Հայերէն Յիշատակարաններ

       1386
      
       ԺՈՂՈՎԱԾՈՒ ԲԱՆԻՑ ԳՐԻԳՈՐԻ ՆԱՐԵԿԱՑՒՈՅ, ԳՐԻԳՈՐԻ ՏՂԱՅԻ ԵՒ ԱՅԼՈՑ
      
       Երեւան 5707 (տես նաեւ 1401 թ. )
      
       Գրիչ ` Յակոբ
      
       վայր ` Երընջակ
      
       ... Զոր եւ ես` ծանրամեղ ոգիս Յակոբ պիտակ անուամբ կրօնաւոր, որ միայն զկարգ քահանայութեանս անուամբ ունիմ եւ գործով անչափ հեռի եմ ի սմանէ, որպէս արեւելք յարեւմտից, որ եմ կիսակենդան` հոգւովս մեռեալ եւ մարմնով կենդանի, որպէս դիակ իր ի վերայ երկրի, զոր գծեցի եւ ի յանկ հանեալ աւարտեցի Յիսուսի ձեռնտու[ու]թեամբն, տխաս մատամբ եւ յողդողդ ձեռամբ, որչափ իմս էր կարողութիւն, ինձ ի սփոփանս, ի դարձ եւ ի զղջումն անձինս շնորհիւն աստուծոյ եւ սրբոց օգնականութեամբ: Եւ յետ ելա նելոյ յաշխարհէս թողում զսա մանկանց եկեղեցոյ խրախութիւն եւ ի պայծառութիւն, եւ զղջումն արտասուաց ամենայն ոգոց: Արդ, աղաչեմ զձեզ, ո՜վ բարեսէր ոգիք, թէ հանդիպիք
      
       սմա կարդալով, կամ օրինակելով, կամ տեսանելով, կամ սեփհական զսա իւր ժառանգելով, յիշեցէք սրտի կամօք միով տեր-ողորմ[այ]իւ զողորմելիս Յակոբ` զտառատիպ սմին, որ միշտ հոգո ակամբս առ ձեր աղօթքտ ակնարկեմ:
      
       Նաեւ զմարմնաւոր ծնօղքն մեր եւ զնախնիքն` զԳրիգորէս եւ զԹումա, զԳուռմէլիք եւ զԱւաքտիկին, եւ զքաջահաւատ որդիք` զԱտոմ եւ զՂբէլ, մարմնաւոր ծնօղքս մեր, [եւ ] զհորեղբայրն իմ` զՅովաննէս կրօնաւոր, որք գնացին առ Քրիստոս, այլ եւ զկենդանիքս, որք այժմ ի միջի կան, զհարազատ եղբայրն իմ զՎարոս, եւ զքուերքն` զԳոհար-մէլիք եւ զՇաքար, եւ զկենաց կցորդ նոցա` զԽութլուշա եւ զԱտոմ, եւ զայլ արեան մերձաւորքն մեր` ի ձեր սուրբ յաղօթքդ յանձն արարաք: Դարձեալ եւ զհոգեւոր երախտաւորքն մեր` զուսուցիչքն եւ զլուսաւորիչքն` զՍիմէոն վարդապետն` զարին եւ զառաքինին Ըռօշտեան գաւառին, զլծակից եւ զհամանմանք նորին` զերկու արեգակունքն, զեղբարքն մարմնաին` զՍտեփաննոս ընդ Յովհաննէսին, որ են նազելի փիլիսոփայք եւ վարպետ ծովու բոլորին, եւ զՍիմէոն զհոգեւոր վերակացուն մեր, զի դուք, որ զանուանս լսէք, զաստուած-ողորմին յօժարութեամբ ի հետ կրկնեցէք, զի եւ դուք գտանիջիք, զի բազում յօժարութեամբ ցաւեցան ի վերայ մեր եւ բազմաց` ի յերգս երաժշտական եւ ի բանս հոգեւորական: Այլ եւս առաւել գանձն քրիստոսակիր, որ առնէ եւ ուսուցանէ` զՄխիթար վարդապետ իմ, որ է յոյժ ցաւեցող անձին իմոյ եւ բազմաց, զի ամենեքեան, որ ի սա դիմին` հաւատով բարձրանան
      
       եւ վարուք պայծառան || ան, զոր եւ հայցեմ Յիսուսէն իմոյ ես` ամենայն հաւատացելովք, մնալ սմա ի մէջ իմանալի դրախտիս, բազում ամօք տեւել ի մարմնի` յօգուտ եւ ի շահ ամենայն չափու հասակի: Այլ եւ յիշեսջիք զհոգեւոր եղբարքս մեր` զ[Յ]ովհանէս` կազմօղ սուրբ գրոցս, եւ զԿարապետ` ծաղկող, որ ձրի ծաղկեաց, եւս առաւել զբարի շառաւեղքն յօրհնեալ արմատոյն` զԿարապետ կրօնաւոր ի տիսս մանկութեան եւ զեղբայր սորին` զՄկրտիչ դպիր, որ են աշակերտք մեր, զի բազում աշխատութեամբ ջանացին ընդ մեզ, զի զամէն զթուղթս սուրբ գրոցս սոքա կոկեցին եւ տողեցին, այլ եւ ծնօղք սոցին առաւել քան զմարմնաւոր ծնօղքն մեր գութ ցուցին, եւ հարկաւոր պիտոյիւք զմեզ լցուցին, զո ր եւ պարգեւատուն աստուած միոյն հազարապատիկ հատուսցէ աստ եւ ի հանդերձեալն, եւ զցանկալի զաւակ սոցին` զԿարապետ եւ զՄկրտիչ, պահեսցէ անարատ խնամքն տիրական գ ||| օք ժրաջան ի կարգ բեմբական, ընդ սուրբ առաքինիսն միաբան, մինչ ի խորին ծերութեան:
      
       Այլ գծագրեցաւ մատեանս աստուածաին ի թուականիս Հայոց ՊԼԵ. (1386), ի ժամանակիս, որ է դառն եւ լալաբեր , զի ամենեքեան` մեծէ ի փոքր, ձանձրացեալ կան ի կենաց, ըստ Քրիստոսի բանին, թէ` գայցէ ժամանակ, որ ասասցեն բլրոց թէ անկերուք ի վերայ մեր եւ լերանց թէ ծածկեցէք զմեզ, զոր եւ տեսաք աչօք մերօք:
      
       Այլ մեք ընդ սուրբ եւ տիեզ[եր]ահամբաւ եւ երանաշնորհ րաբունապետիս Հայաստանեաց եւ վերադիտողի տեառն Յովհաննու Որոտնեցոյ կայաք կարդալ եւ ի գրել ի համալսարան սորին, որ յայս անծուկ եւ խաւարեալ ժամանակիս փայլէր որպէս զարեգակն ի վերայ աշխարհի անուն սորին , զի զամենայնի զխոց բժշկէր եւ զկարօտութիւն լնոյր` զիշխանի եւ զազատի, զկաթողիկոսի եւ զիմաստասիրի, զի ազգս հայկազեան մեծ պարծանս ունէր զսա ի վերայ ամենայն ազգի: Զի ժողովէր զհեռաւորս եւ զմերձաւորս, զորբս եւ տանընդանիս, երկնէր եւ ուսուցանէր, եւ փառաւոր յաստիճանս նստուցանէր, զոմանս րաբունս եւ քահանայս, զոմանս երաժիշտս եւ փիլիսոփայս, զայլ ոք ծաղկօղ եւ քարտուղարս: Զծոյլսն ի յետինս արհամարհէր, զարիսն ի վեր փառաւորէր, ամենեցուն կերակուր եւ [հ ] անդերձ , գիրք եւ մեկնութիւն, եւ անխըռով խաղաղութիւն, եւ այս վասն աստուծոյ սիրոյն եւ իւր հոգեւորն շահի:
      
       Եւ մինչդեռ անճառ ցնծութեամբ եւ բերկրալից ուրախութեամբ լցեալ կայաք, րաբունին Կ. (60) աշակերտօքն, ի բնիկ գաւառն իւր` յերկիրն Որ[ո ] տան, կարդալով եւ գրելով զսուրբ մատեանս, մեղքն իմ ծովացեալ եհան զգունդս անօրինաց ի վերայ քրիստոնէից, մանաւանդ ի վերայ տանն Բուրդելի: Որ եկին եւ առին զբերդն Որոտան, եւ հայրենազուրկ արարին զպարոն Սմպատն, որդի Նանիկին: Եւ կամէին ձերբակալ առնել զսուրբ րաբունիս մեր վասն հայրենեացն ժառանգութեան: Եւ սա կամօքն աստուծոյ զերծաւ ի նոցանէ. եւ Բ. (2) ամ բոլոր յայլ եւ յայլ տեղիս շրջէր աշակերտ օք հանդերձ` կարդալով եւ ուսուցանելով : Եւ ես ծանրաբեռն մարմնով, զթուղթ եւ զօրինակ, զգրիչ եւ զթանաք ի յուս իմ բարձեալ, ի հետ գնայի, կարդայի, եւ որչափ ժամանէի` զսուրբ մատեանս գրէի, բազում նեղութեամբ եւ չարչարանօք, զի ուր սկսա անդ ոչ էառ զկատարումն:
      
       Դարձեալ քաղցրացոյց աստուած զկամք անօրինացն ի վերայ սուրբ վարդապետիս, եւ եկեալ սորա անխռով խաղաղութեամբ ի վերայ վանորէից իւրոց, ի գաւառն Երընջակոյ, շինէր եւ հաստատէր զսուրբ զեկեղեցիս շքեղ եւ փառաւոր ի մէջ անօրէն իշխանաց եւ բերթաւագաց, եւ ուրախ եւ ցնծութեամբ կայաք առաւել քան զառաջինն:
      
       ԺՈՂՈՎԱԾՈՒ
      
       Երեւան 557
      
       Գրիչ ` Գրիգորիս
      
       վայր ` Եզնկայ
      
       Շնորհիւ տեառն սկսայ եւ ողորմութեամբ նորին կատարեցի զսուրբ եւ զլուսազարդ մատեանս ես նուաստ ծառայս ամենայն ծա-
      
       ռայիցդ աստուծոյ Գրիգորիս` մեղուցեալ եւ անարժան քահանայ, ի Հայոց թուականիս ՊԼԵ. (1386), յունիս Ժ. (10), ի խնդրոյ բարի եւ հաւատարիմ ծառային աստուծոյ Թաճատինի, որդոյ խաւճա Ահրոնի, եւ ի մարենի դասէն` թոռն տէր Սարգսի, որ մեծաւ յուսով եւ բազում փափագանաւք եւ ցանկութեամբ խնդրեաց զսայ ի լուսաւորութիւն անձին իւրոյ եւ ի մխիթարութիւն լսողաց հաւատացելոց: Կրկին աղաչեմ
      
       զա||մենեսեան յիշել ի տէր զստացաւղ սորա զամիր Տաճատինն` ծնողաւք, եւ զնուաստ գրչակս` ծնողաւք, եւ դուք յիշիք ի տէր, յորժամ գայ արքայութեամբ իւրով եւ թողցէ զյանցանս ձեր եւ ծնօղաց ձերոց:
      
       Եւ աղաչեմ չլինել մեղադիր, զի ի ծերութեան ժամանակս [գրեցաւ ], այս չափ էր կար մեր: Բայց գրեցաւ սայ յաստուածապահ մայրաքաղաքս Եզնկայ, ընդ հովանեաւ սուրբ եւ երկնանման տաճարիս սուրբ Կաթողիկէիս եւ սուրբ աջոյս տեառն Ներսէսի, եւ այլ բազմահաւաք սրբոցս, որ աստ են: Զոր խնդրեմ յաստուծոյ, զի պահեսցէ
      
       զտաճարս զայս սուրբ` հաստատ եւ անխախտելի || մինչ ի գալուստն Քրիստոսի եւ ||| յամենայն երեւելի եւ աներեւ[ոյթ ||| ոյ: Այլ եւ մի պակասեսցէ ի սմանէ երգ սաղմոսաց, ձայնք պաշտամանց, բուրումն խնկոյ` մի պակասէ ի դրանէ սորայ: Եւ սպասաւորք սորա եւ պատարա գիչք` առաջինքն եւ վերջինքս, մնասցեն սրբութեամբ ի կամս աստուծոյ: Նայ եւ զաստուածասէր պարոնս մեր զԱմիր-Սուլայիման շնորհեսցէ այս սուրբ տաճարիս եւ մեզ ընդ երկայն աւուրս, մինչ ի խորին ծերութիւն. եւ աջ անեղին եւ բազուկ հզաւրին պահեսցէ զսայ յամենայն երեւելի եւ յաներեւոյթ թշնամոյ հոգո[վ ] եւ մարմնով]...
      
       ԱՒԵՏԱՐԱՆ
      
       Փիրղ. 6273, էջ 170-171 (ի վանս Սքանչելագործ)
      
       Գրիչ ` Խաչատուր
      
       վայր` ի քաղաքիս Արծրունիս
      
       ա
      
       ... Եւ արդ, գրեցաւ սուրբ աւետարանս այս ձեռամբ մեղապարտ Խաչատրոյ անիմաստ եւ տխմար գրչի, յընտիր եւ ի ստոյգ օրինակէ, կենօք տառապանօք եւ բազում պանդխտութեամբ...:
      
       Իսկ ի Հայկազին թուականի ՊԼԵ. (1386), ի քաղաքիս Արծրունիս, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս եւ սուրբ Ստեփաննոսի, ի հայրապետութեան կիլիկեցւոց տեառն Թէոդորոսի, եւ ի մերոյ հայրապետութեան Ախթամարայ` տեառն Զաքարիայի, եւ ի կայսերական բռնակալութեան ազգին նետողաց Ահմատ ղանին, ի թշուառ եւ ի չար ժամանակի, յորում է արդարութեան կողմն նուազեալ եւ անիրաւու-
      
       թիւն յամենայն կողմանց զօրացեալ: Որ եւ յայսմ ամի բազում նեղութիւն եւ չարչարանք կրեցին եկեղեցիք եւ մանկունք նոցին ի ձեռաց անօրինին Ղարայ Մահմատի, զի որպէս ի հնումն յարոյց աստուած զՆաբուգոտոնոսոր ի վերայ Երուսաղէմի, նոյնպէս եւ ի մերումս ` ի վերջին դարիս, ելեալ չար բռնակալ եւ խրոխտս Ղարա-Մահմատ: Եւ արդ, ես` Յովհաննէս մահդասի, ետու գրել զսա ոչ վասն մարմնական ինչ արդ եանց` այլ գանձ յերկինս...:
      
       Այլ եւ ետու զսա ի դուռն Տկոց վանից եկեղեցոյն, որ կոչի սուրբ Անանիա, եւ մի ոք իշխեսցէ վաճառել զսա կամ փոխել յայլ տեղիս:
      
       բ
      
       Ի յութհարիւր թուականին,
       Յերեսուն եւ հինգ սկսեալ ամին
       Ի Հայկազեան ազգի սեռին (1385),
       Ի նեղութեանց ժամանակին,
       Զոր այլազգիքն նեղէին,
       Զքրիստոնեայք նախատէին,
       Զեկեղեցիսըն քակէին:
       Զոր մեղաւորս ի թիւ արկի
       Եօթանասուն եկեղեցի,
       Որ ի գաւառս էր Արծրունի,
       Զդրունս նոցա խորտակեցին,
       Եւ զսեղանս տապալեցին,
       Եւ զհիմունս շարժեցին,
       Զկտակարնսն գերեցին:
       Քահանայք նստեալ լային
       Եւ ժողովուրդք գումարէին:
       Արդ, ո՜վ եղբայր, զսուգ վշտին
       Զեկեղեցեաց, որ հասուցին,
       Եւ այսպէս է՞ր հանդիպէին.
       Վասն մեղաց, որ գործէին:
      
       ԱՒԵՏԱՐԱՆ
      
       Երեւան 4814
      
       Նորոգող ` Արղուն
      
       վայր ` Ոստան
      
       Արդ, ի վերջին ժամանակիս, ի թուականիս Հայոց ՊԼԵ. (1386), ես Արղունս , որ էի յապարանս ամիր Մէլիք-Ասադի, յՈստան քաղաքի, ետու վերստին նորոգել զաւետարանս յիշատակ ինձ եւ ծնաւղաց իմոց, հաւրն իմոյ Քուրդամիրի, եւ մայրն իմոյ Հերիքտիկնայ, եւ այլ ամենայն մերձաւորաց: Ով որ հանդիպիք սմա յիշեցէք ի մաքրափայլ յաղաւթս ձեր զԱրղուն եւ զծնաւղսն իւր, եւ աստուած զձեզ յիշէ , ամէն:
      
       ԱՒԵՏԱՐԱՆ
      
       Ակնայ սբ. Գէորգ եկեղեցի, 2. Ճանիկեան, էջ 78
      
       Ստացող ` Խութլուշայ
      
       ... Ի հայկազան թուականիս ՊԼԵ. (1386) կատարեցաւ աստուածախաւս գանձս տէրունեան ... ի հայրապետութեան Հայոց տեառն Զաքարիայի եւ ի թագաւորութեանն, որ ոչ երեւի բարեպաշտ, այլ վասն մեղաց մերոց բարձան բարեպաշտ թագաւորքն եւ աստուածասէր իշխանքն քրիստոնէից, եւ բազմացան ի վերայ ազգիս Հայոց ազգն ||| որ հալածեն...:
      
       Արդ, ցանկացող եղեալ սուրբ արքայութեան երկնից Խութլուշէն, ետ գրել փափաքանաւք զաւետարանս յիշատակ իւրն եւ բարի ծնաւղաց իւրոց, հաւրն Խութլուբէկին, եւ մաւրն Էլհաթունին, եւ կենակցին իւր Սիրմային, եւ ծնողացն իւրոց` հաւրն Շատլուսին, եւ մաւրն Ջխանմելիքին, եւ տղայոց իւրոց` Մարտիրոսին եւ Առաքելին եւ Կիրակոսին, եւ Հազարդեղին, եւ Խուցդեղին, եւ Խութկէն, Եղիսաբեթին, եւ Հութնշին, եւ Դովլաթին, եւ ամենայն արեան մերձաւորացն իւրոց` կենդանեացն եւ ննջեցելոցն:
      
       ԿՈՉՈՒՄՆ ԸՆԾԱՅՈՒԹԵԱՆ ԿԻՒՐՂԻ
      
       Երեւան 4957 (տես նաեւ 1538 թ. )
      
       Գրիչ ` Յոհանէս
      
       վայր` հանդեպ Վարագայ, Շուշան գիւղ
      
      ... [Գրեցաւ ի թուին Հայոց ] ՊԼԵ. (1386) վարդապետութիւնս Կիւրղի, ձեռամբ Յոհանէս նուաստ, մեղապարտ քահանայի , ի գեաւղս կոչեցեալ Շուշան, ընդ հովանեաւ սրբոյն Գէորգեայ զաւրավարին, որ է հանդէպ Վարագայ: Արդ, ով ոք ընթերցցի, յաղաւթս իւր յիշեսցի զստացող սորա զՏիրատուրն եւ զգծողս Յոհանէս, եւ ուղիղ սրտիւ ասէ զաստուած ողորմին. եւ ինքն, որ առատն է ի տուրս պարգեւաց, տացէ ձեզ եւ մեզ, ամէն: Ընդ նմին յիշեսջիք զհոգեւոր որդեակս իմ` զԿարապետ սարկաւագ, որ զթուղթն կոկել է եւ աշխատել. եւ Քրիստոս ձեզ եւ մեզ ողորմեսցի , ամէն:
      
       ՄԱՇՏՈՑ
      
       Փիրղ. 6273. էջ 170 (Վան)
      
       Գրիչ ` Գէորգ
      
       վայր ` Վան
      
       Արդ, գրեցաւ խրատքս այս թաղման ձեռամբ մեղապարտ ... Գէորգ երիցու, որդւոյ Առաքել քահանայի, ի մայրաքաղաքն Վան, ընդ հովանեաւ տաճարիս սուրբ Նշանիս եւ սուրբ Աստուածածնիս, թուին ՊԼԵ. (1386):
      
       ԳԻՐՔ ԵՒԹՆ ԱՌԱՔԻՆՈՒԹԵԱՆՑ ՊԵՏՐՈՍԻ ԱՐԱԳՈՆԱՑՒՈՅ
      
       Երեւան 46 (տես նաեւ 1606 թ. )
      
       Գրիչ` Գրիգոր Տաթեւացի
      
       վայր` Վաղատնոյ վանք
      
       ա
      
       Զբարերջանկացեալն երանականն կենաւք եւ զկայծակնամաքուր հոգիամուխ արփիաւորեալն մտաւք , զտիեզերալոյս րաբունապետն` զտէրն իմ Յովհաննէս Որոտնեցի, հանդերձ ամենայն աշխատողաւքն ի սմա, յարուցեալ դասաւորեսցէ Քրիստոս ի կեանս անմահ, ի պատիւ եւ ի հաղորդակցութիւն սիրելեաց իւրոց , ամէն:
      
       բ
      
       Ո՜վ թէ զմեղօք մեռեալ ոգի,
      
       ԶԳրիգորի փցուն գրչի,
      
       Յիշման առնէք արժան բանի
      
       Յօժար սրտիւ զտէր-ողորմի,
      
       Զոր հասարակ առատասցի
      
       Տալ զպարգեւըս հայցողի:
      
       գ
      
       Յուսոյ գիրքս եւ Սիրոյ
      
       Որ շաղկապեալ |||
      
       [Հր]ամանէ մեծ րաբունոյ
      ..................................................
      
       [Աւար]տեցաւ ի վանքս Վաղատնոյ,
      
       Ձեռամբ Գրիգոր Տադեւացւոյ
      
       դ
      
       Ո՜հ, կաղ իշովս մինչեւ յերբ հասից յաւարտ գրոցս:
      
       Ոմն կաթոլիկ ընթերցող
      
       ե
      
       ... Ո՜ Տաթեւացի, ո՞չ երկնչիս յաստուծոյ խառնելով զթոյնդ անապական գինւոյ, որ սպանէ ոգիս պարզամտաց:
      
       զ
      
       ... Որոտնեցին եւ Տաթեւացին զորոմ յոգնապատիկ սերմանեալ է ի մէջ սուրբ Գրգիս:
      
       ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ՎԱՐԴԱՆԱՆՑ ԵՂԻՇԷԻ
      
       Թորոս Աղբար, Բ. էջ 334 (Խարբերդ)
      
       Գրիչ ` Ոհ[աննէս]
      
       վայր ` Վան
      
       Գրեցաւ աստուածաշունչ տառս ձեռամբ ... Ոհ[աննէս ] երիցու ... ի թուականին Հայոց ՊԼԵ. (1386), ի քաղաքիս Վան, ընդ հովանեաւ սուրբ Վարդանայ ...: Որք հանդիպիք այս աստուածային գանձուցս Եղիշայի ... յիշեսջիք զստացող զտէր զՆիկեղոս կրաւնաւորն, եւ զծնողսն` զԵփրեմ քահանայ, եւ զքեռին ` զՍտեփաննոս կր[աւնաւոր ||| Խոշորութեան եւ սխալանաց գրիս անմեղադիր լերուք, զի մեր կարս այս էր:
      
       Ես Նիկողայոս աբեղայ, կամաւն ամենակալին աստուծոյ ստացայ զՎարդանգիրքս, եւ ետու զսա ինձ յիշատակ եւ ծնողաց իմոց ի դուռն սուրբ Տիրամաւրս լուսոյ , որ մի ոք իշխեսցէ հեռացուցանել զսա ի դրանէ սուրբ Աստուածածնիս Խառաբաստայ վանուց, ոչ յիմոց եւ ոչ յաւտարաց: