն աստուծոյ ճշմարտի մեծի Դաւթի թագաւորի եւ մարգարէի, զոր երգեն հոգւով մանկունք ուսումնասէրք ի դրունս սուրբ եկեղեցւոյ, որով հաշտեսցի տէր ընդ աշխարհի, ձեռամբ անիմաստ եւ անարհեստ, անարժան եւ տարտամ ոգւոյ բազմամեղի Գրիգոր գրիչ սուտանուն կրօնաւորի, ի մեծ եւ յանառիկ դղեակն Արղնւոյ, առ դուրս վիմարդեան եւ շքեղաշուք խորանայարկ եւ կըմբեթաձեւ բարձր Աստուածածնի տաճարիս, ընդ հովանեաւ սուրբ նշխարացս, որ  ա\\ստ կան հաւաքեալ, ի հայրապետութեան տ[ե]առն Վաղարշապատու տէր Կիրակոսի, եւ ի թագաւորութեանն այլազգեաց մերոյ նահանգիս Ջհանգիր ամիրզային` թոռինն Աւթման Բահադուռին, որ զսուրբ եկեղեցիս շինեաց ի գլուխս ամուր կլային Արղնոյ, եւ յառաջնորդութիւն սուրբ ուխտիս` հեզահոգի եւ սրբասէր եպիսկոպոսին տէր Յոհանիսի նորընծայ հայրապետի, որ մի ամ է աւրհնութեան նորա, ի թըւականիս Հայոց ՊՂԴ (1445):

 

բ

 

[Գրեցա՞ւ] հոգիայբուղ աստուածային գանձարանս ձե[ռամ]բ յոքնամեղ եւ անպիտան ծառայի Գրիգորի, ի խնդրոյ Ստեփանոս աբեղայէն. յիշատակ իւր եւ ծնաւղաց իւրոց` հաւր իւրոյ Մխիթարի, եւ մաւր իւրոյ Մինայի, եւ եղբաւր իւր սարկաւագ Պետրոսի, եւ մայրա[քո՞ւր]օչ իւր Շնաւհվորի, եւ ամենայն արեան մերձաւորաց իւրոց …:

 

ՅԱՅՍՄԱՒՈՒՐՔ

«Միաբանք եւ այցելուք Երուսաղէմի», էջ 28

 

Նուերատուք Առաքել վարդապետ եւ Արեւշահ աղա

Վայր` Արղնի

 

ա

Ես Առաքել վարդապետս եւ պարոն Արեւշահ Խօշադամ աղայս` տուաք զգիրքս այս ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ, ի դուռն սուրբ Յակոբ կաթուղիկէի, յիշատակ մեզ եւ ծնօղաց մերոց եւ ամենայն արեան մերձաւորաց, ձեռամբ եւ վկայութեամբ տէր Աբրահամ եպիսկոպոսի Երուսաղէմի եւ վկայութեամբ տէր Յովհանէս եպիսկոպոսի Արղնու …:

 

բ

 

Ստացող Աբրահամ եպս. Երուսաղէմի

Վայր՝ Դամասկոս

 

Ես նուաստ ոգիս տէր Աբրահամ Երուսաղիմա եպիսկոպոս, որ հանդիպեցայ ի Արղնին, եւ երետ նուէրք սորբ Յակոբայ Երուսաղէմայ եկեղեցւոյն զգիրքս զայս եւ շուրջառ այլ պարոն Արեւշահ,   յիշատակ իւր եւ ծնողաց իւրոց եւ ամենայն արեան մերձաւորաց իւրոց, ամէն …:

Գրեցաւ ի մեծ թուին Հայոց Մեծաց ՊՂԴ (1445), մարտ ամսոյ ԻԳ (23), ի փառս աստուծոյ հաւր, ամէն: Յաւոր աւագ շաբթու երեքշաբաթի աւրն, ի Դամասկոս Քաղաք:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 5647

 

Հետ. ստացող Ատոմ

Վայր` Մսր քաղաք

 

Զվերջին ստացող սուրբ աւետարանիս զմահդասի Ատոմ կրաւնաւորն յիշեցէք ի Քրիստոս, որ ըստացայ զսուրբ աւետարանս ի հալալ արդեանց իմոց` յիշատակ ինձ, եւ ծնաւղաց իմոց Գուռջիբէկին եւ Խէրիք-Տիկնայ եւ եղբարցն Ջանիբէկին եւ Վարոսին եւ ամենայն արեան մերձաւորացն իմ, եւ ի վայելումն եղբաւրորդուն իմ Կիրակոսին: Ի թըււին Հայոց ՊՂԴ (1445), ի Մսր քաղաքին, ձեռամբ Մեսրոպայ քաջ ըրաբունապետին: Արդ, աղաչեմ զդասս սուրբ քահանայիցդ, որք հանդիպիք այսմ սքանչելագործ եւ մեռելյարոյց սուրբ աւետարանիս, յիշեցէք ի Քրիստոս եւ լի բերանով աստուածողորմի ասացէք Ատոմ կրօնաւորին, եւ ծնօղացն Գուռջի-Բէկին եւ Խէրիք-Տիկնայ, եւ եղբարցն Ջանիբէկին, եւ Վարոսին, եւ ինքն Քրիստոս, որ առատն է ի տուրս ողորմութեան` ողորմի ձեզ յիշողացդ եւ մեզ յիշեցելոցս, ամէն:

 

ՏՈՒՄԱՐԱՏԵՏՐ

Երեւան 8973

 

Գրիչ Աւգսէնդ

Վայր` Կաֆայ

 

Եւ զստացող սորա յիշեա` զերջանիկ րաբունապետն մեր զտէր Սարգիսն, որ է աթոռակալ Կաֆայիս եւ առաջնորդ վանիցս սրբոյն Անդոնի, որ ստացաւ զսա ի յարդեանց իւրոց եւ ետ գրել զսա \ \ \ եւ ծնողաց իւրոց, ի թուականութեանս Հայոց ՊՂԴ (1445), ի յարքիեպիսկոպոսութեանն սրբասիրի տէր Մաղաքիայի մայրաքաղաքիս Կաֆայի եւ ամենայն հիւսիսական կողմանցս:

Եւ ես` անարհեստ գրիչս Աւգսէնդ անարժան եւ բազմամեղ աբեղայս գրեցի զտումարատետրս զայս ի յանբարի եւ ի դառն ժամանակիս, ի մայրաքաղաքս Կաֆայս, առ ոտս սրբոյն Անդոնի, յիշատակ երջանիկ րաբունապետին մերոյ տէր Սարգսի, եւ որ զմեզ յիշէ ինքն յիշեալ լիցի ի Քրիստոսէ, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս, ամէն: