Հայերէն Յիշատակարաններ

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ ՀԵԹՈՒՄ ԱՐՔԱՅՈՐԴՈՒ

ԵՐԵՒԱՆ 10675

Գրիչ` Թորոս Ռաւսլին

Վայր` Հոռոմկլա

ա

Փառք համագոյ եւ միասնական Սուրբ երրորդութեանն եւ միոյ \\ աստուածութեանն Հաւր եւ Որդւոյ եւ ամենասուրբ Հոգւոյն, այժմ եւ միշտ եւ յաւիտեան:

Շնորհիւ Տեառն սկսեալ եւ ողորմութեամբն նորին յանգ ելեալ աւարտեցաւ մատեանս աստուածային երկրպագելի եւ համբուրելի սուրբ Աւետարանս, յամի ՉԺ եւ Է երորդի (1268) թուաբերութեանս Հայկազեան տումարի, յաստուածապահ դղեակս Հոռոմկլա, ընդ հովանեաւ սուրբ տաճարապետիս Սուրբ Փրկչին մերոյ եւ Սուրբ Աստուածածնին <330a> եւ Սուրբ Լուսաւորչին մերոյ, հրամանաւ եւ ծախիւք երջանիկ հայրապետին Հայոց տեառն Կոստանդեայ, որ զաստուածահաճոյ վարուց իւրոց եւ բարի անուանն համեմատ ունէր զպատմութիւն: Որ եւ ի կեանս իւր, ի ձեռն քաջակրաւն քահանայի Թորոսի` եղբաւրոդոյ իւրոյ, ետ գրել զսա իմոյ անարժանութեանս` Թորոսի մականուն Ռաւսլին կոչեցելոյ: Եւ նուիրեաց զսա կտակ հոգւոյ իւրոյ, եւ ծնողացն, եւ գեղեցիկ մականն Հեթմոյ որդւոյ Լեւոնի, որդւոյ Հեթում թագաւորի: Եւ ինքն կատարեալ զկեանս իւր` հանգեւ ի Քրիստոս, կալեալ զաթոռ հայրապետութեան ամբ Խ եւ Ե (45): Որ եւ ի շնորհացն Աստուծոյ եւ հրամանաւ թագաւորին Հեթմոյ, յաջորդէ զաթոռն սուրբ տէր Յակոբ` այր բարի եւ վարդապետ Հին եւ Նոր կտակարանաց, անապատական վարուք ճգնե[ա]լ:

Ի ժամանակի յայսմիկ մեծն Անտիոք գերի վարեաց զբազումս անաւրէն արք <330b> այէն Եգիպտացւոց, եւ բազում եղեն սպանեալք եւ գերիք նորա եւ կսկիծ աստուածաբնակ վայելչութիւն գեղոյ նոցա, որք հրով սպառեցան: Յայսմ երկիւղի եւ չարալլուկ համբաւոյ զարհուրեցան բազում գաւառք, եւ առաւել աշխարհս Կիլիկեցւոյ:

Եւ մինչ յայսմ մեծի տագնապի եւ ի դողման էաք, բացաւ առաւաւտ խաղաղութեան մարդասիրին Աստուծոյ, եւ մեծն Լեւոն` թագաժառանգն Հայոց` զերծեալ եղեւ խնամաւքն Աստուծոյ յերկաթի հալոցացն, ի ծառայութենէ եւ ի ձեռաց նոյն արքային Եգիպտացւոց: Եւ բազում պատւով եւ ընծայիւք եկն յաշխարհ եւ ի հայրենի աթոռ իւր, եւ եղեւ խաղաղութիւն երկրիս եւ խնդութիւն քրիստոնէից:

Ի սոյն աւուրս եղեւ զրաւ գրչութեան սորա զանազան նիթաւք եւ երանգ երանգ գունաւք, առ ի սխրալի լինել որդոց սրբոյ եկեղեցոյ: Վասն որոյ աղաչեմ զձեզ, ո՜վ որդիք լուսոյ մաւր Սիոնի, որք վայելէք սովաւ, յիշեսջիք աղաւթիւք ի Տէր զարժանաւորսն ամենայն բարեաց յիշատակի զսուրբ հայրապետն մանուկն Հեթում, եւ զհայր իւր Լեւոն թագաժառանգ, եւ զմայր իւր բարեպաշտուհի թագուհի Հայոց Կեռան կոչեցեալ, բարեպաշտաւնեայն Հեթում` երեխտագործ Հայոց եւ ինձ անարժանիս` որդաւք եւ դստերաւք իւրովք եւ ամենայն զարմիւք, որոց ննջեցելոցն հանգիստ եւ ողորմութիւն պարգեւեսցէ Քրիստոս Աստուած, եւ զմնացեալսն անխռով խաղաղութեամբ պահեսցէ եւ երկնաւոր թագաւորութեան հաղորդս արասցէ, ամէն:

Յիշել աղաչեմ եւ զարիագոյն քահանայն Թորոս, որ զծախս գրոցս երկրորդեաց զոսկի: <331b> Զբազմամեղ գրիչս աղաչեմ յիշել` զանարժանութիւն իմ, եւ զկազմաւղ սորա, եւ Քրիստոս Աստուած զձեզ յիշեսցէ ի գալըստեան իւրում եւ յարքայութեան, որ է աւրհնեալ ընդ հաւր եւ Սուրբ Հոգւոյն այժմ եւ միշտ, եւ յաւիտեանս յաւիտեանից, ամէն:

բ

<4a> Զմեղապարտգրչի սրա ողորմեա Քրիստոս Աստուած:

գ

<13b>

Տէր իմ Քրիստոս` լոյս գերարփի,

Որ շրջեցար մարմնով յերկրի,

Եւ զայս մատեանս աւետալի

Մեզ հնչեցեր ձայն ցնծալի,

Դու զտէր Կոստանդին` հովիւ բարի,

Կաթողիկոս Հայոց սեռի,

Զոր փոխեցեր ի յայսմ ամի`

Յաթոռ նստո ընդ Պետրոսի, ամէն:

ՉԺԶ (1267):

<14a>

Եւ ժառանգող այս մատենի

Զպարոն Հեթում համբակ բարի,

Որ է որդի նա Լեւոնի,

Որդոյ Հեթմոյ մեծ արքայի,

Պահեա կենաւք յերկարելի,

Իւր ծնողաւքն եւ այլ զարմի,

Եւ ի քոփառսդ հայրենի,

Հաղորդս ընգալ քեզ կրկնակի, ամէն:

դ

<101b> Զաստուածապատիւ տէր Կոստանդին կաթողիկոս յիշեսջիք ի Քրիստոս:

ե

<157b> Ընդ մետասանիցն համադասեա Քրիստոս զսրբազան կաթողիկոսն տէր Կոստանդին` ստացող սորա, եւ զեղբարորդի նորին` Թորոս քահանայ:

Եւ մեղապարտ գրչի սորա շնորհեա մեղաց թողութիւն:

զ

<153b> Ընտրելոց մետասանիցն հաղորդս ընկալ, Քրիստոս Աստուած, զտէր Կոստանդին կաթողիկոս Հայոց` ստացաւղ քոյին բանի, եւ Թորոսի քահանայի` եղբաւրորդւոյ նորա շնորհեայ դասիլ ընդ սուրբ քո, եւ քեզ փառք յաւիտեանս, ամէն:

է

Կազմող` Առաքել Հնազանդենց

<331b> Զկազմող սորա զԱռաքել Հնազանդենց եւ զծնաւղսն իմ, եւ զհարազատսն իմ զԿարապետ քահանա եւ զպաւղոս սարկաւագ եւ զուսուցիչն իմ զՍարգիս քահանա` զհանգուցեալսն ի Քրիստոս աղաչեմ յիշել ի Տէր: Ի թվին ՉԺԷ (1268):

Վազգէն Ա.

***

ՃԱՇՈՑ

Ստացող` Սմբատ Գունդստապլ

 

Փառք Աստուծոյն ամենայնի

Գոյից էիցս արարաւղի,

Որ ինքն է մէն ւ այլ չլինի.

Տէր եւ պարոն անփոխեյլի:

Ի թվականիս Հայոց գըրի

Յիաւթն հարոյր տասնիաւթնի (1268),

Ես` Սմբատս Հայկազնի,

Ծառայս եւ հողս Քրիստոսի

Եւ սպայապետ հայոց գընդի,

Տէր ամրոցիս Պապէռաւնի,

Անդրանիկ` հաւր իմ Կոստանդնի,

Եղբայր Հեթմոյ թագաւորի,

Որ ցանկացա եւ սիրեցի

Ըզմայրն իմ` ըզսուրբ եկեղեցի,

Եւ զինչ ի նմա իսկ ընթեռնի,

Ամբողջ ի լրման ի մէկ տարի

Զամէնն ի սմա հաւաքեցի:

Հայնց որ ով ոք որ զսա ունի,

Նա բնաւ ի յայլ գիրք չսնգի,

Բայց եւ զայլս այլ գրել պիտի:

Թէ ե՞րբ սկսաք կամ կատրեցի

Զաստուածային տառս ի կարգի,

Սկիզբն էր ի չար ժամանակի,

Երբ Մսրցին եկն ի Մառի

Ի էսպան ըզԹորոս թագաւորի

Եւ այլք բազումք ի նոյն ըզկնի,

Ի այրեց ըզՍիս եւ զՄսիս

Եւ զինչ որ շէն կար ի մջի,

Եւ զԼեւոն աւագորդի

Հեթմոյ հայոց մեծ արքայի,

Տարաւ ծառաւ եդ ի բանդի,

Ի քաղաքին Եգիպտոսի:

Բայց զոր ածեմ աստ ի գրի

Զառ եւ աւար եւ զարոյննի,

Կամ զհամարքն ծառայի,

Զորս ընդ մեղաց էհաս երկրի,

Որ թէ զամէնն գրել էի`

Նա շատ առնոյր թուղթ եւ շտի:

Բայց յաջողմամբ Քրիստոսի

Ի վերոյ գրեալն թվականի,

Որ զընթերվածքս կատրեցի

Ձեռամբ գրչին Կիրակոսի,

Զերծաւ Լեւոն թագաւորդի,

Ի երեկ ի յիւր տուն ի տեղի.

Եւ զայս ձեռամբ իմով գրեցի,

Զի յիշատակ ինձ եղիցի,

Տրուպ եւ անզեղջ մեղաւորի

Սմբատա Գունդստապլի,

Հաւր իմոյ Կոստանդնի,

Եւ մաւր իմոյ տամ Ավիծի,

Եղբարց եւ քերց, նաեւ ազգի,

Զնոյն եւ որդոց իմում զկնի`

Հեթմոյ, Աւշնի, եւ Կոստանդնի,

Եւ մաւր սոցին Թեֆանաւի,

Որ` որ գթան ւ ասեն բարի,

Կամ ըղձալից Տէր ողորմի,

Նա [ա]ռատաձիր Տէրն ամէնի,

Բազմապատիկ տա իր բարի`

Աստ ի ներկայս` այժմ եւ զկնի:

***

ԱՍՏՈՒԱԾԱՇՈՒՆՉ

Երեւան 287

գրիչ` Կոստանդին

Վայր Հռոմկլայ

ա

<289a> Փառք [ք]եզ կոնա քող արեգսագոն կիսագնդի եւ Դեմետրի ծովուե ամենայն արարածոց, որ արժանի արարէր յանգ հանել զայս աստուածախաւս մարգգարէական տառս, ձեռամբ կոստադեա նւաստ քահանաի` տխմար գրչի, ի խնդրոյ եղբաւր մերոյ Պետրոսի, որ եռափափագ սիրով ցանկացաւ այս հոգիապատում մատենիս, եւ ետ գրել զսա ի վարժումն անձին իւրոյ, եւ յիշատակ հոգւոյ իւրոյ եւ ծնաւղաց իւրոց եւ բնաւ զարմից:

Արդ, աղաչեմ զամենեսեան, որք աւկտիք ի սմանէ կամ ընդաւրինակէք, յիշեսջիք զիս զՊետրոս, եւ զծնողսն իմ, եւս եւ զերանեալ արժանապատուեալ քահանայապետն եւ զըստ հոգւոյ հայրն մեր եւ զվարժիչ իմ յայսմ աստուածախաւս բանիցս զ\\\, որ բազում աշխատութիւնս եւ զբաղանս զորս ըստ հոգւոյ եւ մարմնոյ ոչինչ գրէր, այլ ի վերայ յամենայնի եւ զայս առնէր աշխատութիւն` զցայգ եւ զցերեկ անդադար քննէր մեր զգիրս Աստուծոյ լուրջ սրտիւ եւ բերկրեալ հոգւով, ոչ ձանձրանայր կամ մեծամտէր առ մեր ախմարութիւնս, որ անգամ էաք ամենայն բայից եւ բառից գրոց, այլ փոքրոգի եղեալ` քաղցրութեամբ ուսուցանէր զամենայն, թէպէտ եւ մեք ոչ կարեաք ծածկել ի մեզ զամենայն լուսաւոր բանս նորա, այլ փոքրիշատէն, եւ բազում աստուածութիւնս ընձեռեաց մեզ ընչիւք եւ աւրինակաւք:

Ընդ նմին եւ յիշատակի արժանին յիշեսջիք զսուրբ հայրապետն մեր զկաթողիկոսն, որ եւ նա մասնաւոր աւգնեաց մեզ: որովք աղաչեմք զառատաձիրն Աստուած` զՀոեին Սուրբ, զի շնորհազարդեսցէ զարժանիքն յիշատակի զվերոյգրեալ սուրբ հարքս մեր յաստիս եւ ի հանդերձեալումն` հոգւով եւ մարմնով։ Ընդ նոցին եւ զանարժան աշակերտս զՊետրոս, եւ զծնաւղսն իմ եւ զսնուցիչն իմ զՄարեմ եւ զԿոստանդին քահանայ, եւ զծնաւղսն իմ, եւ զորդիսն իմ, որ բազում աշխատեցաւ ի սա, եւ եթէ անարհեստ համարիք զգիրս, մի՛ մեղադրէք, զի ի վանկից, շեստից եւ ստորից չէր տեղեակ եւ աւրինակքն ախմարած գրած էր։ Վասն այնոցիկ այս մինչեւ յայս չափ:

Արդ, գրեցաւ սա ի թվիս Հայոց Չ[Ժ]Է (1268), ի թագաւորութեանն Հեթմոյ բարեպաշտի, ի դիդապետութեանն տեառն Յակոբայ, որ յայսմ ամի կարգեցաւ առաջնորդ սուրբ եկեղեցւոյ <289b> Հայկազեան քրիստոնէիցս եւ յաջորդ աթոռոյ սուրբ Լուսաւորչին մերոյ Գրիգորի, յամսեան փետրվար, որ աւր ԺԲ (12) էր: Եւ վասն թշուառութեան ժամանակիս զինչ պիտոյ է մեզ գրել, որ Երեմիայի մարգարէին ողբոցն կարաւտանամք, զի աշխատեսցուք գերիսն յանաւրէն զաւրացն փարաւովնի նմանեալք գերութեանն Երուսաղէմի: Եւս առաւել աւաղեմք զթագաժառանգն թագաւորութեանս մերոյ, զխողխողեալն սրով անաւրինացն` զքաջ զաւրականն Քրիստոսի զպարոն Թորոս, եւ զգերեալն յԵգիպտացւոցն զպարոն Լեւոն, վասն որոց հայցեմք յԱստուծոյ` միոյն հանգիստ յարքայութեանն երկնից եւ պսակ մարտիրոսական արեամբ նահատակին, եւ ազատութիւն ազատեցելոյն արեամբն Քրիստոսի պայազատին Լեւոնի պարոնին մերոյ: Զի ազատութեամբ նորին վերստին ուրախասցուք մեք, որպէս Իսրաեղ ի դարձին ի Բաբելովնէ ի ձեռն Զաւրաբաբելին, որում շնորհիս պարգեւողին Քրիստոսի աւրհնութիւն եւ փառք ընդ հաւր իւրոյ եւ հոգւոյն սրբոյ յաւիտեանս, ամէն:

բ

<104b> Զմեղաւք դատապարտեալս յիշեա ի Տէր:

գ

<288a> Զմեղաւք դատապարտեալս զԿոստանդ[ին] քահանայ աղաչեմ յիշել ի Տէր Յիսուս:

***

***

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ԴԱՆԻԷԼԻ ՎԱՐԴԱՆԱՅ ԱՐԵՒԵԼՑՒՈՅ

Երեւան 4834, (1296 թ. )

Հեղինակ` Վարդան Արեւելցի

Վայր` Խոր-Վիրապ եւ Աղջոց վանք

ա

<168a> Մերձաւորք մեր եւ եղբարք եւ որդեակք յաւժարեցին զհեռաւորութիւնս մեր մերձ տանել մերձաւորաց Հոգւոյն Աստուծոյ, եւ զտկարութիւնս մեր զաւրացուցանել Տերամբ զաւրացելովքն, եւ զհիւանդութիւնս մեր բժշկել վարժեցելովքն ի բժշկապետէն Յիսուսի Աստուծոյ մերոյ, յորոց մի է քաւիչ եղբայրն մեր Գրիգոր վարդապետն Սանահնեցի եւ այլք ընդ նմա, որ կամեցան վաստակել մեզ յուսով ի բաղձալին ամենսուրբ Հոգւոյ եւ ի ցանկալին զուարթնոցն` ի յարդար եւ ի մեծն Դանիէլ, առաջնորդ ունելով եւ ճրագ ճանապարհի զաստուածընկալ լուսաւորիչքն այսմ մատենի, զսքանչելի Ասորին զԵփրեմ, եւ զՀիպողիտա Հռոմա հայրապետ, եւ զարդ եւ զաւակն Հայաստանեայցս եկեղեցւոյ` զպսակեալն Ստեփանոս Սիւնեա(ց), առընթեր միմեանց դնել զաստ եւ անդ գտեալ բանս նոցա, զառնելով վաստակ զուսումնասէրսն, որ գան զհետ մեր։ Եւ է զի ի յարձակմանէ նշուլից լուսոյ նոցա տեսցուք ինչ, եւ դիցուք ի փառս Աստուծոյ, եւ ի զուարճացումն զարմիցդ Սիոնն եւ ի յոյս քաւութեան դժուարալուաք իմոցն մեղաց:

բ

Եւ ինձ իսկ անարժանիս եղեւ բաղձալի փոքր ինչ վաստակել <211b> ի բանս նորա, զսրբոցն խաւսս, վասն որոց դնել առ իրեարս, յորոց շատ մնացեալ լինի ի յոլով հոգւոց իմոց եւ ի ցնորից, եւ զոր չէին առեալ ի մեկնութիւն` յայնց բանից դնէաք լուծմունս, եւ շատս թողուաք վասն ձանձրանալոյ զբնաբանն չգրելով:

Եւ յաղագս ամենեցունց երկնչիմ եւ խնդրեմ ներումն եւ թողութիւն եւ ողորմութիւն յԱստուծոյ, եւ իւրմէն. եւ ի սուրբ հրեշտակաց, եւ եղբարցդ, եւ յորդոցդ, որք պատահէք, չբարկանալ մերում համարձակութեանս, պատճառ ունելով մեր զյոյսն եւ զսէրն, որ առ Աստուած ի սուրբսն իւր Աստուծոյ, որ միայն յԱստուած նայելով, եւ ի մեզ բարի կամաւք հաւատամք սրբիլ եւ հաճոյ երեւիլ Աստուծոյ եւ սուրբ եկեղեցոյ ամաւթովս եւ անհաճոյս, որքան յինքն է: Այլ եւ եղբայրն Գրիգոր վարդապետն Սանահնեցին շատ հարկեաց եւ աճեցոյց զյոյսն իմ ի Քրիստոս եւ ի Դանիէլ, որ զայն աստուածաբանեաց եւ կանխաւ գուշակեաց կրելով զնա անապատ ոգոջն:

Եւ սկսաք ՉԺԶ (1267) թուին ի Սուրբ Վիրապին, եւ կատարեցաւ ՉԺԷ (1268), առաջի սուրբ եւ փառաւորեալ նահատակիս Սուրբ Ստեփանոսի, ի սուրբ ուխտս Աղչոց վանիցս, յառաջնորդութեան Եփրեմա գովելի ասպընջակնիս, եւ գոհանալի եղբարց:

Աղաչեմ զամենեսեան սիրովն Քրիստոսի զպատահեալսդ, ներել սխալանացն մեր յամենայն իրս եւ ի գիրս յայս, եւ խնդրել յԱստուծոյ մեզ ողորմութիւն եւ թողութիւն մեղաց, եւ ամենայն երախտաւոր պարոնացն Սադունին, <212a> Սմբատա, Քրդին, Պռաւշայ, եւ ամենայն բնակչաց երկրիս, եւ եղբաւր իմոյ Ներսէս վարդապետին, որ եւ զնա աշխատեցաք ի գիրս, եւ աւրհնեալ է Քրիստոս Աստուած ի սուրբ իւր եւ յարարածս ի բոլոր եւ ի մասնաւորսն, ընդ Հաւր եւ ամենասուրբ Հոգւոյն յաւիտեանս, ամէն:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Ճանիկեան, Հնութիւնք Ակնայ, էջ 89-90

Գրիչ` Գրիգոր

Վայր` Երուսաղէմ

ա

Ես նուաստ Գրիգորս` անարժանս եւ անպիտանս յամենայնի, տեսի զաստուածախօս Աւետարանս Քրիստոսի, զի էր բժիշկ ամէն ցաւի: Գրեցաւ ի թուին ՉԺԷ (1268), ի թագաւորութեան Հայոց Հեթմոյ ծերի, եւ ի կաթողիկոսութեանն տեառն Յակոբայ, որ է դրած ի յայսմ ամի, ի նեղ եւ ի յանձուկ ժամանակի, զի յայսմ ամի ազատեցաւ ի ծառայութենէ Լեւոն որդի թագաւորի…

բ

Կազմող` Առաքել Հնազանդենց

Թուականիս է ՉԺԷ (1268):

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 234 (1258 թ. )

Կազմող` Առաքել Հնազանդենց

<300b> Ո՜հ զմեղաւք դատապարտեալ կազմաւղ սորա զԱռաքել Հնազանդենց, եւ զծնողսն իմ, եւ զհարազատսն իմ զԿարապետ քահանայ եւ զՊաւղոս սարկաւագ, եւ զուսուցիչն իմ զՍարգիս քահանա, զհանգուցեալսըն ի Քրիստոս, աղաչեմ յիշել ի Տէր: Ի թւին ՉԺԷ (1268):

***

ՀԱՒԱՔԱԾՈՅ

Տիրայր վրդ. Ցուցակ Օքսֆորդի, էջ 349, (1585 թ. ) Տիրայր վարդապետ, Ցուցակ (անտիպ)

Գրիչ` Թորոս

Վայր` Հռոմ

<169a> Այս գրոցս աւրինակն գրած է ի Հռոմ քաղաքն, առ դրան սուրբ առաքելոցն Պետրոսի եւ Պաւղոսի, ձեռամբ Թորոս անուն գրակրի, Աստուած թողցէ զյանցանս իւր, ամէն:

Եւ գրեալ էր ի թիւս ՉԺԷ (1268):