Հայերէն Յիշատակարաններ

ՈՒՍՈՒՄՆ ԲԺՇԿՈՒԹԵԱՆ ԱՄԻՐԴՈՎԼԱԹԻ ԱՄԱՍԻԱՑՒՈՅ

Երեւան 8871

 

Հեղինակ եւ գրիչ` Ամիրդովլաթ Ամասիացի

Վայր` Կոստանտինոպաւլ

 

ա

 

Փառք մարդայսիրին Քրիստոսի, որ աւրհնեալ է յաւիտեանս, ամէն:

Գրեցաւ թագօորական բժշկարանս ի թվականութեանն Հայոց ՋԸ. (1459) ամին եւ ի նոյեմբերի ամսուն ի Գ. (3), օրն շաբաթ, եւ ի քաղաքին Կոստընդինոյպաւլի, եւ ի յառ ոտն վանիցն սուրբ Ստեփանոսու, եւ ի կաթաղիկոսութեանն Հայոց տէր  Գրիգորայ, եւ ի հայրապետութեանն տէր Մարտիրոսին Կոստանտինոյպաւլու վիճակին, եւ ի պարոնութեանն Մուհամատ խանին, եւ ի վայելումն պարոն Շատիպեկին` որդոյն պարոն  Վարդին, զի յուժ փափաքութեամբ եւ ուղիղ սրտիւ խնդրեց, որ գրուվեցաւ գիրքս այս ի յարապի լեզուէ եւ ի պարսի լիզուէ ի հայ բառս մեր. եւ ոչ գտայ ի բառս Հայոց այս ձեւովս բժշկարան. եւ արդ, որ կարդ այք ի սմանէ եւ կամ աւրինակէք եւ աւքտիք բան ի սոցանէ` յիշեցէք ի տէր աստուած զանպիտան եւ զանարժան գծողս զԱմիրտովլայ բժ[ի]շկն Ամասիու, եւ աստուած յիշէ զձեզ ի միուսանկամ գալուստ, եւ թէ ով զմիտաւ ածէ զսայ գողանալով եւ կտրելով մէկ թուղթ ի սմանէ` նայ չառնո ւ մասն եւ բաժին ի Քրիստոսէ, եւ անմեղայդիր լերուք սղալանացն գրոցն պակասութեան նորայ, զի ի պարսի եւ ի յարապի գրոց է գրած եւ չէ փոխած ի այլ գիր, թէ չէ կու ըղորդէր, փառք աստուծոյ, ամէն:

 

բ

 

Ցանկ է գրոցս Ախրապատնին, որ առի ես` անպիտան եւ անարժան ծառայս` ի յարապ գրոց եւ ի մինհաճի տուքանէն, որ ժողովել է զինքս  Մուսի պին-Մայմունն, եւ ես յիշեմ զիրենն խաւսքն եւ գրեմ ի հայ լեզու: Բայց ի այս արապ գիրքս, որ Մուսի պին-Մայմունն է շինել եբրայեցոցն, նայ զդեղերուն զաւրութիւնն չէր գրել կատարելութեամբ եւ ոչ զբնութիւնն եւ ոչ զգոր]ծ] քն, աեյ ես տեսայ, որ ի Ախրապատին առանց մուֆատաֆի չի լինար, որ է մէկ-մէկ դեղերն, նայ շինեցի զխարապատինն լման եւ զմֆուրատաթն այլ ի լման, եւ զանուանքն դրի ի կարգին` հինկ լեզուով` յառաջն հայրէն, եւ յունէրէն, եւ դահմատէրէն, եւ արապկերէն, եւ պարսկերէն, եւ զբնու թիւնն եւ զաղէկն եւ զառնելիքն եւ զփոխանն, եւ զաւգտութիւնն ամենայն անձինն, եւ շինեցի զգիրս զայս հանց գիր, որ ով որ յատար լինի եւ կամ յաշեապ լինի նայ իրենն այս գիրքս հերիք է, եւ ով զինքս կարդայ եւ ուսնի զամենայն գործն բժշկութեանն եւ զմուֆրատաթ առնուլն` նայ լինի կատարելութեամբ գէտ այս արուեստիս, եւ զայն այնէ զինչպէս որ գրած է` նայ իր բանն կատարի անսղալ, եւ զանազան թարքիպնին տեսնուս եւ զարմանաս զդեղերուն զգործն աստուծոյ ողորմութեամբն: Բայց որ ի սոցանէ բան օգտի` նայ գիտենայ, թէ ինչպէս է շինել անարժան ծառան աստուծոյ  Ամիրտովլաթ բժիշկն եւ տեսնու թէ ինչպէս է յաւելցուցել զգիրքս եւ ինչպէս է ձեւէլ զգեղերուն զաւրութիւնն եւ զայլն որ ի կարգին է, որ պէտք է մեզ:

 

ՃԱՇՈՑ

Ղ. Փիրղալեմեան «Նշխարք պատմութեան Հայոց» (ձեռ. հմր. 6273), էջ 166ա-167ա, նաեւ «Նօտարք Հայոց», էջ 193-195, Ռշտունեաց գաւառ, ի գիւղն Բէլու

 

Հետ. ստացող` Աբդլ-Ազիզ

Վայր` Ոստան

 

… Արդ, ցանկացող եղեւ… սուրբ գրոցս իմաստուն եւ աստուածասէր բարեպաշտ տանուտէրն խօջայ Աբդըլ-Ազիզն, որ ի քաղաքիս Ոստան, եւ վերստին ստացաւ զսա ի հալալ վաստակոց իւրոց` յիշատակ հոգւոյ իւրոյ եւ ծնողացն իւր` հօրն պարոն  Զաքարուն եւ մօրն Շնահվոր-Խաթունին, եւ եղբարցն` խօջայ Սքանտարին եւ ուսթայ Աբդուլին, … եւ լի բերանով աստուած-ողորմի ասացէք Աբդըլ-Ազիզն, որ եկեղեցի շինեաց, եւ բազում արդիւնս արար սուրբ եկեղեցեաց, եւ է սա ո ղորմած եւ առատաձեռն աղքատաց եւ կարգաւորաց, որ եւ ազատեաց զսուրբ գիրքս ի յանօրինացն:

Եւ դարձեալ, ծանուցանեմք ձեզ զաւեր աշխարհիս մերոյ, որ վասն մեր մեղաց հաս Մակու, եւ յազդմանէ չարին եւ վասն ծովացեալ մեղաց մերոց արձակեցաւ ի յերկաթոյն (որդի Ջհանշահի` Հասան-Ալի) եւ բազում աւեր արար քաղաքաց եւ զինչ բռնած կայր հօրն` ազատեաց ի կապանացն` զՂլիճ-Ասլանն եւ զորդին իւր, զԱրապշէն եւ զորդին նորա. եւ ժողովեաց առ ինքն, եւ արար իւր բազում հեծելս: Եւ յետոյ առաքեաց զՂլիճ-Ասլանն ի վերայ   Վանայ բերդին, զի առցէ զնա, եւ ոչ կարաց: Եւ ապա խորհուրդ չար արար վասն երկրիս մերոյ, եւ արար շատ աւեր եւ թա[լան], եւ գնաց ամօթով ի յետս, եւ մնաց երկիրս աւերեալ. բայց մնաց փոքր ի շատէ երկիրն Գաւաշից ի դադարանք իսկ յետոյ եկեալ պիղծ եւ անիծեալ ազգին Ըռօշկանից` անիծեալ ի յաստուծոյ Սէտալին (իմա` Սէիդ-Ալի) ի յաւուրս տեառնընդառաջին եւ թալանեաց զԳաւաշից երկիրն եւ զքրիստոնեայս կողոպտեաց ի յընչիցն, եւ նստաւ ԺԲ. (12) օր ի գեօղն յԱխավանց, եւ յօղարկեալ եբեր երկու փուռ (լաստ) ի գեղջէն  Աղունայ եւ կամէր մտանել ի յանառիկն յԱղթամար, եւ ասէր թէ զամենեսեան ի սուր սուսերի մաշ եցից, եւ զարիւնս նոցա ի ծովն հասուցից, եւ զսուրբ զեկեղեցիս քակեցից, եւ զսրբութիւնս գերի վարեցից: Իսկ ի զօրութենէ սուրբ խաչին յաղթահարեցաւ եւ ամօթալից կորեաւ պիղծն եւ անիծեալ  Սէտալին, եւ գործ իւր խափանեցաւ կամաւն աստուծոյ. եւ զայս տեսեալ պատուական եւ ընտրեալն յազգաց տէր  Զաքարիա կաթողիկոսն, եւ իբրեւ քաջ զօրական եղեալ եւ արիացեալ ի շնորհացն աստուծոյ եւ զօրութեամբ սուրբ խաչին ելեալ գնաց ընդդէմ անօրինացն ի պատերազմ, եւ առեալ զերկու փուռն եւ կալեալ եբեր յԱղթամար, եւ փրկեցան քրիստոնեայքն ի յանօրինաց. եւ ամօթալից եղեալ գնացին ի տեղիս իւրեանց. եւ մնաց ի խաղաղութեան Աղթամար զօրութեամբ սուրբ խաչին եւ արիութեամբ տեր Զաքարիայի կաթողիկոսին:

Ի սմին աւուրս գնաց (կաթուղիկոսն Զաքարիա) մնչիւք մօտ մրզայ Ջհանշէն, (եւ ծանոյց նմա) զաւերումն աշխարհիս. եւ ելեալ (Ջհանշէն) ի քաղաքէն  Խօյու բազում զօրօք, եւ եկեալ վրէժխնդիր վասն աւերման աշխարհիս եւ վասն տառապեալ ազգիս քրիստոնէից, զոր յուսամք յաստուած, որ զմրզայ Ջհանշէն ընդ երկայն աւուրս արասցէ եւ զթշնամիս նորա անդնդասուզ արասցէ, զի թէ չէր եկեալ` ազգս քրիստոնէից կորուսեալ էր… Զոր տէր աստուած օգնական լինի նմա ի յամենայն պատերազմունս իւր, եւ թշնամիք նորա հալածեալ եղիցին զօրութեամբ աստուծոյ մերոյ, ամէն:

Եւ այս եղեւ ի թուականիս Հայոց ՋԸ. (1459). եւ բերաւ գիրքս ի քաղաքիս Ոստան…:

(Եւ ստացաւ խոջայ Աբդլ-Ազիզն)… եւ ետուր ի դուռն սուրբ Ստեփաննոսի նախավկային: Աստուած-ողորմի ասացէք խոջայ Աբդլ-Ազիզին…: Ընդ նոսին (յիշեցէք) եւ զիս` զանպիտանս յամենայնի զմեղսաթաւալ Կարապետ գրիչս…:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Իրան, Չարմահալի Սիրաք գիւղ, Մ. Տ. Մ.

 

Գրիչ` Մկրտիչ

Վայր` Հիզան

 

… Գրեցի զսուրբ Աւետարանս ի քաղաքս Հիզան, ընդ հովանեաւ սրբուհոյ Աստուածածնի, եւ նորաբողբոջ Յարութեան, եւ սուրբ Սարգսի զօրավարին, որ սակաւ հեռի է ի քաղաքէն…:

Արդ, գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ի թվին Հայոց ՋԸ. (1459), ի դառն եւ ի նեղ ժամանակիս, ի ղանութեան Ջհանշի թուրքի, եւ ի մեր ամիրայիս Սուլէյմանայ, եւ ի հայրապետութեան հայկազեան սեռի Էջմիածնայ սուրբ աթոռոյն տէր  Գրիգորի եւ Աղթամարայ աթոռոյն` տէր Զաքարիայի, զոր տէր աստուած անսասանելի եւ հաստատուն պահեսցէ զաթոռ հայրապետական մերոյ ազին, ամէն:

Դարձեալ յիշեցէք… (ստացողի սուրբ աւետարանիս) Սարգիս քահանայն, եւ զծնաւղսն իւր զԹումէն եւ զԽարմէլիքն, եւ զեղբարսն իւր զՍտեփանոսն եւ զՊետրոսն…:

Այլ եւ ես` անարժան գրչակս Մկրտիչ, գրեցի սուրբ Աւետարանս պանդուխտ կենօք… յիշեցէք զծնողսն իմ զԱվրամն եւ զԱղութն…:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան ՅՐՂՁ

 

Գրիչ` Գրիգոր Անգեղակութեցի

Վայր` Կիկէր

 

ա

 

… Այսմ աստուածախաւս եւ աստուածաբան սուրբ Աւետարանի ցանկացայ փափաքմամբ հոգեւոր սիրով Գրիգոր Անգեյակոյդեցի` ծիւր եւ ծերացեալ, զոչ ով չունելով յիշատակ հոգոյ իմոյ, անարժանս` ձեռս ի գրիչս` գրեցի զաստուածաշունչ կտակս, աստուածաբան երգս, քառաբուղխ աղբերս եւ գանձ անկողոպտելի ի տան աստուծոյ…:

Գրեցաւ ի Կիկէթ, ի դուռն նորակնունք սուրբ Աստուածածնիս, ի թուականիս մեծ Հայոց ՋԸ. (1459), ձեռամբ փցուն եւ ծիւրեալ ծերոյ Գրիգոր գրչի, յիշատակ վերափոխեալ ծնողացն իմոյ` Թէոյդորոսի, եւ մաւրն իմոյ  Սիմիկին, եւ եղբաւրն իմ Շաշիկին, խեղծ որդոյ նորա Աւանիսին, եւ քուրոջ իմ Կուլիկին, եւ փոխեցելոցն կենակցին,  եւ զաւակացն իմ Ռըստակիսի, Վրթանիսի, Ուսկանիսի, Ոհանիսի, որ ի Ճաւախէդ ի Քրիստոս փոխեցան:

Եւ յետ նոցա չար Ջահանշէն դիմեց ի վերա երկրին եւ զբազումս գերեց եւ կոտորեց, եւ զմայրն իմ իբրեւ զԱկովբիկ հատեցին զԲ. (2) ձեռն, եւ զգլուխն ի արիւն թաւլեցուցին, ի տաւնին սրբոյն Գէորգայ զհատեալ մարմին ի գերեզման թաղեցի:

Եւ արդ, ես արտասուալիր դիմաւք աղերսեմ յիշել ի սուրբ աղաւթս ձեր զվերագրեալ ծնողսն իմ: Եւ եւս զբազմերախտ սանամէրն իմ` զԹէնիկն, որ բազում աշխատանք կայ ի վերա իմ. Քրիստոս աստուած ողորմի նմա:

 

բ

 

… զոր եւ սոցին յորդառատ քաղցրահոս մշտաւէտ վտակաւքն ար բուս[ց]է տէր Յիսուս աստուածն իմ զպասքեալ եւ զտոչորեալ հոգի ազգի յազգի վիրաւք լցուած մեղաւք անարհեստ գրչի  Գրիգոր Անկեղակութեցի, աղաչեմ զձեզ աւժանադակութեամբ աղաւթից կայծակնամաքուր, աստուածունակ եւ աստուածարեալ ընթերցողացդ, զոր ձեզ արժանապէս ըստ գործոց եւ ինձ` մեղուցելոյս վասն ձերոյ գթութեան, զոր յուսամ ողորմեսցի Յիսուս աստուած իմ, եւ նմա փառք յաւիտեանս: ծաղկող` Նաղաշ Մանուէլ

 

գ

 

Անմեղայդիր լեր տէր Գրիգոր,

Քո մագաղատս է խիստ խոշոր.

ԶՄանուէլ նկարող յիշ[եա] յաղօթս,

Աղաչեմ, ո'վ սուրբ ընթերձող:

 

դ

 

Ո՜վ ընթերձող սուրբ եւ բարի,

Յիշման առնես զիս արժանի

ԶՆաղաշ Մանուէլ մեղաւք իլի:

 

ե

 

Ո՜վ ընթերձող սուրբ քահանայք,

ԶՄանուէլ Նաղաշ մի մոռանայք

Ձեր յիշելուտ ենք մեք փափաք:

 

զ

Կազմող` Բոհնաւշ

 

Բոհնաւշ կազմող յաղաւթս յիշեցէք եւ աստուած զձեզ յիշէ, ամէն:

 

ՃԱՇՈՑ

Երեւան 6272

 

ա

Գրիչ` Մատթէոս

Վայր` Այրիվանք

 

… Եւ պատուականս այս Աստուածատուր եւ մահդասի քահանայս այս, ըստ այսմ յուսոյ եւ պայմանի, ի հալալ ընչից իւրոց ստացաւ զսա եւ ետ գրել իմոյս տըկարութեան, յիշատակ հոգ ւոյ, ի մխիթարութիւն եւ ի սփոփանս ցաւալից կենաց, եւ ի բժշկութիւն ախտալից մտաց եւ խորհրդոց հոգւոց եւ մարմնոց` ի կեանս եւ ի մահ, եւ պաշար անդառնալի ճանապարհին, եւ յետ մահու մասնակից լինելով համաւրէն ամենայն սրբոցն, որ ի սմա:

Արդ, եղեւ զրաւ գրչութեան այսմ աստուածաշունչ մատենի ի թվականութեան հայկազեան տումարի ի ՋԸ. (1459) թվի. եւ ի վշտաշատ ժամանակի, յորում նեղիմք յանաւրինաց եւ յանիրաւ պահանջողաց, ի թագաւորութեանն Վրաց Գաւրկոյ` որդւոյ  Ալեքսանդրէ, եւ ի հայրապետութեան Հայոց տեառն Գրիգորի` յաթոռ սուրբ Էջմիածնին, ի ղանութեան Ջահանշահի` որդւոյ Ղարա-Ուսուֆին:

Արդ, գրեցաւ սա ի յերկնահանգէտ եւ ի գերահռչակ սուրբ ուխտս  Այրիվանս վերաձայնելոյ, ընդ հովանեաւ մաւրս լուսոյ սուրբ Աստուածածնիս, եւ հրաշափառ եւ երկնանման կաթուղիկէիս, եւ աստուածընկալ սուրբ Նշանացս, եւ արեամբ ներկեալ անմահին Յիսուսի սուրբ Գեղարդեանս, եւ սուրբ աջեր ոյս` Յովհաննու Մկրտչին` ձեռնադրողին Քրիստոսի եւ սուրբ աջոյն Բարդողիմէոսի առաքելոյն, եւ համաւրէն ամենայն սրբոցս, որ աստ կան հաւաքեալ աւժա[նդա]կութեամբ հոգւոյն սրբոյ եւ կամակցութեամբ սուրբ եղբարցս եւ բազմերախտ ըստ հոգւոյ հաւր մեր եւ վարժապետացն` տէր  Ներսէսի եւ ամենայն սրբութեանց վարպետի` տէր Յոհանէս ծաղկողի, որ բազում երախտիք ունին ի վերայ մեր եւ միաբան ամենայն հաւատացելոց քրիստոնէից՞ Ձեռամբ ամենամեղ, փցուն եւ անարհեստ գրչի Մաթէոս անարժան աբեղայի…:

… Այլ եւ վայելողք սուրբ գրոցս եւ հանդիպողք սորա տեսանելով կամ աւրինակելով, որք աւգտիք ի սմանէ յիշեսջիք զմեզ եւ զվերոյգրեալսդ զԱստուածատուր քահանայ, եւ զծնաւղսն իւր, եւ զամենայն արեան մերձաւորսն:

Նաեւ զիս` զմեղապարտս նկարաւղս Ստեփաննոս` ըստ հոգոյ հարազատ եղբայր սորայ, որ վաս ն ջերմեռանդ սիրոյ նորա ծաղկեցի եւ նկարեցի եւ կազմեցի, որ է մեր հոգւոյս անջինջ յիշատակ եւ դուռն կենաց եւ բանալի սուրբ արքայութեանն. եւ Քրիստոս աստուած ձեզ` յիշողացդ եւ մեզ` յիշեցելոցս առհասարակ ողորմեսցի եւ նմա փառք յաւիտեան:

Աստուծոյ սիրուն համար ի մոմէ եւ ի ձիթէ պատրաստ պահէք եւ սպիտակ լաթով բռնէք, աղաչեմք:

 

բ

Ստացող` Աստուածատուր

Վայր` Հոռոմոսի վանք

 

Արդ, ես`  Աստուածատուր եպիսկոպոս, ստացաւղ եւ վայելաւղ սուրբ գրոց, ստացա զայս սուրբ բուրաստանս ի հալալ եւ յարդար վաստակոց իմոց եւ բարեխաւս առ ամենակալն աստուած… թողութիւն շնորհեսցէ իմ բազում մեղացն եւ ողորմեսցի իմ ծնաւղացն` հաւրն իմոյ Խուցադեղին եւ մաւրն իմոյ Հըռիփսիմէին, հաւրեղբաւրն Յովանիսին, եւ եղբաւրն Պռաւշին, մաւրքըւերն Խութլու-Խաթունին, եւ քըւերն իմոյ Մարգարտին եւ Նարինին, եւ հանգուցեալ քերցն իմոց` Թանսուխին, Խութլու-Խաթունին եւ  Մարթային, եւ եղբարցն իմոց Մարտիրոսին եւ աշակերտի, եւ Պետրոսին, եւ Սարգսին եւ ամենայն արեան մերձաւորացն մերոց` կենդանեացն եւ հանգուցելոցն. եւ Քրիստոս աստուած, որ առատն է ի տուրս բարեաց` տացէ զիւր ողորմութիւնն եւ զարքայութիւնն  Աստուածատուր եպիսկոպոսին եւ ծնաւղաց նորին եւ երանաւետ ձայնին արժանի արասցէ Քրիստոս աստուած հանդերձ ծնօղաւքն եւ ազգականօքն ամենայնի, ամէն:

Արդ, ես Աստուածատուր եպիսկոպոս շնորհեցի զսուրբ գիրքս Հոռոմոսի վանից դրանն սրբոյ Յովանիսին եւ սուրբ Աստուածածնին դրանցն, յիշատակ ինձ եւ ծնօղացն իմոց Խոցդեղին եւ  Հռիփսիմին, եւ մի իշխեսցէ հեռացուցանել ի դրանէ սուրբ ուխտին գողանալով կամ ծախելով կամ գրաւելով, եւ որ յանդգնի եւ զայն արասցէ` զաւձի անէծքն, զՅուդային եւ զխաչահանուացն ընկալցի եւ զպատիժն նոցին կրեսցէ ի յաւր դատաստանին:

Եւ դուք կարդացողքդ եւ լսողքդ աւրհնեալ լիջիք յամենասուրբ երրորդութենէն, ամէն:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Փիրղ. Նօտ. 192, Հայկավանք` ի ս. Աստուածածին եկեղեցին

 

Գրիչ` Դաւիթ

Վայր` Սրկղունք գիւղ

 

… Արդ, գրեցաւ սա ի գեաւղս որ կոչի Սրկղունս, ընդ հովանեաւ սուրբ Գէորգիս եւ սուրբ Յակոբիս, ձեռամբ սուտանուն Դաւիթ իրիցի, եւ առ ոտս երջանիկ եւ սրբասէր տէր Երեմիա աբեղիս… ի թուականութեանս Հայոց ՋԸ. (1459) եղեւ զրաւ սորա` ի ղանութեան Ջհանշին:

 

ՔԵՐԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆ ԳՐԻԳՈՐԻ ՄԱԳԻՍՏՐՈՍԻ

Երեւան 3917

 

Հետ. ստացող` Շմաւոն վարդապետ

 

Շմաւոն վարդապետս յիշեցէք, որ զքերական գիրքս ի [Ս]արկաւագանց վանիցն բերաք ի վանս Եւստաթէի [սուր]բ առաքելոյս: Գիրքս այլ ի Տաթեւ վանիցս է եղել, [մե]ծ վարդապետն Գրիգոր`  Յովաննէս վարդապետին էր տուեալ` մականուն Կարմիր. մեք այլ վերըստին բերաք ի վանքս: Յիշեցէք սրտի մտաւք զմեղաւք զառածեալս զՇմաւոն վարդապետս, եւ աստուած զյիշողքդ յիշէ ի կեանս, ամէն:

Ի թվ. ՋԸ. (1459) էր երբ բերաք զգիրքս:

 

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ՂՈՒԿԱՍՈՒ ԱՒԵՏԱՐԱՆԻՆ, ԶՈՐ ԱՐԱՐԵԱԼ Է ԻԳՆԱՏԻՈՍԻ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍԻ

Երեւան 2517

 

Հետ. ստացող` Շմաւոն վադապետ

Վայր` Տաթեւ

 

Եւ ես` նուաստս ի վարդապետաց Շմաւոն, որ առաք զմեկնիչ Աւետարանիս Ղուկայ ի Շամբախի եւ բերաք ի վանքս Եւստաթէի, վասն յիշատակի իմոյ եւ ծնաւղաց իմոց, եւ ի վայելումն  եղբաւրնորդոյն իմ Ստեփաննոս արհեպիսկոպոսին Եւստաթէի սուրբ առաքելոյս. եւ դուք` տեսանաւղք կամ ընթերցաւղք` յիշ[եց]էք ի մաքրափայլ յաղաւթս ձեր զյետնեալս յամենայնի զՇմաւոն պիտակ անուն, եւ աստուած զձեզ յիշէ ի աւրն ատենի, ամէն, եւ եղիցի:

Ի թվ. ՋԸ. (1459) գրեցաւ սակաւ գիծս:

 

ՀԱՐՑՄԱՆՑ ԳԻՐՔ ԳՐԻԳՈՐԻ ՏԱԹԵՒԱՑՒՈՅ

Երեւան 4072

 

Հետ. ստացող` Շմաւոն վարդապետ

Վայր` Տաթեւ

 

Զվերջին ստացաւղ Հարցմանցս զՇմաւոն մեղսամակարդ անձն եւ սիրող բանի, որ առի զսա ի Շամրան քաղաքի, ի հալալ ընչից իմոց, զի աւրինակ էր տուել մեծ հըռետորն  Գրիգոր եւ մնացել էր անտ, եւ տիրեալ էին այնտեղացն քահանայքն, եւ ես ջանիւ առի: Ու բերաք ի վանքս Եւստաթէի սուրբ առաքելոյս յիշատակ մեզ, եւ ծնաւղաց մերոց` հաւրն իմ Խաչատրին եւ մաւրն իմ  Աղուտին, եւ եղբարց իմոց, եւ քեռց իմոց, եւ ի վայելումն եղբաւրորդուն իմոյ Ստեփաննոս արհեպիսկոպոսի` առաջնոր[դի] սուրբ առաքելոյս, եւ միւս եղբաւրորդոյն իմոյ Սարգիս դպրի. եւ դուք` աստուածասէրք` տեսանաւղք կամ կարդացաւղ կամ աւրինակաւղք` յիշեցէք միով աստուած-ողորմա[ի]ւ սրտի մտաւք ի հառաչանս ձեր զՇմաւոն վարդապետ` մեռեալ անձն, որ անուա[մբ]ս եմ եւ ոչ գործով. եւ դուք յիշողքդ յիշեալ լիցիք…:

Վերջին յիշատակարանս գրեցաւ ի թվ. ՋԸ. (1459):

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 3756

 

Ո՜վ սուրբ ընթերցողք եւ լսաւղք սուրբ Աւետարանիս, յիշեցէք զՇմաւոն րաբունապետն եւ զտէր Ստեփանոս արհեպիսկոպոս Սիւնեաց նահանգէ, որ ետ զսուրբ Աւետարանս ի գեղաքաղաքն  Անկեղակութ, ի սուրբ եկեղեցին` Սարգիս նահատակն: Արդ, եթէ ոք հանել ջանայ զսուրբ Աւետարանս ի դրանէ սուրբ եկեղեցոյս ի մերոց կամ յաւտարաց, հանէ զնա Քրիստոս աստուած ի խաւարն արտաքին եւ մասն եւ բաժին զնոցայն առնու, որ զտէրն ի խաչ հանին, եւ ընդ նոսա դասակցի, ամէն, եղիցի եւ եղիցի:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Փիրղ. Նօտ. 192-193, Մանազկերտի ս. Սարգիս եկեղեցի

 

Գրիչ` Յովհաննէս

Վայր` Արծկէ

 

Եւ ես` անպիտանս յամենայնի` մեղուցեալ գրիչս Յովհաննէս, գրեցի զսուրբ Աւետարանս ի քաղաքս Արծկէ, ընդ հովանեաւ ամենամաքուր սուրբ Աստուածածնի տաճարիս, եւ սուրբ Ստեփաննոսի նախավկայիս, եւ ամենազօր սուրբ Նշանիս Պ ատերազմի, ի հայրապետութեան տեառն Գրիգորի` ընդհանուր Հայոց կաթուղիկոսի, իսկ ի յաշխարհակալութիւն Ջհանշայի` որդւոյ Ղարայ-Ուսուֆի, ի թուականիս մերում ՋԸ. (1459) ամի…:

Եւ զիս` զանարժան գրիչս, եւ զծնողսն իմ Յակոբ սրբասնեալ քահանայ եւ զՍալչուկ-Խաթունն, … այլ եւ զտիեզերալոյս րաբունապետն զԹումայ Մեծոփայ վանաց` յիշեցէք ի Քրիստոս, որ բազում աշխատանօք ուսուցեալ է մեզ զարուեստ գրչութեան…:

Աստուած-ողորմի ասացէք Թուրվանդա խաթունին` Բաղիշեցի խոճայ Ֆահրադի մօրն, որ ետ զսկիհս ի սուրբ Աստուածածնի տաճարս Արծկէ քաղաքիս:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

«Բազմավէպ», 1952, էջ 243-245, Ա. Երեմեանի «ԺԵ. դարու մի նոր ձեռագիր աւետարան» յօդուածից

 

Գրիչ` Մելքեսէթ

Վայր` յերկիրս Ըռըշտօնեաց, ի գեօղս Շատուան

 

… Եւ ես յոգնամեղս եւ փըծունս ի գրչաց, սոսկ անուն քահանայ Մելքիսէթ… ըստ իմում կարի յանձն առեալ կատարեցի զսուրբ Աւետարանս զայս ի թըւականութեան Հայկազան տումարիս ի յինն հարիւր եւ ի յութն (1459), յերկիրս Ըռըշտօնեաց, ի գեօղս որ կոչի Շատուան, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնին, եւ սրբոյն Ստեփաննոսի նախավկային, եւ Գէորգեայ զ օրավարին, եւ սուրբ Ոսկեանց քահանայիցն, որ աստ կան կառուցեալ:

Արդ, յերես անկեալ աղաչեմ զձեզ, ո՜վ մանկունք սուրբ եկեղեցոյ, յիշեցէք ի Քրիստոս զստացող սուրբ Աւետարանիս եւ աստուած-ողորմի ասացէք Մկրտչին, եւ ծնօղաց նորին` հաւրն Յոհանիսին եւ մաւրն Շնօհւորին, եւ եղբօրն  Թումային, եւ կողակցին իւրոյ Ջանմէլէքին, եւ որդոյն իւրոյ Գէորգի մէլէքին, եւ մեծ պապուն Աստուածատրուն, եւ քեռացն Ատոմին, Կիրակոսին եւ Վարդանին, եւ ամենայն արեան մերձաւորացն աստուած ողորմի ասացէք, ամէն:

Դարձեալ յիշեցէք ի Քրիստոս ծնօղսն Ջանմէլէքին` զԳուլամիրն եւ Վսիգարն, եւ զեղբարքն` զԲախշայիշն եւ զԱշայիշն, եւ զդուստր Ջանմէլէքին` զՇադիփաշէն, եւ զփեսայն զՅովաննէսն, եւ զորդիսն իւրոց` զԲարդուղիմոս, զԽոցդեղ,  զԹոմայ, զԸռըստակէս, զԳուլազիզ, զՆադրմէկ, զՄսրիմէլէք եւ Թանսուխ, եւ զայրն զՄսրոյն` զՎարդ-Մանուկ, եւ զորդիքն իւրոց` զԲարսեղ, զՅակոբ, զԽալիֆայ եւ զԳուլփայ` զփոխեցեալքն ի Քրիստոս, եւ զդեռաբոյս տղայքն իւրոց` զՆերսէս եւ զՄուրատ: Ընդ նոսին եւ զիս` զՄելքեսէթ անարժան քահանա` գրող սորա, եւ զծնօղսն իմ զՍտեփան եւ զԽոսդեղն, եւ զորդին իւր զԱւետիսն, որ է ժառանգ սուրբ Աւետարանիս, եւ զքորն նոսայ  զԳօհար, եւ զեղբայրն իմ  զՍիրուն սարկաւագն, եւ զքոյրն իմ զԴօվլաթ եւ զՀռիփսիմայ, եւ զտղայքն իմ` զՍիրուն, զԳորգ եւ զԽալինար, եւ զուտարեան մերձաւորսն իմ յիշեցէք ի Քրիստոս եւ աստուած ողորմի ասացէք, աղաչեմ ձեզ:

Դարձեալ կրկին աղաչեմ զամենեսեան սիրովն Քրիստոսի, աստուած ողորմի ասացէք ստացողի սուրբ Աւետարանիս` աստուածասէր եւ բարեմիտ տանուտրոջն Մկրտչին, եւ ծնօղաց նորին Յովանիսին եւ Շնօհւորին, եւ եղբօրն Թոմային, եւ կողակցին  Ջանմէլէքին, եւ որդոյն իւրոց Գօրգի մէլէքին, եւ մեծ պապուն Աստուածատրուն եւ որդոցն նորա Ատոմին, Աւետիսին, զՆոյնոյֆարն, եւ զկողակիցն Աւետիսին զԽալինարն ||

 

ՅԱՅՍՄԱՒՈՒՐՔ

Երեւան 4907

 

Գրիչ` Յովանէս

Վայր` Բաղէ՞շ

 

ա

 

… Զոր տեսեալ զայս աստուածային գանձս հոգեւոր եւ զանառիկ մեծութիւնս աստուածասէր եւ բարէմիտ մեծա|| խօ]ջայ  Ասլան… ետ գրել զսա ստացեալ ի հալալ ընչից եւ յարդար վաստակոց իւրոց, յիշատակ բարի եւ բարէխօս առ Քրիստոս զբազմութիւն աստուածարեալ եւ զանազան սրբոցս որ աստ, վասն հոգւոյ իւրոյ, եւ ծնաւղաց իւրոց պարոն Հասանին եւ Թանկ-Խաթունին, այլ եւ հարազատ եղբարց իւրոց Մկրտչին եւ Յունանին: Որ եւ ես` ամենամեղ եւ անարժան ծառայս աստուծոյ Յովանէս` տեսի զփափագ եւ զսէր, զոր ունէր առ հոգեւոր գանձս մեծութեան աստուածասէրն խօջայ  Ասլան, եւ ըստ իմում ախմարութեան համարձակեալ ձեռնարկի ի գործս անտանելի… եւ կարողութեամբն աստուծոյ յանկ հանեալ կատարեցի ի թըւականիս մերոյ Ջ. եւ Ը. (1459) ամի, ի հայրապետութեան տեառն Գրիգորի ընդհանիւր Հայոց կաթողիկոսի Վաղարշապատու, առ դրան Էջմիածնին, եւ ի թագաւորութեան թաղթին Ջհանշայի, ի քաղ[աքըս Բաղէշ (եւ իշխանութեան ա)միր Շարաֆի]:

Դարձեալ, յերես անկեալ աղաչեմ զձեզ, հարք եւ եղբարք, յիշել առ Քրիստոս եւ լի սրտիւ ողորմի ասացէք հոգեւոր հաւրն խօջայ Ասլանին` Յովանէս սրբասնեալ կրօնաւորին  Կորւցոյն, վասն զի անմոռանալի երախտիք ունի ի վերայ նորա ծնօղապէս եւ այլ աւելի:

… դարձեալ աղա]չեմ յիշել ի Քրիստոս միով աստուած-ողորմիւ, որ բազում աշխատութեամբ եւ պանդխտութեամբ յօտարութեան, վշտալի կենօք ի ներքին եւ յարտաքին թշնամեաց` գրեցի զսուրբ տառս: Նաեւ զծնօղսն իմ  զՅակոբ սրբասնեալ քահանայ եւ զՍալչուկ-Խաթուն յիշեցէք ի Քրիստոս, եւ զհարազատ եղբարքն իմ` զտարաժամ փոխեցեալքն ի Քրիստոս զԳրիգոր սրբասնեալ սարկաւագունքն տեառն աստուծոյ սիրունք: Այլ եւ զդեռաբոյս պատանեակն իմ  զՅակոբ դպիր, եւ զմայր նորին, որ բազում աշխատեցան ի կոկել թղթիս` լի բերանով աստուած-ողորմի ասացէք…: Նաեւ զտիեզերալոյս րաբունապետն զԹումայ Մեծոփայ վանաց մեծ վարդապետն, որ բազում աշխատանօք ուսուցեալ է մեզ զարուեստ գրչութեանս, տացէ նմա տէր  Քրիստոս ընդ սրբոց աստուածաբան վարդապետացն դասաւորիլ եւ պսակիլ, ամէն:

 

բ

 

Յիսուս որդի հաւր միածին…

Խօջայ Ասլան` ստացող սորին

Միշտ եղիցի քեզ ի յանձին:

Մաղթանք սըրբոցս, որ աստ տօնին

Տեառն Յիսուսի յականջ լսին,

Փառաց պատւոյն սըրբոց դասին,

ԶԽօջայ Ասլան դասէ ի նմին

Նաեւ եղբօր հարազատին,

Որ համանուն է Մկրտչին,

Լըսել տացէ զձայնն վերին

Յաւուր մեծի հրապարակին

Թ' եկայք աւրհնեալք հաւրէն վերին

Ժառանգեցէք զփառս երկնային,

Նաեւ հոգիք ծնօղաց սոցին,

Դասին յաջմէ հաւր միածնին,

Եւ որ զամէնն ասէ` ընդ նմին

Երանութեան մասին հասանին:

Եւ զանարժան գծող սորին,

Որ Յովանէս վերակոչիմ

Զմեզ առ Քրիստոս յիշմամբ բանին

Ասցէք զամէնն եւ զողորմին:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 5417

 

Գրիչ` Հայրապետ

Վայր` Աղթամար

 

ա

 

… Եւ արդ, ես` ունայնս եւ թափուրս յամենայն հոգեւոր բարեմասնութեանց`…ամենամեղ եւ անարժան սուտանուն աբեղայս Հայրապետ,

… ամենակարող զաւրութեամբն աստուծոյ կատարեցի զսուրբ Աւետարանս զայս յաստուածախնամ կղզիս Աղթամար, ընդ հովանեաւ սուրբ Խաչի եւ սուրբ Սարգսիս, ի հայրապետութեան տեառն Զաքարիայի, եւ ի թվաբերութեան Հայկազեանս տումարի ՋԸ. (1 459), ի դառն եւ ի նեղ ժամանակի, որ երկիր ամենայն երերեալ կայ եւ տատանեալ ի ձեռաց անաւրէն ազգին նետողաց:

Արդ, աղաչեմ զամենեսեան զմանկունսդ սուրբ եկեղեցոյ, որք հանդիպիք այսմ աստուածախաւս կտակիս տեսութեամբ, կամ ընթերցմամբ եւ կամ գաղափարելով` լի բերանով եւ ուղիղ մտօք աստուած-ողորմի ասասջիք ստացողի սուրբ Աւետարանիս [Գուլբահարին, եւ ծնաւղացն նոցին Բաղ[դ]ասարին, եւ մաւրըն Հոռոբսիմին, եւ զաւակացըն նորայ` Մխիթարին, եւ քուերցըն Մինային եւ Ազիզին, եւ այլ ամենայն մերձաւորացն` կենդանեացն եւ հանգուցելոցն, ամէն…]:

… վասն որոյ յերես անկեալ աղաչեմ զսրբութիւնդ ձեր յիշել ի տէր սրտի մտաւք զմեղաւոր գծողս զՀայրապետ, եւ զծնաւղսն իմ զԽաչատուր եւ զՈսկիտիկին, եւ զեղբայրն իմ զՅոհանէս, եւ զկենակիցն իւր զՇարմէլիք, եւ զաւակն իւրեանց զՄուրատ սարկաւագ, եւ զքոյրն իմ զՎարդ-Խաթուն, եւ  զՄիրան սարկաւագն, որ աւգնական եղեւ մեզ ի կոկել թղթիս, եւ երախտաւոր քեռոյն իմոյ` պատուական կրօնաւորին Մինասենց Թումին, եւ ծնօղաց նորին, եւ ամենայն արեան մերձաւորացն մերոց…:

 

բ

 

Արդ, տուաք ըզսուրբ Աւետարանս զսուրբ Գէորքայ զաւրավարին, ի գ[ե]աւղս որ կոչի Արբենց…:

Արդ, յիշեցէք ի Քրիստոս զպատուական քահանայն ըզԱտոմ, որ հանապազ ի դո[ւ]ռն եկեղեցոյս կու աշխատի: Արդ, յիշեցէք ի Քրիստոս ըզՂազարըն, եւ զորդին իւր ըզԱռաքելն, եւ ըզտանուտէրքըդ ըզՄէհրաւն, եւ զՆասրն, եւ  զՇիրին, եւ զայլոյքդ զամենեսեան առհասարակ, ամէն: Եւ տուաք զսայ ի դ[ու]ռըն սուրբ եկեղեցոյս, որք յանդըք[ն]իք [հանել] զսայ կամ ծախելով կամ գրաւելով` զանէծըս զաւձուն առու եւ զմասըն զՈւդային եւ զայ[լ] խաչայհանուածոց առցէ, ամէն:

ԸզԿիրակոսն յիշեցէք [ի] Քրիստոս` զտէքր իմ:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Փիրղ. Նօտ. 193, Մշոյ ս. Սարգիս եկեղեցի

 

Գրիչ` Հայրապետ

Վայր` Աղթամար

 

Գրեցաւ ծաղիկ Աւետարանս ձեռամբ Հայրապետ աբեղայի, յԱղթամար, ի թվ. ՋԸ. (1459), ի դառն եւ ի նեղ ժամանակի, որ երկիր ամենայն երերեալ կայ…:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Մ. Տ. Մ.

 

Գրիչ` Յովհաննէս

Վայր` Երզնկայ, Պռաստինք գիւղ

 

Գրիչ Յովհաննէս միականի ծերուկ, ստացող Ալիբ, յԵզնկա. ի գեղս Պռաստինք, ի հայրապետութեան տէր Ներսէսի արհիեպիսկոպոսի:

 

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ԹՂԹՈՑՆ ԿԱԹՈՂԻԿԷԻՑ ՍԱՐԳՍԻ ՇՆՈՐՀԱԼՒՈՅ

Երեւան 4674

 

Ստացող` Խոջա Խոսրով

 

… Արդ, ի վերջին դարիս եւ յերեկոացեալ ժամանակիս ցանկացող եղեւ այսմ աստուածեղէն եւ փարթամ գանձուցս բարեպաշտ եւ աստուածասէր տանուտէրն Խոջա Խոսրովն, եւ բարիարմատ շառաւիղն եւ քրիստոսասէրն Ազբէկն: Եւ ստացան զսա յիշատակ բարի հոգւոց իւրեանց, եւ ծնողաց իւրեանց, եւ ամենայն ազգակ անաց եւ եդին ի բնական տեղի իւր` ի դուռն նախավկային Քրիստոսի սրբոյն Ստեփաննոսի եւ սրբոյն Սահակայ հայրապետի, ի թուականիս Հայոց ՋԸ. (1459):

Արդ, աղաչեմք զամենեսեան զհամաւրէն մանկունսդ եկեղեցւոյ, որք լուսաւորիք սովաւ աստուածային գիտութեամբ կարդալով կամ լսելով կամ աւրինակելով` յիշեցէք ի սուրբ եւ յերկնագնաց յաղաւթս ձեր զյառաջ յիշեցեալ ստացողք սորա…

 

ՃԱՇՈՑ

Փիրղ. Նօտ. 192, Բաղէշ, ս. Սարգիս եկեղեցի

 

Գրիչ` Յովհաննէս

 

… Աւարտեցաւ… այս կտակ յամի ՋԸ. (1459), ի խնդրոյ հեզահոգի եւ տառապեալ այրի քահանային Խաչատրոյ, ձեռամբ ամենամեղ եւ անարժան գրչի Յովհաննէս քահանայի` նորին հարազատի:

 

ՄԱՇՏՈՑ ԵՒ ԳԱՆՁԱՐԱՆ

Հ. Քօսեան, Ցուցակ Արծնեան վարժարանի, 41, ՀԱ, 1962, էջ 46

 

Ստացող՝ Նեքբաղթ

 

Փառք … ի թվականութեան ՋԸ. (1459): Արդ, ցանկացող եղեւ սուրբ գրոցս, որ է բուն Մաշտոց բոլոր եւ Գանձատետր… ետ գրել զգիրքս զայս յիշատակ հոգոյ իւրոյ Նեքբաղխթն հաւեհորին, եւ հաւրն իւրոյ բարեգործ Գրիգորին, եւ մօր իւրոյ աստուածասէր Սառային, եւ սրբասէր եղբաւրն տէր Յոհաննէս քահանային, եւ հոգեւոր եղբաորն իւրոյ` քրիստոսասէր եւ աղքատասէր եւ քաջ եւ գիտնական եւ մաղդասի, որ երեք անգամ սուրբ գերեզմանն Քրիստոսի աստուծոյ մերոյ ի Երուսաղէմ է գնացել եւ բազում արդիւնս է արարեալ` տէր Յոհանին, եւ ողորմած տնանկաց եւ աղքատաց զխուրն իւր` զփոխեալն առ Քրիստոս զԵղիսաբեթ, զհամեստ եւ բարեգործ զհարսն իւր զիրիցակինն զԽաթունշէն աստուածասէր զքուրն իւր զՈւստիանէ, քրիստոսասէր եւ բարիհաւատն զհոգեւոր քուրն իւր` աստուածապաշտ եւ աստուածասէր եւ քահանայասէր զփոխեալքն առ Քրիստոս Յիա ղուպշէն, եւ Խըդրշէն, եւ ամենայն արեան մերձաւորաց, ամէն:

 

ՃԱՇՈՑ

Երեւան 7404

 

Նուիրատու` Տաւլ[աթ]Խաթուն

 

… Բաշխաւղն առատ պարգեւացն` սուրբ հոգին, միշտ եւ յանապաղ յւրդորէ զստեղծուածս իւր` զամն ի սէր սրտէ, զոմն ի խոնարհ հոգով` հեզութեան, զոմն ի գութ ողորմութեան առ աղքատսն, զոմն ի կամաւոր աղքատութիւնն, զոմն խաղաղարութիւնն ընդ[դ]եմ խռովարարաց, զոմն ի համբերութիւն բազմադէմ վշտաց հալածանաց, զոմն յիշատակ առնելոյ, զոր եւ մտածեալ զբանն, որ ասէ` Երանի, որ ունիցի յիշատակ ի Սիովն եւ ընտանի յԵրուսաղէմ Տաւլ[աթ]խաթունն, եւ ետ գրել զսա ի հալալ արդեանց իւրոց, եւ եդ ի դրունս սուրբ Ահրոնին, ազատ, ազատ, ոչ ոք չունի իշխանութիւն գրաւելոյ կամ ծախելոյ, եթէ ոք յանդգնի եւ ձեռ[նա]մուխ լինի, նա զպատիժն Յուդայի առցէ եւ խաչահանուացն եւս ԳՃ. եւ ԺԸ, հայրապետացն անէծքն առնու, ամէն: Թվականին ՋԸ. (1459):

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 8883

 

Գրիչ` Յովանէս

 

  Ո՜վ դասք լուսերամից«որք հանդիպիք [այսմ] աստուածաշունչ աւետաբեր սուրբ Աւետ[արանիս] յիշեցէք ի մաքրափայլ եւ յերկնաթ[ռիչ

ա]ղաւթս ձեր զվերջին ստացող սոր[ին` զբարե]պաշտ եւ հաւատարիմ   տանուտէրս զ || եւ զամուսին իւր Խասխաթուն, եւ զծնող[սն իւր եւ] զփոխեալն առ Քրիստոս զզաւակսն իւր Մարգարէ, եւ որ յիշէք եւ լի [սրտիւ ո]ղորմի ասէք, ինքն, որ առատն է ի տու[րս բարե]աց ձեզ, առհասարակ, եւ վերոյ գրելոցս [ամե]նեցուն ողորմեսցի աստուածն ամենայնի յիւր փա[ռաւ]որ եւ միւսանգամ գալստեանն, ամէե:

Թվականութեանս ՋԸ, (1459) գրեցաւ, ձեռամբ մեղապարտս Յովհանէսի եւ տվաւ ի || անջինջ յիշատակ: Աստուած վայելել տացէ, ամէն եւ եղիցի: