Հայերէն Յիշատակարաններ

       1346
      
       ԱՒԵՏԱՐԱՆ
      
       ՀԱ, 1926, էջ 344
      
       Նորոգող` Յովհաննէս Նաղաշ
      
       Վայր` Խաղտեաց գաւառ, դղեակ Բաբերդ
      
       Արդ, ցանկացող եղեալ այսմ ... աւետարանիս պատուելի այրն աստուծոյ Խոսրովշահն, եւ ետ զսա վերստին նորոգել, զոր տէր աստւած նորոգեսցէ զմանկութիւն նորա, ամէն: Ի նեղ եւ ի դառն ժամանակիս, յորում մեծ մայրաքաղաքն Թէոդուպաւլիս անապատ եղեւ ի մարդոյ եւ յանասնոյ ի յազգէն հագարու եւ իսմայելացոցն: Նաեւ արեւելեանքն ամենայն, տուն Վրաց . որ յոլովք ի սուր սուսերի մաշեցան եւ այլք ի սովոյ մեռանէին, որ ոչ ոք կարէ պատմել զանցս աղետիցս, զոր եկն ի վերայ ազգիս քրիստոնէից, եւ այն վասն առաւել յաճախ մեղաց մերոց: Որ բազում տանուտեարք եւ քահանայք մուրողք տարաշխարհիկ շրջէին ի հայրինի գաւառաց ...: Երեմիայ պիտէր, որ լայր զանըմբռնելի վիշտս քրիստոնէից, եվս առաւել ազգիս Հայոց: Արդ, ստացաւ զսա զաւակ ի Սիոն ... եւ աստեացս ի վարժումն ուսումնասիրաց, ի յիշատակ իւր, եւ եղբաւրն իւրոյ Շերինշահին, եւ ծնաւղացն` Ումիկին եւ Թագուհէ, Պարոնշահին, եւ Սիրատիկնայ` փոխեցելոցն ի Քրիստոս, զոր տէր աստուած բարձակից արասցէ զնոսայ նահապետ[ի]ն Աբրահամ[ու]ն , ամէն:
      
       Արդ, եղեւ վերջին նորոգումն սուրբ աւետարանիս ի թուականութեանս Հայոց ՉՂԵ. (1346), ի գաւառիս Խաղտեաց, ի յանառիկ դղեակս, որ կոչի Բաբերդ, ձեռամբ սուտանուն մահտեսի Յովհաննէս նաղաշի եւ կազմողի, առ դրան սրբոյ Աստուածածնիս եւ սրբոց Հրեշտակապետացս, ի Հայոց վերադիտողութեան տեառն Մխիթարիա, եւ ի հայրապետութեան այսմ գաւառիս տէր Սահակայ եւ տէր Ստեփաննոսի, եւ ի թագաւորութեան Հայոց Կոստանդնի, եւ յիշխանութեան աշխարհին Հռոմաց Յորաթնային, որ էր այր բարեպաշտ, զի յոլովք ի յաշխարհի նորա լնուին հազիւ զսովեալ անձինս, զոր տէր աստուած յերկար առնէ զպետութիւն նորա , ամէն:
      
       Արդ, որք աւգտիք ի սմանէ` քահանայք եւ ժողովուրդք, յիշեսջիկ ի սրընթաց եւ ի մաքրամատուց աղաւթս ձեր զբարեմիտ այրն զԽոսրովշահն եւ զայլ ամենայն համացեղս իւր` զվերագրեալսն, եւ Քրիստոս յոյսն ամենեցուն ... յիշողացդ եւ յիշելոցս ողորմեսցի առհասարակ, եւ նմա փառք յաւիտեանս , ամէն:
      
       ԱՒԵՏԱՐԱՆ
      
       Երեւան 7656 (տես նաեւ 1547 թ. )
      
       Հետ. ստացող ` Աւան
      
       վայր` Այրերուաց գիւղ
      
       Ի թվիս Հայոց ՉՂԵ. (1346), ես` անպիտան ծառայս աստուծոյ Աւան Այրերուաց ձեռնաւոր, գնեցի զսուրբ աստուածաբան աւետարանս` պարիսպ եւ պահապան աստուածապատիւ պարոնին իմոյ պարոն Ջումին, եւ տեառն որդեացն իմ` պարոն Արղութին եւ պարոն Չարխիկին, եւ ի պատճառ խաղաղութեան եւ շինութեան գեղիս մերոյ Այրերուաց: Քրիստոս աստուած իւր սուրբ աւետարանիս միջնոր[դ]ութեամբն եւ բարեխաւսութեամբ զիմ պարոնն զՋումայն եւ զիւր աստւածատուր զաւակքն խաղաղութեամբ պահէ եւ փրկէ յամենայն փորձութենէ: Եւ ես` մեղուցեալ ծառայս աստուծոյ Աւանս, յերեսս անկեալ
      
       աղաչեմ զամենեսեան, որք կարդայք եւ որք լսէք || իմ շատ մեղաց եւ յանցանացն թողութիւն խնդրեցէք. յիշեցէք ի Քրիստոս եւ զծնողն իմ` զհայրն իմ զԳերգ եւ զմայրն իմ զԱմէն տիկին, եւ զկենակիցն իմ զՀուրիայ, եւ զորդին իմ զԱստուածատուր, կենդանեացս մեղաց թողութիւն խնդրեցէք եւ մեռելոցն հանգիստ եւ ողորմութիւն հայցեցէք. եւ որ ուղեղ մտաւք եւ լի սրտիւ մեր մեղաց եւ յանցանացն թողութիւն առնէ, աստուած իւր մեղաց եւ յանցանացն թողութիւն արասցէ, ըստ անսուտ բանին Քրի ստոսի, որ ասաց` եթէ թողցուք մարդկան զյանցանս նոցա, եւ հայրն երկնաւոր թողցէ ձեզ զյանցանս ձեր...:
      
       ԱՒԵՏԱՐԱՆ
      
       Երեւան 7636 (տես նաեւ 1602թ. )
      
       Գրիչ ` Նատեր
      
       վայր ` Սուրխաթ
      
       ա
      
       ... Արդ, յամի ՉՂԵ. (1346)-երորդի թվականութեանս Հայոց գրեցաւ սուրբ աւետարանս ի խնդրոյ քրիստոսասէր եւ ողջախոհ քահանայի Աբրահամ իրիցոյ, որ յուսով ստացաւ զսա յարդար ընչից իւրոց` բարեխաւս վասն հոգւոյ իւրոյ, եւ յիշատակ աստի կենացս, եւ որդի յաւիտենականին, եւ ընտանի ի վերինն Երուսաղէմ: Որք հանդիպիք այսմ աստուածաբան մատենիս յիշեցէք ի սուրբ եւ ի մաքրափայլ աղաւթս ձեր զԱբրահամ երէց, եւ զորդի իւր` զժառանգաւղ սորա զԿա-
      
       րապետ աբեղայ, եւ զՎարդապետն, եւ զՍիմէոնն, եւ զծնողսն իւր` զԱստուածատուրն եւ զԹագուհին, եւ զեղբարսն իւր` զփոխեցեալսն, նաեւ զիրիցակինն իւր` զփոխեալն, եւ զորդիսն, եւ զամենայն արեան մերձաւորսն, որք տեառն են պաշտաւնեայք, եւ ճանաչել զնոսա, որք կան եւ որք գնացին [առ ] տ էր, որում ողորմեսցի նոցա եւ սոցա ըստ մեծի ողորմութեան իւրում: Ընդ նոսին եւ զմեղապարտ գրիչս զՆատերս, եւ զորդին իմ զԱւետիք, որ ծաղկով զարդարեաց զսա եւ կազմեաց, եւ զ ամենայն եղբարսն իմ, եւ զծնօղսն, եւ զզաւակսն, եւ որք աւգնեցին ի սուրբ աւետարանս եւ մասնակից եղեն սորին բարեաց հատուցման ողորմեսցի յիշելոցս եւ ընթերցողացդ, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս , ամէն:
      
       Արդ, գրեցաւ սա յաշխարհս ի հիւսիսոյ, որ կոչի Խրիմ, ի քաղաքս, որ ասի Սուրխաթ, յաշխարհակալութեանն Ճանիպէկ խանի, ի վերադիտողութեանն տէր Ստեփանոսի, եւ յաթոռակալութեանն Յովհաննէս կրաւնաւորի:
      
       Յայսմ ամի շինեցաւ սուրբ Աստուածածինն մերձ ի վանքն սուրբ Ավքսենտի, ձեռամբ Աւետիս խոտաճարակ րաբունոյ եւ Աբրահամ իրիցու, որ երկուց բարեաց եղեւ գո րծակից` սուրբ աւետարանիս եւ սուրբ տաճարին, որ յանուն սուրբ յաստուածամօրն շինեցաւ, եւ յայսմ աւուր վիրաւորեալ խո[տա]ճարակն [Աւետիս ] գնաց աստի:
      
       բ
      
       Զստացաւղ աստուածապատում հրամանիս զԱբրահամ երէց, եւ զծնողսն իւր, եւ զեղբայրսն իւր, եւ զորդիսն իւր, եւ զամենայն արեան մերձաւորսն եւ զերախտաւորսն, եւ որք աւգնեցին ի գին սորա` թէ շատ եւ թէ սակաւ, ամենեցուն ողորմութիւն եւ թողութիւն խնդրեցէք, ո՜վ սուրբ ընթերցողք, զի եւ դուք գտջիք ողորմութիւն յաստուծոյ: Ընդ նոսին եւ զապիկար գրիչս զՆատեր, եւ զծնաւղսն իմ, եւ զեղբարսն, եւ զքուերսն, եւ զորդիսն` զԱւետիս ծաղկաւղ եւ կազմաւղ, եւ զՅոհանէս սարկաւագ, որ տղա հասակաւ ել աստի եւ եմուտ առ Քրիստոս, իսկ մեզ սուգ անմխիթար եւ վիշտ անմոռանալի մնաց, եւ քոյր նորա զկնի նորա գնաց, ողորմութիւն գտցին նոքա յողորմածէն աստուծոյ ձերով սուրբ աղօթիւք եւ մեզ վ հատելոցս յիշող լերուք ի թողութիւն, զի եւ ձեզ լիցի թողութիւն յաստուծոյ` յաւրհնելոյն յաւիտեանս , ամէն:
      
       ԶՄարան Խաթունն յիշեցէք ի տէր եւ զքոյր նորա զՄայրապետն եւ աստուած զձեզ յիշէ:
      
       Ծաղկող` Աւետիս, որդի Նատերի
      
       գ
      
       Ո՜վ սուրբ ընթերցող աւետարանիս սրբոյ, յիշեա զբազմամեղ Աւետիսս` զնկարող եւ զսանտրող այսմ, եւ խոշորութեան արւեստին մի մեղադրէք:
      
       Կրկին աղաչեմ յիշեա եւ զգովելի անձն, զցանկալի տիպն, զեղբայր թշուառութեանս իմոյ` զՅովաննէս սարկաւագ, որ ի մանկու-
      
      
       թեան հասակ փոխեցաւ ի կենացս եւ զիս եթող ի մէջ բազմածուփ ալեաց , զոր եւ հայցեմ զսուրբ մանկունսդ խնդրել աղաւթիւք, զի տէր մեր արասցէ դասակից արդարոց զեղբայրն իմ, եւ ինձ` մեղաւորիս շնորհեսցէ զթողութիւն, զի եւ դուք գտջիք զողորմութիւն ի Քրիստոսէ:
      
       դ
      
       Որք հանդիպիք այսմ աստուածաբան մատենիս յիշեցէք ի սուրբ եւ ի մաքրափայլ յաղաւթս զձեր զՇահերն, եւ զկենակիցն իւր, զՓոքր տիկինն, եւ զաւակսն իւրեանց` զԿարապետն եւ զԱմիրքայն, որ աւգնական եղեն աւետարանի ծախսն եւ որք արեանն [Քրիստոսի ] են պաշտաւնեայք, եւ հատոյ զպարտս նոցին ըստ ընդաբոյս առատ ողորմութեան քում աստ եւ ի հանդերձելումն, ի Քրիստոսի փառք յաւիտեանս:
      
       ԱՍՏՈՒԱԾԱՇՈՒՆՉ
      
       Թորոս Աղբար. Բ, ջ 426-427 (Տիգրանակերտ)
      
       Գրիչ ` Նատեր
      
       վայր ` Սուրխաթ
      
       Յամի ՉՂԵ. թուականիս Հայոց (1346) եղեւ զրաւ գրչութեան աստուածաշունչ տառիս ձեռամբ մեղաւոր Նատերի, ի խնդրոյ պատւական եւ մաքուր կրաւնաւոր եւ հեզահոգի աբեղայի Գրիգորի եւ եղբայր իւրոյ Վահան աբեղայի, յաշխարհս հիւսիսոյ, ի մայրաքաղաքն Ղրիմի, եւ հոյակապ եւ ի հռչակաւոր բազմաժողով տեղիս, որ կոչի Սուրխաթ , յառաջնորդութեան առաքելական իշխանութեան տեառն Ստեփաննոսի, եւ յաթոռապահութեան հանճարեղ հռետորին Յոհաննէս աբեղային, յաշխարհակալութեան Ճանիպէկ ղանին, եւ ի քաղաքապետութեան Ռամատնայ, որ այժմս արժանի յիշատակելի է վասն իրաւագնացութեան ի վերայ սահմանի ըստ աւրինի քաղաքականութեան...:
      
       ԱՒԵՏԱՐԱՆ
      
       Երեւան 7353
      
       Հետ. ստացող ` Հայրանուն
      
       վայր ` Միլիվա՞նք
      
       ա
      
       [Կամա]ւն աստուծոյ ես` Հայրապետ քահանայս` [Հ]այրանունայ որդիս Միլիվանեացի, որ փափաք ունայի պատարագի եւ սուրբ աւետարանի, որ նոր կարգ առի, ամ աստուած չէթող, որ պատարագ ելի կամ զաւետարանս կարդացել, սիրովն լցել: Ո՜վ սուրբ քահանայք, աղաչեմ զձեզ, ի հալալ ընչից իմոց դրամ տվի ու առի իշատակ ինձ
      
       եւ ծնողաց իմոց` Հայրաննոյ, եւ եղբարց իմոց` Մանանիսի, Ովանիս[ի ] եւ այլ տղայացս: Ես Հայրանուն Գերգու պտուղ, ու մեր հաւրն Գրիգորոյ, ու մաւրն Հազրեւարդայ, ու Ասլան Խաւթունայ եւ ամենայն ազգականաց, գնեացաք զաւետա[րա]նս մեզ, մեր տղայովն իշա[տա]կ: Ամ տղէն աստուած փոխեցաւ, մեք սրտայբեկ ու լալագին աչաւք ի վայր մնացաք, ո՜վ սուրբ վարդայպետք եւ քահանէք, ով կարդէք եւ զաստուած փառայբանէք, աղաչեմ զձեզ վանց սիրին Քրիստոսի իշէք զմեզ` զմոլորելքս ի սուրբ աւղթս ձեր, եւ աստուած ողորմի ասէք որդոյ մերոյ Հայրապետայ նորայկնուք էրիցին եւ ծնողացն եւ ազգականացն իւրոց. սուրբ աստուածածին, բարեայխաւսութեամբ սուրբ առաքելոցն, մարգարէիցն, մա[ր]տիրոսացն, սուրբ ճնգայաւորացն սոցա մեղն || |
      
       Թ[ու ]. ՉՂԵ. (1346): Աւրհնել եւ փառայվորել է աստուած, ամենողորմն աստուած ողորմի |||
      
       բ
      
       Երբ Վարդանն ընձայեցաւ` թիվն ՉՀԲ. (1323), ի յամսեն տրէ:
      
       Երբ Աւծել ընձայեցաւ` թիւն ՉՁԳ. (1334) էր, ի յամսէն տրէ. եւ Քրիստոսի մարդասիրին փառք յաւիտեանս , ամէն:
      
       ԱՒԵՏԱՐԱՆ
      
       Կերլա . ժա. ՀԱ, 1895, էջ 304
      
       Գրիչ ` Կիրակոս
      
       վայր ` Սուրխաթ
      
       ... Յամի եւթնահարիւրերորդի [ին]նսուներորդի հինգերորդի, թուաբերութեանս Հայոց նոր տումարիս (1346), ի գաւառիս Խրիմի, ի մայրաքաղաքիս Սուրխաթ կոչեցեալ, ընդ հովանեաւ սուրբ աստուածածնի եւ սուրբ Գրիգորի Լուսաւորչի, ի հայրապետութեան տեառն մխիթարայ եւ յեպիսկոպոսութեան ամենայն հիւսիսային կողմանցս տէր Ստեփանոսի արհիեպիսկոպոսի, ի յայսմ ժամանակի գրեցաւ ամենագովելի եւ գերհռչակելի եւ գերապանծ, պաշտելի եւ երկրպագելի սուրբ աւետարանս, ձեռամբ մեղօք լցեալ եւ անպիտան հոգւոյ ` Կիրակոս սարկաւագի, յամսեանն աւգոստոսի ի ԺԵ. (15), ի փառս Քրիստոսի` աւրհնելոյն յամենայն բերանոյ յաւիտեանս, ամէն: Արդ, աղաչեմ զամենեսին զդասս լուսերամիցդ, որք հանդիպիք այսմ աստուածախաւսութեան սուրբ աւետարանիս, յիշեսջիք ի մաքրափայլ աղօթս ձեր զԿիրակոս աւաք սարկաւաք եւ զծնողս իմ` զԿարապետ քահանայ, եւ զմայրն իմ զԱննայ` զփոխեցեալն առ Քրիստոս, եւ զկուսակրօն քահանայ զՄինաս` զեղբայրն իմ, եւ զսոցին հարսն զԽայաթ` զփոխեցեալն առ Քրիստոս` զուգակից իմ: Արդ , կրկին աղաչեմ
      
       ձեզ, սրտի մտաւք յիշել զվերոյգրեալսդ, եւ դուք յիշեալ լիջիք առաջի Քրիստոսի աստուծոյ մերոյ, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս, ամէն: Նայ եւ զԳրիգոր քահանայ յիշեսջիք ի տէր մեր, որ զօրինակն շնորհեաց, եւ անմեղադիր լերուք, ո՜վ սուրբ հարք, վասն անարուեստ գրոյս եւ սղալանացս, որ ի սմա, զի կայր իմ այս չափ էր, եւ չէի տեղեակ այսմ արհեստի, այլ հարկէ եւ փափաքանաց սրտիս համարձակեցայ ի սմա եւ նոյն ինքս պարգեւեաց ինձ ի կատար ելանել սմա, ի փառս սուրբ երրորդութեան, որ է աւրհնեալ յամենայն բերանոյ , ամէն:
      
       ԺՈՂՈՎԱԾՈՒ
      
       Երեւան 2187
      
       Գրիչ` Թորոս Տարօնեցի
      
       ա
      
       Զծրօղ Թորոսս յիշեա եւ ասա միշտ տէր ողորմեա, ի թվ. Հայ[ոց ] ՉՂԵ. (1346):
      
       բ
      
       Զստացօղ սուրբ ասացուածոցս` զՄարտիրոս քահանայ Սանահնեցի եւ զծրող Թորոս Տարօնեցի, աղաչեմ զձեզ, յիշեցէք զմեզ մաքուր աղօթիւք, ի թուիս Հայ[ոց ] ՉՂԵ. (1346):
      
       ՏՕՆԱՊԱՏՃԱՌ
      
       Երեւան 4166
      
       Շինեցաւ սուրբ եւ հռչակաւոր բազմաժողով մեծ մենար[ան]ն Հայոց Թառ ի սուրբ թարքմանչացն` ի Սահակ հայրապետէ Հայոց եւ ի Մեսրոփ վարդապետէ ԴՃ. եւ ԻԳ. (426) ամի ծնընդեանն Քրիստոսի, ի թագաւորութեանն Հայոց Վռամշապ[հ]ոյ, ի թագաւորութեան Հոռոմոց Արկադէոսի եւ Ոներիոսի, եւ ի պատրիարգութեան Յոհաննու Ոսկեբերանի:
      
       ԲՌԷՃ. եւ ԺԷ. (2717) ամով յառաջ քան զհայ թուականն (իմա ', 2166 թ. ն. մ. է . ) շինեցաւ գեղաքաղաքն Գառնի ի Գեղամայ եւ ի Գառնկոյ: ԳՌԵՃ[ԺԲ . ] (3512) տարի է մինչ ի յայս, որ է թիւս ՉՂԵ. (1346):
      
       Ի Հայոց թուին ՃԼ. (681) շինեցաւ սուրբ Սիոն ի Կուրապաղատին, ի վերայ Գառնոյ հողահատին, տէր Ներսիսի հրամանաւ:
      
       Գառնոյ մին կոպարն այս է , մինն` Շաղուաքայ, մին[ն ]` Կոտուայ Շահառահն, մինչ ի ծովն: