Հայերէն Յիշատակարաններ

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Վենետիկ 95, Սարգիսեան, Ցուցակ Ա, էջ 426

Գրիչ` Ռամանոս

Վայր` Ընծայեաց վանք

Փառք քեզ ըստ հաճութեան ձերում, որպէս վայելէ ի տեղոջ[է] ձերմէ աննախանձելի եւ անուազելի եւ անջրպետեալք ի միմեանց Աստուած կատարեալք եւ մի բնութիւն համաբնաբար, յաւիտեան յաւիտենից յաւիտեանս, ամէն:

Արդ, մելինագիծ շողաշար յարմարեցաւ Աւետարանս, խոշորատաղմամբ ձեռակերտեալ փանաք եւ ունայն վարդապետի Ռամանոսի, ստոյգ մեղաւորի ծերացելոյ, եւ ի լուսոյ դադարելոյ, եւ անձամբ դանդարելոյ, յաղագս աղքատութեան մերում, զի մուրանալ ամաչեմ: Կամիմ Աստուծով ձեռամբ կերակրիլ ես, եւ որ ընդ իս իցեն: Թէպէտ եւ զամենայն զզպատուիրանս Աստուծոյ թողի, կամիմ զի այսու զմարդիկ խալբալեցից` զի զբազմութիւն մեղացն ծածկեցից, մանաւանդ զարկղն ագահութեան:

Այլ աւարտեալ սա ի թուիս Հայոց ՉԻԵ (1276), յամսեանն մեհեկի Ը (8), ի տիեզերակալութեանն Ղուպիլա ղանին, եւ յոստանութեան Ապաղա ղանին` որդոյ եղբա[ւ]ր նորին, եւ ի թագաւորութեանն Հայոց Լեվոնի, որդի Զապէլ թագուհոյ, դստեր Լեւոն թագաւորի, եւ ի կաթողիկոսութեան տեառն Ստեփանոսի, եւ մեր ընդ հովանեաւ լեալ` Ընծայեաց Աստուածածնիս` ի գաւառիս Վասպուրականիս: Արդ, որք ընթեռնոյք կամ աւրինակէք` խոշորութեանս եւ սղալանացս մի մեղադրէք, այլ յիշեցէք ի սուրբ աղաւթս ձեր զվերոգրեալսդ, մանաւանդ զգեաղստ զՊաւրոս Մելիքն, եւ զըստընտու որդի նորա զԹագվորն, նաեւ զերկու եղբայրն նորա` զՅեհանա եւ զԵլիա, զի պարագայց ամաւք պահեսցէ Աստուած յամա(յ)ր ամս: Նաեւ որ զմեզ եւ զծնողսն մեր յիշէ ի բարիսն, ինքն եւ իւրքն յիշեալ եղիցին ի բարիսն ի Քրիստոս` յաւուր ահեղ ատենին, ամէն:

Դարձեալ պատմեցից ձեզ աղէտս աղեխարշեալ, քանզի ի թուիս [Չ]ԻԴ (1275) եկն Մսրա սուլտանն ի Սիս, եւ աւերեաց բազում գեաւղս, եւ սրոյ ճարակ ետ զյոլովս: Եւ թագաւորն Լեւոն ոչ վստահացեալ զանձն զաւրաց իւրոց, գիտելով զխարդախութիւննոցա` ոչ էլ ի պատերազմն ընդդէմ անաւրինացն. եւ նոքա վստահացեալ յանզգամութիւնսն կամեցան յափշտակել զամուրն Սիսոյ` զբերդն, եւ ել երէց մի ընդդէմ նոցա ի ճակատս, եւ զմի ի սուլտանեացն սատակեաց, եւ ինքն անդէն նահատակեցաւ, եւ այլքն պերճանդամ գնացին յաշխարհն իւրեանց: Եւ ի նոյն ամի դարձեալ դարձանի Սիս, եւ Տէր ոչ յաջողեաց նոցա, այլ փակեաց զնոսա ընդ ձեռամբ Լեւոն թագաւորի, եւ ի սուր մաշեաց զնոսա, եւ մնացեալքն փախստեա անկան ի խորշս իւրեանց: Իսկ սպարապետն Հայոց մեծաւ քաջութեամբկացեալ ի մէջ նոցա, եւ յորժամ ելեալ ի պատերազմէն, երիվարն հարեալ զնա ընդ ծառոյ միոջ` ոչ կարաց տանել ցաւոյն, քանզի ծերացեալ էր, գնաց ի Սիս եւ սակաւ ինչ ապրեալ` բարի խոստովանութեամբ ննջեաց ընդ հարսն իւր ի Քրիստոս Յիսուս, եւ մի յիշեսցի մեղք նորա առաջի Աստուծոյ, այլ ընդ Աբրահամու եւ ընդ Սահակայ կարգեսցի յարքայութեանն Աստուծոյ: եւ ի սոյն ամի երիցս անգամ Հոռոմոց տաճիկն եկն երկիրն Հայոց, եւ Աստուած յաջողեաց թագաւորին Լեւոնի եւ զնոսա սրով մաշեաց:

Դարձեալ տրտմալի աղէտս, որ ի յԱստուծոյ եղեւ վասն մեղաց իմոց, քանզի ի սոյն ամի շարժեաց Աստուած մասն ինչ ի յերկրէ, եւ անդնդասոյզ արար զԽլաթ, զԱրճէշ, եւ ոչ գիտեմք որչափ մարդոց վախճան եղեւ: Եւ բաւանդակ ամ մի շարժի երկիր եւ զկատ[ար]ածն Աստուած գիտէ, որքան: Քանզի այր մի էր բարիսէր եւ երկիղած յԱրճէշ քաղաք, անուն Խաչիկ, ինքն եւ որդին իւր Կոստանդին տարաժամ մնացին մահուամբ ընդ շաժեալ վիմացն, որով եւ յանցանք նոցա ջնջեսցին եւ նահատակութիւն նոցա ընդ Սուրբ Ստեփանոսի խառնեսցի: Այլ եւ կին մի բարիհոգի, անուն Տաւնասթի` ընդ Մարթայի եւ ընդ Մարիամու մասն բարի առցէ ի Քրիստոսէ, եւ Ստեփանոս աշակերտ իմ հանգիտապատուեալ Յուսեփա եւ Նիկոդիմոսի` աշակերտացն Քրիստոսի, եւ որով յիշմամբ յիշէք` է դուք յիշեալ եղերուք առաջի Աստուծոյ: Նաաեւ զԱբրահամ երեց եւ զՏիրացու զեղբայրաւրէնս մեր, Քրիստոսիւ յիշեսցուք առ աւրիւն եւ յապա յաւիտեան ի Քրիստոս Յիսուս յԱստուած մեր, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն:

***

ՄԱՏԵԱՆ ՈՂԲԵՐԳՈՒԹԵԱՆ ԳՐԻԳՈՐԻ ՆԱՐԵԿԱՑՒՈՅ

Մուրատեան, Ցուցակ Մշոյ Առաքելոց վանքի, էջ 11

Գրիչ` Բարսեղ

Վայր` Փոս անապատ

ա

Փառք քեզ միայնոյ սկզբանդ եւ անսկզբանդ… ի ՉԻԴ (1275) թւաբերութեանն Հայկազնեան տումարիս, աւարտեցաւ աստուածախաւս մատեանս, որ ունի աւարտեալ յինքեան զկիրս ամենայն մեղանաց խոստովանողականաց զղջացելոց սրտի մտաւք, զի թէ ոք որպէս արժանն է պաղատեսցի սովաւ առ ողորմած անոխակալ Տէրն, հաւատամ ստուգապէս թեթեւանալոյ ի ծանրաբեռն կրիցն մեղանացն…:

Յիշեսջիք զնախասացեալ տառապեալս Բարսեղս ի սրբամաքուր աղաւթս ձեր, յորժամ ոռոգանէք քաղցրաբուղխ արտասուանք զանդ մտաց ձերոց … յահեղ աւուրն սոսկալի, արդար դատաւորին ուր բանք սպառին եւ գործք թագաւորեն:

Բայց եղեւ զրաւ սորա ի գաւառիս Ցախուտ կոչեցեալ, յաշխարհիս Կիւլիկեցւոց, յանապատի որ կոչի Փոս, ընդ հովանեաւ սուրբ տաճարիս Տիրամաւրն, ի հայրապետութեան տեառն Յակոբա, եւ ի թագաւորութեան Լեւոնի, զորս տացէ զսոս մեզ Տէրն ընդ երկայն ընդ աւուր:

բ

Փառք ամենասուրբ Երրորդութեանն Հաւր եւ Որդոյ եւ ամենայն Սուրբ Հոգոյն, ամէն: Ի թուիս Հայոց ՉԻԵ (1276) յամսեանն յունուարի ԻԸ (28), աւարտեցաւ գիրս ոտանաւորս ասացեալ սրբազան կաթողիկոսացն տեառն Ներսէսի եւ եղբաւրորդւոյ իւրոյ տեառն Գրիգորիսի, ի գաւառիս Ցախուտ կոչեցեալ, յաշխարհիս Կիղիկեցւոց, յանապատիս, որ կոչի Փոս, ընդ հովանեաւ Սուրբ Աստուածածնիս եւ Սրբոյն Գրիգորի եւ Յովհաննու Մկրտչի, եւ սրբոց առաքելոց Պետրոսի եւ Պաւղոսի, եւ այլ բազմահաւաք սուրբ նշանացս եւ աստուածընկալ սուրբ նշխարացս, ձեռամբ անարժան եւ բազմամեղ վանականիս եւ անպիտան քահանայ Բարսեղի, գրեցաւ խոշորագիծ եւ տխմար, տառապեալ եւ անարհեստ գրչիս, ի վայելումն անձին իմոյ եւ յիշատակ եղկելի հոգւոյս, եւ ծնողաց, եւ սնուցողաց, եւ ուսուցողաց իմոց:

Արդ, աղաչեմ եւ յերեսս անկեալ պաղատիմ առ ձեզ, ո՜վ մանկունք Նոր Սիոնի, որ հանդիպիք այսմ գրոցս եւ ընթեռնոյք եւ զուարճանայք ի սմա, սրտի մտաւք թողութիւն մեղաց հայցեցէք եղկելի անձինս Բարսեղի, զի յաղագս այդր պատճառի եմ գրել զսաս, եւ ոչ վասն մարմնաւոր շահի: Եւ այժմ դարձեա մաղթեմ, մի՛ անտես առնէք տալ զփշրանսդ ի սեղանոյ մանկանց առագաստին շան սովեցելոյս, նաեւ պապակելոյս ի տապ տապակի գեհենոյս, ծագիւ մատին զովացուցէք զլեզու իմ, զի մի լուիցեմ ի դատաւորէն եթէ Այդր պապակիս եւ զայլն:

Եւ զի սրտի մտաւք եւ յաւժար կամաւք եւ արտաւսահոս աչաւք մեզ թողութիւն հայցէ ի Տեառնէ, թողցին եւ իւր յանցանքն, եւ որ երախտաւորաց մերոց եւ հոգեւոր եղբարց մերոց, նաեւ մարմնաւորաց արժանի արասցէ յիշման ի մեղաց թողութիւն, թողցէ Քրիստոս Աստուած եւ զիւրոցն ամենեցուն զմեղսն, եւ ջնջէ զյանցանս նոցա եւ զայնոցիկ, որ զամէնն ասեն: Եւ Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ փառք յաւիտեանս, ամէն:

***

ՎԱՐՔ ՍՐԲՈՑ

Կիւլեսերեան, Ցուցակ Անկիւրիոյ, էջ 760-764

Գրիչ` Յակովբ

Վայր` Սիս

ա

<444> Փառք Հաւր միականի, Որդոյ միածնի, եւ ազատիչ Սսուրբ Հոգոյն` վաել է փառք, իշխանութիւն եւ պատիւ, այժմ եւ միշտ եւ յաւիտեան: [Գրեցաւ] սուրբ պատուիրանքս եւ պատմութեներս ձեռամբ Յակովբայ, ի մայրաքաղաքս Սիս, ընդ հովանեաւ սուրբ առաքելոցն Պետրոսի եւ Պաւղոսի` բացող արքայութեանն:

Հրամանաւ եւ [ծախի՞ւք] աստուածասէր կրաւնաւորին Սարգիս-Թորոսի, զոր երետ գրել պատուական գանձս փափագ սրտիւ, յիշատակ իւր եւ ի[ւ]ր հանգուցեալ ննջեցելոցն, յիշեսջիք ի Քրիստոս: Գրեցաւ ի թվին Հայոց ՉԻԵ (1276), ի թագաւորութեան Հայոց Լեւոնի, ի հայրապետութեանն Հայոց Յակովբայ:

Արդ, աղաչեմ զամենեսեան, որք ընթեռնոյք եւ լուսաւորիք, եւ որք լսէք եւ աւգտէք ի սմանէ, մեղաց թողութիւն հայցեցէք ի Տառնէ Սարգիս-Թորոսի, եւ ծնողաց իւրոց, եւ ինձ` նուաստ քահանայ Յակոբ գրչի, Ընդ նմին եւ ինձ` Կոստանդ սարկաւագի, որ աշխատեցաւ ի տէրունական բաներս, եւ ծնողին` Գրիգոր նուաստ քահանայի, եւ ինքն աւրհնեալ:

բ

<396> Ո՜վ սրբասնեալք քահանայք եւ կարգաւորք, մեղաց թողութիւն հայեցէք ի Քրիստոսէ:

Քրիստոս Աստուած բարեխաւսութեամբ Սուրբ Աստուածածնին` Տիրամաւրն եւ Սրբոյն Ստեփանոսի Նախավըկաին, եւ սրբոց առաքելոցն եւ հայրապետացն եւ մարգարէիցն եւ մարտիրոսացն, ողորմեա Սարգիս-Թորոսի միակ[եց]ին հոգոյն, որ ստացաւ զսա յիշատակ իւր եւ ի[ւ]ր հանգուցեալ ննջեցելոցն` հաւր եւ մաւր իւր, զի յոյժ փափաքմամբ սրտիւ ստացաւ զսայ եւ ինձ մեղապարտ գրչի Յակովբ նուաստ քահանայ[ի], եւ յիշողացս եւ յիշելեացս ողորմեսցի Քրիստոս Աստուած յիւրում միւսանգամ գալստեանդ, եւ ինքն աւրհնեալ է յաւիտեանս յաւիտենից ամէն, եղիցի, եղիցի:

գ

Գրիչ` Կոստանդ

<228> Քրիստոս Աստուած, բարեխօսութեամբ ամենաւրհնեալ սուրբ մաւր քո եւ միշտ կուսի, եւ ամենայն սրոց քոց ողորմեայ Սարգիս-Թորոս միակեցին հոգոյն, որ ստացաւ զսա ի[ւ]ր ննջեցելոցն, եւ կարդացողացդ եւ լսողացդ, ամէն, ամէն:

Ընդ նմին եւ զմեղապարտ ոգի գրիչ Կոստանդ սարկաւագս, եւ զհանգուցեալ զհայրն իմ նու[աստ] քահանայ Գրիգոր, եւ որ յիշէ, յիշեալ եղիցի ի Քրիստոս ԱՍտուած, եւ ինքն աւրհնեալ եղիցի յաւիտեան, ամէն:

դ

<82> Քրիստոս Աստուած, բարէխօսութեամբ սուրբ նահատակիս, ջնջեա զմեղս Սարգիս միակեցի, եւ զանպիտան քահանայի Կոստանդ` գրողի գրոցս, եւ կարդացողացդ, եւ լսողացդ, եւ Քրիստոսի փառք յաւիտեանս:

ե

<198> Քրիստոս Աստուած, եւ այս սուրբ բանքս որ գրած է յայս տետրերս, իրենց բարեխօսութեամբ ողորմեա Սարգիս որ է Թորոս միայնակեցին հոգոյն եւ որ կարդացողացդ:

***

ԺՈՂՈՎԱԾՈՅ

Երեւան 1716

Գրիչ` Ստեփանոս

Վայր` Կիլիկիա

ա

Յիշատակարան գրոցս

Մշտապայծառ, եռաջահեան համաբնութեան եւ եզական լուսոյն, անսկիզբն եւ անկատարած գերաբնաբար բարոյն, այն որ ի բնաւից եղելութեանց առ յինքենէ յանմարմին իմանալեաց հոգեղինացն եւ նիւթական մահկանացու հոգեղինաց միշտ եւ յարաժամ նոր աւրհնութիւն վեր առաջի, փառք եւ պատիւ եւ գոհութիւն եւ երկրպագութիւն այժմ եւ [յաւիտեանս, ամէն]:

Արդ, ես Ստեփանոս սուտանուն քահանա, ըստ մարմնական անհաստատ յածման խորհրդոց ըմբռնեցա ի սէր այսմ անպէտ եւ պիտանի գրոցս, ապա թէ ըստ տեսութեանց իւրոց անաւգուտ թւի, այլ յաստուածայ[ին]սն աւգտակա[ր]: Այլ աղաչեմ զձեզ սուրբ հարք եւ եղբարք. որք աւգտիք ինչ ի սմանէ կարդալով կամ յաւրինակ[ելով], մի ի դերեւ համարեա, զբազում աշխատութիւնս իմ ի սմայ, այլ ըստ ընդաբոյս բարի բարուց ձերոց` յիշատակի առնել արժանի զբիւր պարտուց պարտականս տէրունի:

բ

<277b>

ԶՍտեփանոս որդի յա[ստ]նվորին,

Որ կորուսի զհայրենիս,

Ոչ ոք ի նոյն փառս տային,

Հայցեմ ջտել թաղծեալս անծին,

\\\մաքրել զմեղաց սպին,

Դառնալ եդեմ մեզ վերստին,

\\\ընդ ձեզ երեակ անձին

Զփառս յանվախճան յաւիտենին:

Թվին ՉԻԵ (1276)):

գ

<276a> Յայսմ աւուր զփախուստ առեալ դողա երկիրս Կիլիկեցոց յանաւրէն բռնակալէն Իսմաելոց: Թվին ի ՉԻԵ (1276)):

դ

Ընթերցող

<158b> Բնական կարգն արտաքին գրենացս այս է` Քերականն, ապա Սահմանքը եւ Ամենայն չարտանջելին, ապա Պորփիւրն եւ զկնի Ստորոգութիւնքն, եւ ապա Պերիարմէնիասն, եւ ապա Աշխարհացն, եւ զկնի Առաքինութեանցն: Իսկ աստ, որ զհետ Պորփիւրիս Աշխարհացս է եւ Առաքինութեանցս, կամ ի տգիտութենէ է կամ յաւրինակէն, եւ կամ երկուցն:

***

ԺՈՂՈՎԱԾՈՅ ԲԱՆԻՑ ՆԵՐՍԷՍԻ ՇՆՈՐՀԱԼՒՈՅ

Երեւան 579

Գրիչ` Յովհանէս

ա

Շնորհիւ Տեառն սկսա եւ ողորմութեամբ նորին կատարեցի զտառս աստուածարեալ եւ սուրբ կաթողիկոսին Հայոց տեառն Ներս[իսի] <72b> յաղագս ընդդէմ չարափառ եւ մարդախողող հերձուածողաց յունաց եւ ասորւոց, զարիոսկանն եւ զնեստորիականն ասեն ի մի բնութիւնն Քրիստոսի, եւ զայլոց եւս անաւրիկանացն, եւ զհաւատս հայհոյեն առասպել բանիւք զոր ի Սրբոյ Լուսաւորչէն եւ ի սրբոյ հարցն հաստատեալ է, եւ զուղիղ միտս թիւրեն զոմանց աղքատմտաց: Իսկ որ ոք ընթերցցի զսա հանապազ եւ փոյթ յանձին ունիցի, բազու աւգտութիւնս գտցէ ի սմա եւ շահս, ըստ այնմ որ հանիցէ յովկիանոսէ քարինս պատուականս եւ մարգարիտս գեղեցիկս, եւ ով ոք պանձասցէ քարինս պատուականս եւ մարգարիտս գեղեցիկս, եւ ով ոք պանձասցի պատասխանի առնի գրելեաց կամ թիւրել, վասն որոյ եւ ոչ մի:

Գրեցաւ ի թւիս Հայոց ՉԻԵ (1276), ձեռամբ Յովնիսի անպիտանի եւ փցուն գրչի: Արդ, աղաչեմ զձեզ մանունք եկեղեցւոյ, յիշեսջիք զցանգացող գրոյս զՆորոգէս, եւ ծնաւղսն իւր ի Քրիստոս, եւ զՅովանէս, եւ Աստուած որ կարողն է յամենայն յողորմութեանց եւ գրութեանց, ձեզ եւ մեզ առհասարակ ողորմեսցի, եւ նմա փառք յաւիտեանս: Ո՜վ եղբարք, սղալանացս մի մեղադրեք:

բ

Զբարեհամբաւեալ ճգնաւոր եղբայր մեր զՆորոգէս կրաւնաւոր քահանայ` ըզստացող գրոցս, եւ զբազմամեղ գրչող նամակիս` Յովաննէս սուտանուն քահանայ աղաչեմլ յիշել ի Տէր:

գ

<265> Աստանաւր յա[ն]կ ելեալ աւարտեցաւ Ողբմ Հոգեւոր, զոր երգեալ է սուրբ հոգին` ի ձեռն տեառն Ներսիսի, եւ գրեցաւ սայ ձեռամբ մեղապարտի Յովաննիսի անարժանի, ի վայելումն Նորոգէսի քահանայի: Արդ, երեսս անկեալ արտասագոչ ձայնիւ աղաչեմ զամենեսան, թողութիւն խնդրել բազում եւ չարաչար մեղաց իմոց, եւ ծնաւղաց իմոց, եւ Աստուած, որ առատն է ողորմութեան, ձեզ եւ մեզ առհասարակ ողորմեսցի:

Սայ կրաւնաւորի միշտ վայելէ,

Որ կարդայ եւ զմա(յ)լի,

Յառատաբուխ հոգւոյն ձրի,

Երնեկ որ անտ ինքն յիշուի,

Կամ լուր յիւր միտն անկանի,

Ամառ կարդայ հայրիկ բարի,

Զգծողս յիշեա անլռելի,

Եւ փառք մատոյ իմ Յիսուսի, ամէն:

դ

<289b> Տէր Յիսուս, յորժամ գաս փառաւք Հաւր եւ միւս անգամ գալստեանդ, ողորմեայ ստացաւղի սորա Նորոգէս քահանայի եւ ծնաւղաց իւրոց, ընդ նմին եւ ինձ գծողիս Յովհաննիսի: Սղալանաց գրոցս մի մեղադրէք:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան, 7534 (1275 թ. )

Կազմող` Նորոգէս

<277a> Զկազմաւղ սորա զՆորոգէս վանական քահանա եւ զեղբայրն իմ զՆերսէս քահանա` զփոխեցեալն առ Տէր, եւ զծնաւղսն մեր յիշեցէք ի տէր: Ընդ նմին եւ զստացաւղ սորայ զտէր Դաւիթ սրբազան եպիսկոպոս եւ զծնաւղսն նորա յիշեցէք ի մաքրափայլ յաղաւթս ձեր: Ի թուին ՉԻԵ (1276) կազմեցաւ սայ:

***

ՔԱՂՈՒԱԾՔ ԺԱՄԱԳՐՈՑ

Ն. Ջուղա, 264, Տէր-Աւետիսեան, Ցուցակ, էջ 471

Գրիչ` Վասիլ

ա

<183b> Փառք ամենասուրբ Երրորդութեանն յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն: Արդ, գրեցաւ եղանակաւետս տառիկ ձեռամբ սուտանուն գրչաւորի Վասլի, յամի ՉԻԵ (1276) ի յանապատս«

բ Գրիչ` Արիստակէս

<184b> Ո՜վ սուրբ եղբարք, յորժամ քաղցր եղանակէք, Արիստակէս սուտանուն յիշեցէք, զի տարիս խոշոր է եւ ժամանակս դառն, եւ վաղէց մանր գիր չեաք գրել, թողութիւն արարէք խոշորութեան:

***

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ՍՐԲՈՅ ՊԱՏԱՐԱԳԻ

Սմբատեան, Երնջակ, էջ 140

Գրեաց յամի Տեառն ՌՄՀԶ (1276), թվին Հայոց ՉԻԵ (1276), ի վանս Կուքուա: