Հայերէն Յիշատակարաններ

ՅԱՅՍՄԱՒՈՒՐՔ

Երեւան 2379 (Ա), 2748 (Բ), 9004 (Գ)

 

Յիշատակարան գրոցս պատմագրաբար, զոր շինեալ է քաջ քարտուղարն, առաքելական եպիսկոպոսն եւ աստուածաբան վարդապետն տէր Աստուածատուր` քուերորդի րաբունապետին Յակոբայ Ովսանանց

Փառք ամենասուրբ երրորդութեանն հաւր եւ որդոյ եւ սուրբ հոգոյն:

Ամենեցուն ճարատարապետն աստուած յառաջ քան զլինելն ժամանակաց ընդրեաց ի մարդկանէ զորս ինքն կամեցաւ, եւ յիւրաքանչիւր ժամանակի նոյն եւ մի հոգի աստուծոյ յայտնէ ներգործութեամբ զնիւթս պատշաճաւոր եւ տնօրինէ նախագիտութեամբ նահապետս եւ մարգարեէս, հովիւս եւ հովւապետս, տեսուչս եւ վերակացուս, իշխան եւ դատաւոր. եւ յարաձգականս յաւիտենիւ ոչ դադարէ ի ներգործելոյ, որպէս ասաց ճշմարտութիւնն, թէ` Ես ընդ ձեզ եմ մինչ ի կատաարած աշխարհի: Ըստ այսմ սարասի ի վախճան ժամանակի եւ ի կէտ սուզական, որ ամենայն ծաղիկ թառամեալ էր եւ ամենայն տերեւ ցամաքեալ, յայտնեաց մեզ աստուած ծաղիկ անթառամ, որոյ անուշահոտութիւնն ելից զտիեզերս ամենայն` զտէրն տիեզերալուր` զտէր Մկրտիչն մականուն Նաղաշ կոչեցեալ, որ եղեւ երկրորդ լուսաւորիչ ամենայն Միջագետաց եւ պարծանք պարծանաց ամենայն քրիստոնէից:

Եւ էր սա բնական ի նահանկէն Բաղիշու, ի Պոռ կոչեցեալ գեղջէն, որդի մեծատան եւ աստուածարեալ քահանայի Առաքելոյ եւ մաւր բարեպաշտի: Էին եւ սմա եղբարք երկու` Յովաննէս քահանայ, որ   տղա հասակաւ փոխեցաւ առ Քրիստոս, եւ միւսն` Աբգար անուն, որ եղեւ երեւելի, մեծ եւ փառաւոր եւ պատուեալ յամենեցունց, որ եւ զտուն հաւր իւրոյ առաւել քան զառաջինն բարեկարգեաց` երկրորդ հայրԱբրահամ լեալ` կերակրելով զբազումս: Եւ զբազմերջանիկս տէր Մկըրտիչս ի տղայութենէ սիրէր զվարս կրօնաւորական` սիրէր զկրաւնաւորս եւ զվանականս, եւ սիրող լեալ արուեստից եւ ուսման եւ հանապազ նմին հետեւէր: Եւ էր տուեալ նմա շնորհք ի վերուստ, մինչ զի զամենայն դիւրաւ ուսանէր եւ զամենայն դժուարին արուեստ միանգամ տեսանելով նա գերագոյն քան զօրինակն ներգործէր: Եւ զուսումն աստուածաշունչ գրոց, զոր ինչ սա ի միում ժամու, այլ ոք զաւուրս Ժ (10), բազում աշխատութեամբ ոչ կարէին ի միտ առնուլ, եւ ամենեցուն հիանալի էր ի վեր քան զտեսութիւն մտաց, մինչ գրեթէ ոչ ոք երեւեցաւ յայսմ ժամանակի այսպիսի տիրական շնորհիւ զարդարեալ` առաքելաշնորհ եւ աստուածուսոյց: Մինչ հընգետասան գոլով ամաց եղեւ կատարեալ ուսմամբ եւ արուեստիւ, իմաստութեամբ եւ վարդապետութեամբ, քաջ քարտուղար, անհամեմատ նկարիչ եւ ամենայն արհեստից ճարտարապետ, մինչ զի զամենայն արուսետ, զոր ինչ եւ կամէր, կարողութեամբն աստուծոյ անսղալ առնէր, մինչ զի հռչակեցաւ համբաւ շնորհաց նորայ եւ իմաստութեան ընդ ամենայն երկիր:

Եւ զի ոչ ունէր սէր աշխարհի, բռնադատեալ եղեւ ի ծնողացն, եմուտ ի կարգ աշխարհի, ոչ փոխելով զբարս իւր, այլ հանապազ ընդ կրաւանաւորս լինէր: Եւ զի նախագիտութիւնն աստուծոյ տնաւրինեալ էր զսա լինել փեսայ երկնաւոր հարսին` եկեղեցոյն Միջագետաց, զի սովաւ ուրախանալոց էր հարսն Քրիստոսի, եւ ցնծալով մանկանց Սիոնի, եւ բարձրանալ խաչին Քրիստոսի, եւ ուրախանալ սովաւ տարտամ եւ տխուր ազգս հայկազեան, որ եղեւ իսկ: Զի մին որդի ծնանելով եղեւ մեռանել ամուսնոյն իւրոյ, զոր եւ ինքն զնոյն խնդրէր յաստուծոյ` ազատ լինել: Եւ առաջնորդութեամբ աստուած սուրբ հոգոյն ելեալ ի բնական նահանգէն, եկեալ բնակի յերեւելի եւ յականաւոր ապաստանի` ի քաղաքն յԱմիթ շահաստան: Եւ ողորմութիւն տեառն էր ընդ նմայ, եւ յաջողեալ էր ի գործս սորա, զի յամենայնի հոգին աստուած էր թելադիր եւ գործակից սմա: Զի յօրէ յօրմէ հետէ եմուտ սա ի Միջագետս` շարժեաց հոգին աստուած զսիրտ ամենայն մարդոյ ի սիրել զսա եւ զամենեցուն լեզու` գովել եւ բարեբանել եւ բարեհամբաւել:

Եւ եբաց սմա աստուած զդուռն ողորմութեան, զի ամենայն ոք, որ տեսանէր զսա` կամէր եւ զհոգին եւս տալ յաւժարութեամբ եւ զուարթութեամբ եւ առատ սրտիւ. եւ ոչ եթէ միայն յազգս քրիստոնէից, այլեւ Թուրք, եւ Թաթ, եւ Թաթար, եւ Քուրթ, եւ Արապ, եւ Ջհուտ, եւ ամենայն ազինք ընդ տեսանելն զպատիւ եւ զպարգեւս պատրաստէին` ձիս եւ ջորիս եւ խլայս մեծագինս` անասելի եւ անպատմելի: Եւ ոչ եթէ միայն իւր դէմն եւ յիւր վիճակն, այլ եւ յամենայն աշխարհաց գային` յԱրեւելից եւ յԱրեւմտից, եւ պարգեւատու լինէին եւ պարգեւս բերէին ոսկի, արծաթ, ականս պատուականս, կտաւս մեծագինս, մինչ զի բազում ոմանք Ռ(1000) եւ ԲՌ (2000) թանկայ պարգեւս բերէին: Զի տարածեցաւ համբաւ սորայ ընդ ամենայն աշխարհս, մինչեւ եհաս առ թագաւորն Պարսից եւ առ տէրն Եգիպտոսի, եւ էանց զՄԵծ ծովն` մինչեւ ի պապն Հռոմայ եւ ի Կոստանդնուպաւլիս, մինչ զի վարշամակս ոսկեթելս եւ մեծագին պարգեւս առաքէին:

Եւ եւս առաւել սիրեցեալ եղեւ ի յաչս պարոնաց պարոնին շահ Աւթման-Բէկին, որ տիրէր ի Խառանայ մինչեւ ի ծովն Պոնտոսի, որ է Տրապիզոն: Զի այնպէս քաղցրացոյց աստուած զսիրտ բռնաւորին ընդդէմ սմայ, զի զամենայն քրիստոնեայք, որ ընդ իւրոյ իշխանութեանն էր` ետ ի ձեռն սորայ եւ մեծապէս պարգեւաւք ե տրօք մեծարեաց եւ փառաւորեաց թագաւորական սգեստիւք եւ արքունական երիվարուք, մինչ զի զոր զգեցեալն էր արքայն` զայն զգեցուցանէր. եւ զսէրն զոր սիրէր եւ զպարգեւսն ոչ ոք կարէ ընդ գրով արկանել, մինչ գրեթէ եւ ոչ ոք ի մարդկանէ` ի թագաւորացն քրիստոնէիցն այսպիսի պարգեւաւք ճոխացոյց զոք ի հայրապետաց սրբոց: Եւ զչափ սիրոյն ի պարգեւացն գիտացիր, զի յարաժամ հազար եւ ԲՌ (2000) թանկայ ի պարգեւս տայր: Եւ ի գնալն առ նա` ընդ առաջ ելանէր, եւ համբուրէր, եւ ի վերայ իւրոյ թագաւորական խալիչային նստուցանէր, եւ զբան սորայ ընդունէր իբրեւ զծառայի աստուծոյ, զի սիրող էր բանին: Զի հրաման տայր բերել յիւրոց առաջնորդացն եւ զգիշերն ի բուն տայր խաւսել յաստուածաշունչ գրոց: Եւ սա աստուածատուր շնորհաւքն եւ աստուածուսոյց վարդապետութեամբն զամենեսեան յամաւթ առնէր, եւ զթագաւորն հաւանացուցանէր եւ առնէր պարգեւս ի թագաւորէն եւ աւրըստօրէ աստուած զսա ի բանս իւր զաւրացուցանէր եւ հոգի աստուծոյ էր ի վերայ սորա:

Եւ յետ յԱւթման-Բէկին, սուլթան Համզա, զոր ինչ ականատես եղեւ հօրէն իւրմէ, այլ առաւել պատուով ընդունեցաւ զսա` հայր ինքեան աւանդելով փոխանակ հօր իւրոյ: Եւ մեծաւ պատուով փառաւորէր զսա քան զամենայն մեծամեծս իւր, մինչ բազմաց ասել թէ ինքն քրիստոնեայ է, զի այս չափ սիրէր եւ պատուէր զեպիսկոպոսն:

Եւ ձեռնադրեցաւ սա յաստիճան եպիսկոպոսութեան ի տէր Կոստանդեայ կաթուղիկոսէ Վահկեցոյ, որ էր ի մեծ թուականիս Հայոց ՊՀԹ (1430): Մեծարեաց զսա եւ կաթուղիկոսն զանազան պատուով եւ պարգեւաւք, եւ հաստատեաց արքեպիսկոպոս ի վերայ ԻԴ (24) գաւազանի: Եւ ամենեքեան սիրով հնազանդեցան եւ ընկալան զսա իբրեւ զառաքեալ աստուծոյ եւ եղեւ բանս սորա արդիւնաւոր ընդ ամենայն երկիր: Եւ եղեւ յաւուրս սորայ ցնծային եկեղեցիք Հայաստանեայց, եւ բարձրանայր եղջիւր քահանայից, եւ պայծառանայր հաւատս քրիստոսական, եւ ուրախանային ամենայն հաւատացեալք: Զի յայտնեցաւ հովիւ քաջ եւ արժանաժառանգ վիճակին պայազատ, որ գիտէ հովուել զբանաւոր գառինքն յարօտ անմահարար եւ ի ջուր կենդանի` բազմադիմի եւ յորդառատ վտակաւք, որ տուեալ է սմայ առատապէս ի շնորհացն հոգոյն:

Զի աւրէն [է] պատմագրաց յաւելեալ ի ճառս գովեստից, այլ մեք զնոյն շարագրեցաք, զոր ականատես եղաք եւ յայտնի է ամենայն երկիր տեսողաց, այլ մի ըստ միոջէ գրել ձանձրութիւն է լսողաց, այլ համարեա` թէ զամենայն տեսակ աստուածային շնորհաց, զոր յամենայն մարդիկ` ի սա միայն տեսանիւր լի եւ անթերի` ընկերասէր, աւտարասէր, աղքատասէր, խաղաղարար, խոնարհ եւ համբերող, ողորմած, առատասիրտ, մեծապարգեւ, զի յայսմ ժամանակի ոչ ոք էառ իբրեւ զսա եւ ոչ երետ իբրեւ զսա, որպէս ասաց տէրն` Ձրի առէք եւ ձրի տուք:

Զի սա միայն գտաւ արկանել զքանքարն ի սեղանաւորս եւ բազում բարեաց պատճառ եղեւ կարողութեամբն աստուծոյ: Նախ, զի եկեղեցիս խախտեալ ոչ ոք իշխէր քար մի ամրացուցանել, եւ սա զամենայն եկեղեցիս խախտեալ եւ զհնացեալ եւ զհողաշէնս` նոր նորոգեաց կամարակապ եւ գմբեթաձեւ, եւ բազում նորաշէնս, որպէս զբարձր Աստուածածինն` ի գլուխ բարձր բերդին Արղնոյ:

Եւ երկրորդ, զի յաւելեաց յեկեղեցիս բազում շուրջառ մեծագին, գիրք, աւետարան եւ սկիհ պատուական եւ զարմանալի եւ հանապազ զնոյն բանս հոգայր:

Երրորդ, զի ոչ իշխէին համարձակ պաշտել յեկեղեցիս. եւ յաւուրս սորա համարձակ պաշտէին. առաւել պաշտէին քան յանապատս եւ ի վանորայս:

Չորրորդ, զի հալածէին զքահանայս եւ հարկապահանջութեամբ տանջէին առաւել քան զաշխարհականս. եւ սա, կարողութեամբն աստուծոյ, զամենեսեան ազատ արար ի թագաւորական հարկէն:

Հինգերորդ, զի եկեղեցիք Միջագետաց ի ներքոյ դիմոսական հարկի կային, եւ եպիսկոպոսք` մաքսապետք, զի զամենայն, զոր ինչ   առնուին ի քրիստոնէից` ի մաքս տային, եւ ոչ կարէին մէկ հաց տալ աստուծոյ կամ աղքատի, ե ւ սա, զաւրութեամբն Քրիստոսի, եբարձ զմաքսն յեկեղեցեաց եւ ինքն եւս առնոյր ի պարոնացն Ժ (10) եւ Ի (20) հազարով եւ բաշխէր եկեղեցեաց, աղքատաց եւ կարաւտելոց:

Վեցերորդ, զի վասն սորա ազգ կարգաւորաց առաւել սիրեցեալ եղեն ի պարոնաց քան զառաջնորդս իւրեանց:

Եւթներորդ, զի ոչ ոք իշխէր փիլոնով կամ վեղարով շրջել. եւ յաւուրս սորա յամենայն ուրեք համարձակ զգենուին եւ քահանայական կարգաւք շրջէին` երեւելի փառաւք:

Ութերորդ, զի անուամբ սորա բազմաց ազատութիւն լինէր ի դատաստանաց եւ ի տուգանաց եւ ի բռնաւորաց, մինչ զի ի ճանապարհի ըմբռնէին զբազումս. եւ յորժամ ասէին, թէ մենք տէր Նաղաշի մարդն էնք` ազատ առնէին:

Իններորդ, զի բազում գերիս ազատեաց յանօրինաց, զորս գնելով, եւ զորս խնդրեաց ի պարոնաց, եւ զորս յափշտակելով ի ճանապարհին: Առաքէր ի ծառայից իւրոց արս զօրեղս եւ սրտապինդս, եւ խլէին զգերիս յանաւրինաց եւ բերէին ի նորաշէն վանս իւր ապաստանի` ի բարձր Աստուածածինն, պահելով ժամանակս ինչ, մինչեւ գային տեարք ծառայիցն, եւ տայր նոցա հանդերձս եւ նաֆաղայս, եւ ուղեւորէր ի տեղիս իւրեանց:

Տասներորդ, զի զամենեցուն պակասութիւնն եւ զնեղութիւնն եւ զվիշտն` ինքեան համարէր. ամենեցուն աւգնական լինէր` կերակրելով, պարգեւս տալով, եւ կարեկից լինելով, եւ մխիթարելով բանիւք եւ արդեամբք:

Մետասաներորդ, զի դրունք եկեղեցոյ հանապազ փակեալ կային, եւ ոչ գոյր յեպիսկոպոսարանն սեղանատեղ, եւ սա, կարողութեամբն Քրիստոսի, այսպիսի սեղանատեղ սահմանեաց, մինչ զի յամենայն ազգաց գային` ուտէին, ըմբէին եւ առեալ տանէին անխնայ եւ անարգել` առատապէս, մինչ զի պարոնայք զարմանային, թէ ուստի՞ կարէ 30 պատրաստել ինչ, որ բաւական լիցի այսչափ ուտելոյ, տանելոյ եւ պարգեւելոյ, ոմն ասելով թէ քէմիայ ունի, բազումք ասէին թէ գանձ է գտեալ. եւ փող մի չունէր, այլ շնորհիւն աստուծոյ գայր նմա գանձ անպարապելի, որ յամէն աւր Ճ (100) թանկայ եւ ԲՃ (200) մուսխ էր նորա, սակաւն Ծ (50) եւ Կ (60) [թանկայ] լինէր ամէնն ի շինումն սուրբ կաթուղիկէին սրբոյն Թորոսի, քեզ օրինակ, որ բանակն Մովսէսի յերիկունն դատարկ լինէր ի մանանայէն եւ ի լուսանալ առաւօտուն լին էր ամենայն բարութեամբ, նոյնպէս եւ աստուած լցուցանէր զտէրս մեր հոգեւոր ամենայն բարութեամբ, զի քան զմեծամեծ թագաւորս առաւելի բաշխէր ձիս, ջորիս, հանդերձս, ոսկի, արծաթ, ցորեան` մեծատուր պարգեւաւք: Եւ որքան առաւել բաշխէր` առաւել տայր նմա Քրիստոս` նա, որ ասաց` Տուք եւ տացի ձեզ, եւ սա ճշմարիտ հաւատայր, զի անսուտ է խոստումն, վասն որոյ առնոյր ըստ հաւատոյն:

Երկոտասաներորդ, զի յայսմ ժամանակի սա միայն կատարեաց զհրաման տեառն իւրոյ, որ ասաց` Բարի արարէք ատելեաց ձերոց, եւ սա զամենայն ժամանակս կենաց իւրոց սիրեաց զթշնամիսն եւ բարի արար ատելեաց, եւ ամենայն չարի փոխարէն` բարի հատուցանէր, վասն որոյ արդարադատն աստուած զամենայն թշնամի սորին անդընդասոյզ կորոյս:

Երեքտասաներորդ, զի յաւուրս սորա եղեւ աւգտութիւն մեզ, զի զմեռեալս քրիստոնէից ի քարշ տանէին Հայք, եւ Ասորիք, եւ Նեստորականք, եւ Ջհուտք. եւ թէ ՃՌ (100 000) դեկան տային` ճարակ չկայր. եւ ի գալն նորա, ընթացեալ մօտ ի սուլթանն, եւ ընդ բազում պարգեւացն, զոր ընկալաւ` խնդրեաց եւ զայն, եւ առեալ հրաման բարձրացուցանէր զմեռեալս քրիստոնէից, եւ այս սովորութիւն եղեւ:

Դարձեալ, ի ՊՁ (1431) թուին նստի յաթոռ հայրապետական ի յԱմիթ շահաստանի, եւ ի [Պ]ՁԲ (1433) թուին շինէ զբարձր Աստուածածինն ի յԱրղնու բերդն, ի ՊՁԸ (1439) թոին սկսանի վերանորոգել զամենագով եւ զամենահրաշն զամենեցուն զարմանալին` զհրաշափառ Կաթուղիկէն, որ յԱմիթ շահաստանի, յանուն սրբոյն Թէոդորոսի 25 զինաւորին: Եւ եթէ որչափ աշխատանք կրեաց ի նմա անասելի, մինչ գրեթէ հողանիւթ մարմին ոչ կարէր տեւել այնպիսի երկարախոնջ, ցայգացանկ եւ գիշերատանջ չարչարանաց, որ իբրեւ զկենդանի նահատակ զԴ (4) ամ մարտիրոսական արիւն եհեղ ի շինումն սուրբ եկեղեցոյն եւ աարտեալ կատարեաց գմբեթայարկ յօրինուածով, անասելի եւ անպատմելի գեղեցկութեամբ, զի գլուխ գմբեթին բարձր էր քան զմնարայիցն եւ Ը ու Ժ (18) անկիւնիւ ճոխացեալ, եւ Ը ու Ժ (18) լուսամուտ ի գմբեթին, եւ բարձրութիւն լուսամտին` ի չափ մարդոյ, եւ ով ոք կարէ ընդ գրով արկանել զզանազան յաւրինուածս գմբեթին վայելչութեան:

Զոր տեսեալ քրիստոսատեաց ազգն մահմետականք, եւ ի խոր խոցեցան, եւ ձայն ետուն միմեանց որդիքն հագարայ, եւ հռչակ հարեալ համբաւեցին եւ ամրաստան եղեն առ սուլտանն Եգիպտոսի, եւ ար թագաւորն Պարսից, եւ առ սուլթանն Հոռոմոց տանն, եթէ այսպիսի գեղեցիկ յօրինուածով բարձրացաւ եկեղեցին քրիստոնէից: Զոր   լուեալ նոցա վառեցան չար նախանձու եւ իսկոյն իսկ դեսպան եւ հրովարտակս առաքեցին առ սուլթան Համզէն` քակել զամենագով սուրբ Կաթուղիկէն: Եւ անտանելի սուգ հասաւ Հայոց ազգին, եւ ամենեքեան ի խոր խոցեցան, եւ յամենայն աչաց աղիողորմ արտասուս հեղոյր: Եւ ետուն կաշառս գանձս բազումս, եւ ոչ կարացին ազատել, զի զամենահրաշ եւ զամենագով զհրաշալի գմբեթն քակեցին հաւասար տեներացն, եւ ամենայն քրիստոնեայք ի սուգ մտին: Ո՜հ, ո՜հ, ո՜հ, ո՞վ կարէ պատմել զանտանելի սուգն եւ զաղիողորմ կսկիծն, զձայնս հառաչանաց եւ զողբս տարակուսանացն, եւ զկականաւոր աղաղակն, եւ զաղետալի մորմոքումն, զի ամենայն սիրտ ի տրտմութեան էր եւ ամենայն աչք յարտասուս, ամենայն բերան յաղաղակ եւ ամենայն լեզու յաւաղումն: Եւ առաւել եւս արի այցելուն եւ քաջ հովուապետն տէր Մկրտիչ` շինօղ սուրբ Կաթուղիկէին: Եւ ի սաստիկ խոցոյն եւ ի դառն կսկծանացն տարաշխարհիկ եղեւ, եւ գնացեալ էանց ի ծովն Պոնտոսի եւ եհաս ի Կաֆայ եւ յՍտամպօլ, եւ զցայգ եւ զցերեկ խոցեալ սըրտիւ առ աստուած աղաղակէր` այցելու լինել սուրբ Կաթուղիկէին յառաջ քան զելանելն ի մարմնոյն, զի մի մտցէ խոցով ի գերեզմանն:

Այլ ողորմածն աստուած` այն, որ կատարիչն է խնդրուածոց եւ լսօղ աղօթից, տեսեալ զջերմեռանդ սէր նորա, որ առ աստուած եւ առ սուրբ Կաթուղիկէն, եւ լուաւ աստուած աղաչանաց նմին եւ կատարեաց աստուած զխնդրուածս նորա: Սատակեաց աստուած զայնոսիկ, որք քակեցին զգմբեթն եւ յարոյց այլ թագաւոր Միջագետաց` զՋհանգիր իմիրզայն: Եւ տեսչութեամբն աստուծոյ նա խնդիր արար, եւ գիր եւ դեսպան առաքեաց Ջհանգիրն, եւ ամենայն մեծամեծքն, եւ ղատեստանն, եւ տանուտերարքն քրիստոնէից, եւ ամենայն քահանայքն` ժողովրդովք միաբան գիր գրեցին հետ պարոնաց թղթին` Բ (2) եւ Գ (3) անգամ, եւ մեծաւ ջանիւ առաքեցին ի Կաֆայն, եւ բերին զամենեցուն զտենչալին զարհիական գլուխն զտէր Մկրտիչն` մեծաւ պատուով: Եւ միաբան ընդ առաջ ելին Բ աւուր ճանապարհ, եւ ընկալան մեծաւ պատուով` ուրախութեամբ եւ ցնծութեամբ, զի յօրէն, յօրմէ հետէ ելեալ էր սա ի Միջագետաց` ամենայն եկեղեցիք ի տրտմութեան կային, որպէս զմայր որդեմեռ ի տարակուսանս կային, եւ ամենայն քրիստոնեայք ի տրտմութեան: Վասն որոյ ի գալն սորա ցնծացան ամենայն քրիստոնեայք, եւ բերկրեցան ամենայն եկեղեցիք, եւ զուարճացան մանկունք Սիոնի: Եւ սա` արիացեալ ի հոգոյն սրբոյ եւ առեալ հրաման ի պարոնէն եւ ԳՌ (3000) թանկայ պարոնացն ետ եւ մեծամեծացն, եւ վերստին նորոգեաց, շնորհօքն Քրիստոսի եւ ողորմութեամբ նմին:

Եւ բնակիչք քաղաքին` քահանայք եւ ժողովուրդք, միաբան աւգնական եղեն` աշխատելով, դրամ տալով, կերակուր բերելով, մշակ տալով, աղքատք եւ մեծատունք միամիտ քաջութեամբ եւ բոլոր հաւատով ջանացին, եւ ի Ժ (10) աւրն կատարեցին զղուպայն ի շինելոյ:

Եւ առաջիկայք ժողովրդեանն եւ երեւելի տանուտէրքն էին Շահրմանն Թլկուրանցի, եւ ոսկերիչ Սատաղէն, որ էր երեսփոխան եւ հրամանատար, եւ Ալեքսիանոս ոսկերիչ, եւ Յերկեն Դանիէլն, Աբրահամն եւ Սիմէոն դարբինն, որ ինքեանք տային ինչս բազումս եւ կերակուրս, եւ զամենեսեան յորդորէին ի գործառութիւն սուրբ Կաթուղիկէին: Եւ կատարեցաւ սուրբ Կաթուղիկէն ի ՊՂԶ (1447) թուին, յաւգոստոս ամսոյ ի Զ (6), յաւուր երկուշաբթի, ձեռամբ վարպետ Նեքամատին:

Եւ յորժամ ետես արհիական գլուխն եկեղեցոյ եւ աստուածաբան վարդապետն տէր Մկրտիչ զսուրբ Կաթուղիկէն կատարեալ` մեծաւ ուրախութեամբ գոհացաւ զաստուծոյ, եւ մոխրաթաւալ երեսաւք աւրհնէր զամենազաւրն աստուած, եւ ցնծայր եւ պարէր ի գաւիթս եկեղեցոյ, որպէս երկնաւոր փեսայ ի մաքուր առագաստին, եւ զարդարեաց զեկեղեցին ամենայն կահիւք եւ զարդիւք: Եւ բերեալ ի Տրապիզոնու զմեծ 20 սկիհն` զանազան յաւրինուածով, ոսկեզօծ եւ յոյժ պատուական, որ ոչ ուրեք գտանի այնպիսի փառաւոր սկիհ փարթամ եւ գերաշխարհիկ` Ճ եւ Ձ (180) ստղալ քուլիճայ արծաթ` ոսկեզաւծ եւ մինաքարի: Եւ ի Կաֆայն գնացեալ եւ ինքն շինեալ նորաձեւ նաշխ խաչաձեւ, ետ գործել շուրջառս մեծագինս բազմախաչեան: Եւ զհրաշալի եւ զչքնաղազարդ զպատուական սուրբ Նշանն Քրիստոսի բերեալ ի Կաֆայէն, որ ունի մասն ի խաչափայտէն Քրիստոսի եւ բուն սուրբ Նշանին` ի լուսափայլ ականց, եւ ի սիրտս խաչին` զՔրիստոս բեւեռեալ յոսկոյ ձուլածոյ:

Եւ թէ ուստի՞ իցէ հրաշալիս այս` պատուական սուրբ Նշանս. զսա պապն Հռոմայ պարգեւեաց մեծ վարդապետին Սարգսի Կաֆայեցւոյն, յորժամ գնաց ի Հռոմ: Եւ ի գնալն տէր Մկրտչին ի Կաֆայն, մեծ վարդապետն Սարգիս ընկալաւ մեծաւ պատուով, եւ ընդ բազում մեծարանացն եւ պատուոյն` պարգեւեաց տէր Մկրտչին զսուրբ եւ զհրաշալի զպատուական սուրբ Նշանն: Զոր ընկալեալ մեծաւ ուրախութեամբ, եւ բերեալ մեծ պարգեւք տանս Հայոց` ի սեփհական յաթոռն 35 իւր` եւ յԱմիթ մայրաքաղաքն, ի սուրբ Կաթուղիկէն, զոր ինքն շինեալ էր: Եւ եհաս յաւուր տաւնի սուրբ Նշանին Վարագայ, եւ զօրն զայն տօն մեծ կարգեաց յանուն սուրբ Նշանին, եւ սահմանեաց ամ յամէ   յամենայն տարի, զնոյն օր մեծ տօնախմբութեամբ ուրախութիւն առնել բազմութեամբ հաւատացելոց, ուխտ մեծ կատարել զաւր գալստեան սուրբ նշանին ի փառս Քրիստոսի աստուծոյ մերոյ: Եւ զսուրբ եւ զհրաշալի սուրբ նշանն եւ զպատուական սկիհն եւ զհանդիսաւոր շուրջառն ամե5 նավայելուչ, եւ զայլ գեղեցիկ շուրջառն, եւ զայս հրաշալի Յայսմաւուրքս, որ ետ յիշատակ բարի ի սուրբ Կաթուղիկէն, եւ զՏարեգիրքն` յիշատակ հոգոյ իւրոյ, եւ ծնաւղացն իւրոց` Առաքել քահանային եւ Հռիւս-Խաթունին, եւ եղբարց իւրոց Յովաննէս քահանային եւ պարոն Աբգարին, Ներսեսին եւ Ստեփաննոսին, որք ի Քրիստոս են հանգուցեալ. ի յիշատակութիւն հոգոց նոցա եւ ի վայելումն աստուածապարգեւ զաւակին իւրոյ տէր Մեսրօպին, որոյ տէր աստուած վայելել տացէ երկար կենաւք եւ պարագայց ամաւք, ամէն եւ եղիցի:

Վասն որոյ աւրհնեմք զձեզ ի հոգի եւ ի մարմին, որք հանդիպիք ի սուրբ Կաթուղիկէն եւ սուրբ գրոցս, եւ սուրբ նշանին եւ հրաշալի սկոյն եւ վայելչագեղ շուրջառին յիշեցէք ի մաքրափայլ յաղաւթս ձեր զարժանին յիշման զտէր Մկրտիչ արքեպիսկոպոս եւ աստուածաբան վարդապետն` զշինաւղ սուրբ Կաթուղիկէին, եւ զծնաւղսն նորին` զԱռաքել քահանայն եւ զՀռիւս-Խաթունն, եւ զեղբարսն իւր զՅովաննէս քահանայ եւ զպարոն Աբգար եւ զՆերսէս եւ Ստեփաննոս եւ զծաղկեալ զաւակն իւր եւ զաւագ որդին` զտէր Մեսրաւպ, եւ զամենայն երաշխտաւորսն իւր, եւ առաւել զտէր Յոհանէս եպիսկոպոս բարձր Աստուածածնին, եւ զմղտսի Յոհանէսն եւ զծնօղն իւր, որ Ի (20) տարի ծառայութիւն արար տէր Մկրտչին եւ շատ աշխատեցաւ ի սուրբ Կաթուղիկէն եւ ի բարձր Աստուածածինն, եւ զեկեղեցպանն, որ կայ հանապազ ի սպասաւորութիւն ի սուրբ Կաթուղիկէն եւ ի շինելն աւգնական եղեւ: Եւս առաւել յիշեցէք ի Քրիստոս զՂարա-Սադաղէն եւ զմղտսի Զմրութն, որ աւգնական եղեն ի գիր եւ ի թուղտ Յայսմաւուրացս:

Այլ եւ զքաղաքի քահանայքս, որ եղեն յաւուրս սորա` զհանգուցեալքն ի Քրիստոս զԴաւիթ երէց, զՄարգարէ, զԱստուածատուր, զԹումայ երէց, զՅիսէ երէց, զՄիքայէլ, զԱռաքել երէց, որոյ տէր աստուած ողորմեսցի նոցա եւ իւր սուրբ տեսոյն եւ սուրբ արքայութեան արժան առնէ, ամէն: Նաեւ զՂազար քահանայ` աւագերէց սուրբ Կաթուղիկէի սուրբ Թորոսու, որ բազում աշխատութեամբ չարչարեցաւ ի շինումն   սուրբ եկեղեցոյս, նաեւ բազում աշխատութեամբ գնաց ի Կաֆէն` թղթով պարոնաց եւ տանուտրաց, եբեր զպարծանաց պարծանքն մեր` զլուսաւորիչն մեր զտէր Մկրտիչ. այլեւ զընկերք նորին` զքահանայքն` զԿիրակոս, զԽաչատուր, զԳրիգոր, զՅովաննէս, զԱստուածատուր, եւ զմիւս Խաչատուր Եզնկացի: Դարձեալ, յիշեցէք ի Քրիստոս զհոգեւոր մայրն մեր զմղտսի Ասանէթն եւ զծնողսն իւր, որ շատ աշխատեցաւ հետ մեզ, եւս առաւել յիշեցէք ի Քրիստոս զըռայիս Գտոնն, եւ զիւր աւրհնեալ որդին զԽալաւն, եւ զԽութլուն, եւ զԹանխուսն, որ շատ աշխատեցան հետ մեզ, եւ զմեր միաբանքն զամէն ծառայեցին ի շինումն սուրբ եւ փառաւորեալ բարձր Աստուածածնին, զմեզ զամենեսեան կերակրելով, ծառայելով, լուանալով եւ խնամ տանելով, որոց տացէ տէր աստուած միոյն հազարա[պա]տիկ փոխարէն զարքայութիւնն երկնից` պարոն Գտոնին, եւ աւրհնեալ Խալաւին, եւ մօրն իւրոյ Խութլուին եւ կենակցին իւրոյ Թանսուխին, եւ եղբօրն իւրոյ Անթառամին, ամէն:

Դարձեալ յիշեցէք ի Քրիստոս զՇահմելիքն` զկենակիցն տէր Մեսրօպայ, որ տղայ հասակաւ փոխեցաւ ի Քրիստոս, զի դեռ Բ (2) ամիս էր, որ տէր Մեսրօպն երէց էր աւրհնած եւ Շահմելիքն նոր տիրուհի, եւ նման արեգական փոխեցաւ ի Քրիստոս ի ՊՂԸ (1449) թվ[ականին]: Յիշեցէք ի Քրիստոս եւ զարժանին յիշման զՏընէ-Մելիքն` զխաթուն մայրն Շահմելիքին, որ յետ ԺԵ (15) աւուր եւ ինքն փոխեցաւ ի Քրիստոս, որոյ ողորմեսցի Քրիստոս աստուածն, ամէն:

Յիշեցէք ի Քրիստոս զՅովանէս եւ զԱրուսն եւ զիւրեանց անմեղ գառներն` զԱղուպն եւ զՔարամն, որ տարաժամ մահուամբ փոխեցան ի Քրիստոս եւ զբօղչէն տվին Յայսմաւուրացս` յիշատակ հոգոյ իւրեանց, որոց ողորմեսցի Քրիստոս աստուած գծողին այս գրիս Սարգիս սարկաւագին, ամէն, հայր մեր:

 

ԱՍՏՈՒԱԾԱՇՈՒՆՉ

ՍՑՎ 10 (280), հտ. Ա, սիւն. 115-116

 

Հեղինակ` հետ ստացող Յովսէփ

 

ա

Յիշեցէք ի Քրիստոս եւ զվերջին ստացաւղս` զմեղաւոր եւ զանարժան սուտանուն կրաւնաւորս զՅովսէփ աբեղայս, եւ զմարմնաւոր ծնաւղսն իմ զԽաչատուր եւ զԴուռմէլիք, եւ զեղբայրսն իմ զԱմիրբէք եւ զԱստուածատուր եւ զՍտեփանոս` զփոխեցեալն ի Քրիստոս, այլ եւ   զհոգեւոր եղբայրն մեր` զտէր Յոհանէս կուսակրօն աբեղայն, եւ զծընաւղսն նորին` հաւրն Եղէոնին եւ մաւրն Մարդային, եւ եղբաւրն Յովանիսին, եւ ամենայն արեան մերձաւորաց նորին, ամէն:

 

բ

Ծաղկող Մկրտիչ Նաղաշ

 

Յորժամ ստացաւ տէր Յովսէփն, էր թվ. ի ՊՂԸ (1449) ամին …:

Սոյն երջանիկ եւ աստուածաբան սուրբ վարդապետս Յովհաննէս ետ գրել զաստուածաշունչ սուրբ տառս յիշատակ հոգւոյ իւրոյ եւ ամենայն մերձաւորաց:

Եւ վասն առաւել բարեսէր կամացն արար զանարժան ծառայս իւրն յորդեգիր. եւ յառաջ քան զվախճանն իւր երեք ամով` պարգեւեաց մեզ զսուրբ գիրքս յիշատակ սորբ հոգւոյն իւրոյ: Եւ եկաց մնաց առ իս սուրբ գիրքս` յետ վախճանի սուրբ վարդապետին` վեց տարի, ի մայրաքաղաքն յԱմիթ, ի նորակերտ սուրբ Կաթողիկէն: Ապա յետոյ եկն եհաս եւ հանդիպեցաւ առ մեզ ի յԱմիթ մայրաքաղաք ճըգնազգեաց սուրբ կրաւնաւորն Յովսէփ, ձեռնասուն աշակերտն սուրբ եւ աստուածաբան վարդապետին Առաքելի: Որ եւ տեսեալ սուրբ աստուածարեալ աստուածազարդ գիրքս, եւ փափա[գան]աւք խնդիր արար ի մէնջ: Եւ իմ տեսեալ զջերմեռանդ սէր եւ տենչումն նորա «պարգեւեցաք զսուրբ աստուծազարդ գիրքս Յովսէփ կրաւնաւորին անդարձ յիշատակ. եւ ի պատճառ գրոցս առաք ԳՃ (300) թանկայ ի Յովսէփ կրաւնաւորէն եւ խարճեցաք ի սուրբ Կաթուղիկէն` վարդապետի հոգւոյն, եւ գրեցաք զվարդապետի անունն ի սուրբ Կաթուղիկէի յիշատակարանն …: Յիշեցէք ի Քրիստոս Յիսուս նախ եւ առաջին զարժանին յիշման` զաստուածաբան վարդապետն զՅովանէս րաբունապետն, եւ զեղբայրն իւր զԹուղթամուր միայնակեացն …: Դարձեալ, յիշեցէք ի Քրիստոս եւ զիս` զեղկելիս զմեղաւոր Մկրտիչ միայն անուամբ եպիսկոպոս, մականուն Նաղաշ կոչեցեալ, զշինող սուրբ Կաթուղիկէին, որ յԱմիթ մայրաքաղաք եւ բարձր Աստուածածնին` ի յամուրն Արղնու, եւ զծնաւղսն իմ զԱռաքել քահանայն եւ զՀռիւս-Խաթուն …:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Ն. Ջուղա, Ամենափրկիչ 546

 

Հեղինակ` Մկրտիչ Նաղաշ

Վայր`

 

Զմեղապարտ Մկրտիչ նկարագիր. եւ արքեպիսկոպոս ամենայն Միջագետաց, եւ երեսփոխան կաթողիկոսի ամենայն Հայստանեայց, որ զվերջի յիշատակարանս գրեցի, աղաչեմ յիշել …:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Փիրղ. Նօտ., էջ 159-160, Բաղէշ, ս. Գէորգ եկեղեցի

 

Գրիչ Ներսէս եպիսկոպոս

Վայր` Աղթամար

 

… Եւ արդ, ես … Ներսէս անուամբ եւ եթ աբեղայ եղկելի ոգիս` ծրագրող սորա … գրեցի զսա ընդ հովանեաւ գերապայծառ եւ երկնանման սուրբ Խնչիս` գմբէթայարկ տաճարիս եւ սուրբ Փրկչին, ընդ հովանեաւ սուրբ Սարգսիս, եւ ի հայրապետութեան տեառն Զաքարիայի, եւ ի թուականութեան Հայկազեան տումարիս ՊՂԷ (1448) ամին:

… [Յիշեցէք] Ներսէս սոսկանուն աբեղայիս, որ զսուրբ աւետարանս գծագրեցի, եւ ծնողացն իմոց Կուռճի-Բէկին եւ Էմնայ-Խաթունին, եւ հարազատ եղբօրն իւրոյ Ստեփաննոս սրբասէր կրօնաւորի: Աստուածողորմի ասացէք հոգեւոր հօրն իմոյ` անյաղթ փիլիսոփային Մինասենց Թումային, ամէն:

Եւ արդ, ես` ունայնս … Հայրապետ անուամբ եւ եթ աբեղայս ի Շատվան գեղէ, ստացաք զսուրբ աւետարանս զայս … եւ ընծայեցի նուէր Նկարինայ սուրբ Յարութեան եւ սուրբ Աստուածածնին` հրեշտակաբնակ մենաստանին, յիշատակ բարի հոգւոյ իմոյ եւ ծնողացն իմոց Թումային եւ Մարթային …:

Եւ մի ոք իշխեսցէ հեռացուցանել զսա ի Նկարինայ սուրբ Յարութեան տաճարէն:

Աւա՜ղ դառնութեան ժամանակիս, որ պատահեցաք մեք, վասն զի յայսմ ամի, որ զսուրբ աւետարանս ծաղկեցի եւ կազմեցի` էր սաստիկ մահտարաժամ, որ չէր եղեալ այսպէս ի վաղ ժամանակաց. եւ ժանգն ապականեաց զվաստակ դաշտաց, եւ մուկն եռաց յամենայն երեսս դաշտաց եւ ապականեաց զվաստակս:

Այս եղեւ ի ՊՂԸ (1449) թվականին:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 4928

 

Գրիչ Գրիգոր

Վայր` Աղթամար

 

… Արդ, գրեցաւ սուրբ աւետարանս յաստուածապահ կղզիս Աղթամար, ընդ հովանեաւ ամենայաղթ սուրբ Խաչիս եւ սուրբ Նշանացս, ի հայրապետութեան տեառն Զաքարիայի եւ ի թուականիս Հայոց ի ՊՂԸ (1449) ձեռամբ Գրիգոր սոսկանուն եւ անպիտան քահանայի … ի ստոյգ եւ յընտիր յաւրինակէ, կենօք տառապանաց եւ բաազում պանդըխտութեամբ, ի դառն եւ ի վշտա\\բեր ժամանակիս, որ կամք ընդ հարկի անաւրինաց` ազգին նետողաց …:

Արդ, որք ճաշակէք յաստուածային բուրաստանէս … յիշեսջիք … ստացող սորա զՅովանէս ոսկերիչն, եւ զծնաւղսն նորա զԱմիրմուլք եւ զԽոն-Մէլիք, եւ զզաւակսն նորա զՅոհանէս, զԽաչիկ եւ զՅուստիանէ, եւ զկենակիցն նորա զԹուրւանդայ եւ զնորին ծնօղսն զՄարգարէ եւ զԲարաթ-Մէլէք, եւ զեղբարքն զԴովլաթիար եւ զՇահրիար, զՍքանդար եւ Գրիգոր, եւ զքըւերք նոցին ըզՇահ-Փաշէն եւ զՍուլտան-Մէլիք եւ զխոջայ Ատոմն` զայրն Թուրվանդին, որ եւ յետոյ եղեւ, եւ զայլ ամենայն ազգատոհմին նոցին …: 

Ընդ նոսին եւ զանպիտան Գրիգոր գրիչս արժանի արարէք միոյ աստուածողորմոյ, նա եւ զծնօղքն իմ` զԽաչիկ եւ զԱզիզ-Մէլիք, եւ զեղբայրքն իմ` զհռչակաւոր քարտուղարն զԹումայ կրօնաւոր եւ զՆաւասարդ, եւ զզաւակսն իմ եւ զայլ ամենայն արեան մերձաւորսն մեր` զկենդանիս եւ զհանգուցեալսն …:

 

ԱՆՅԱՅՏ ՁԵՌԱԳԻՐ

«Հայապատում» Բ, էջ 576-577

 

Վայր` Մէրտին

 

… Յորում ամի (1449) բացան պատուհանք հինից բարկութեան ի տանէ աստուծոյ, եւ մերկացաւ սուրն վաղակաւոր յազդերէ իւրմէ, եւ տարածեցաւ հուր ծախիչ ընդ ոլորտս տիեզերաց, ոչ եթէ խրատ կամ հարուած, որպէս երբեմն յԻսրայէլի, այլ պատիժ, վրէժ աշխարհի կորստեան, զի հարուածն եւ խրատն մին գաւառի լինի` զի միւսն խրատեսցի, իսկ պատիժն` համօրէն եւ ընդհանրական, որպէս ջրհեղեղաւն: Սոյնպէս եւ յայսմ ամի յընդհանուր արարածս տարածեցաւ տարաժամ մահ, յելանելոյն արեւու մինչեւ ի մուտս արեւու, ի հիւսիսոյ մինչ ի հարաւ, զի ոչ ոք ետես եւ լուաւ ի հնոց կամ ի նորոց այսպիսի դառնալուր պատիժ եւ հիանալի տեսողաց եւ լսողաց զարմանալի: Մինն այս է դառնութիւն սորա, զի բոլոր ամ մի է եւ երեք   ամիս, որ ի Մէրտինս է եւ ոչ վերանայ. եւ երկրորդ եղեռնագոյն դառնութիւն, որ մի անգամ եւ երկու հանէ խոց եւ ողջանայ զաւուրս բազում, եւ դարձեալ կրկին հանէ եւ մեռանի. եւ երրորդ դժնեայ դառնութիւն սմին, զի յոր տունն որ մտանէ` բնաջինջ առնէ ամենայնիւ. չորրորդ սաստկութիւն սորա, զի ոչ տայ իմանալ զցաւն, երեւի թէ անվնաս է եւ իսկոյն մեռանի: Որ եղեւ մեզ գալ եւ հանդիպել ի Մէրտին քաղաք ի սոյն ամի եւ դառն ժամանակի, զոր ոչ կարեմ պատմել կամ կնդ գրով արկանել զանցս աղետից եւ զմրուր դառնութեան, զկսկիծս մորմոքման եւ զբաժակն բարկութեան, զողբս արտասուաց եւ զբեկումն հառաչանաց, զվիշտս վառեալ եւ զհուրն բորբոքեալ, զաղիողորմ դառնութիւն եւ զանպատմելի տարակուսանս, զմեծակական հառաչանս եւ զաղիողորմ արտասուս, զի աստուած էր խռովեալ եւ արարիչն դառնացեալ, զի անբարկանալին աստուած էր բարկացեալ, եւ կենարարն մահու մատնեալ, զի ողորմածն աստուած անողորմն դատեցաւ եւ քաղցր բնութիւնն` վրէժխնդիր յայտնեցաւ, զի տուողն կենաց` հրաման ետ մահու, եւ պահապան հրեշտակն հրեղէն սրովն խոցէ. քաղցր տեսութիւնն ընդ ակամբ հայեցաւ, եւ սուրն վաղակաւոր իսկոյն ընդ մէջ կտրէ զանմեղ մանկունսն: Զի սաստիկ էր պատգամն եւ ահեղ պատգամաբերն, զօրաւոր էր զինաւորն եւ սուրն եւ զօրագլուխ ահեղին, զի կարծեմ թէ, որ յանապատին զքսան եւ չորս հազարսն կոտորեաց` այսօր ի միջի մերում զեօթանասուն եւ հինգ հազարսն երեւի, կամ որ երբեմն յաւուրս Դաւթայ ընդ մէջ կոտորեաց ի միում ժամու` այսօր շողշողացնէ զսուրն բարկութեան ի միջի մերում. կամ այն, որ զօրս Ռափսակայ զհարիւր ութսուն եւ չորս հազար սատակեաց ցուցանէ այսօր եւ զմրուր դառնութեան պատժոյն, եւ առաւել դառնագոյն քան զնոյն, զի անդ միայն ի գիշերի սպանանէր, եւ աստ ի տուէ եւ ի գիշերի, եւ աստ մի ամ եւ երեք ամիս, զի անդ միայն զանհաւատսն սատակէր եւ զարդարն ապրեցուցանէր, աստանօր` զարդարն վասն մեղաւորաց պատժէ: Յամենայն առաւօտու փոխանակ լուսոյն` աղիողորմն կսկիծ ծագէ, եւ ամենայն աւուր փոխանակ արեւուն` արեան արտասուք, յերեկօրեայ` երգ տրտմութեան, եւ ի մէջ գիշերի` խաւար մահաբեր, ի հաւախօսին` կանայք լալականք, եւ ընդ արշալոյսն` ողբերգականք պարաւորք: Անդ էր տեսանել զողբս արտասուաց եւ անդանօր զկսկիծն մաղկատանաց, զալիս ծերոց արեան արտասուօք թաթաւեալ, եւ զմարքն որդեմեռ` կիսամահ նուաղեալ:

Ոմանք ծամակտուր եւ այլք ոմանք հերարձակ. ոմանք սեւազգեստ եւ կէսք հրապարակ. ոմանք յարեան ճապաղեալ եւ շատք ի խելաց անցեալ. ոմանք ապշեալք եւ ոմանք կատաղեալք ի դառն կսկծանաց: Զի անմեղ գառինքն ի հուր ծնողացն եփեցան, մատաղ մանկունքն ի ծնողացն պատուհասեցան, որպէս ասէ աստուած մարգարէիւն, եթէ` Հանեմ զմեղս հարց` յորդիս եւ յորդիս յորդւոց նոցա. եւ զմեղս մարց` ի դստերս եւ ի դուստրս դստերաց նոցա: Եւ մարգարէութիւնս այս այսօր առ մեզ կատարեցաւ, զի վասն մեր մեղացն անմեղ մանկունքն կոտորեցան: Ո՜հ դառն դատաստանիս եւ սաստիկ վրէժխնդրութեանս, ո՜հ անկասկած կատարածի եւ արժանահաս պատուհասի: Վա՜յ է ինձ ի բիւրս հազարաց եւ եղուկ է զիս, թէ զո՞ր կսկիծ տեսի կամ զո՞ր դառնութեան բաժակ ընպեալ ճաշակեցի: Զի տեսի զնորաբողբոջ մանկունքն յաստուածային ահեղ սրոյն սասանեալ, զի թաւալէին մանկունքն առաջի ծնողացն` որպէս զգառն սրով զենեալ, կամ զձագս աղաւնոյ նետիւ խոցոտեալ, ի վերայ գրկաց մարցն նուաղեալ, եւ ողորմն ընդ երեսս ծնողին նայեցեալ, զձեռքն մեկնեալ եւ զոտքն տարածեալ եւ առ մայրն աղաղակեալ, եւ ի հօրէն օգնութիւն խնդրեալ: Ոչ մայրն ողորմէր մանկան եւ ոչ հայրն օգնական լինէր, եւ հրեշտակն ահեղ կերպարանօք զհոգին քակտէր, եւ ընդ քակտել հոգւոյն անմեղաց` եւ ծնողաց հոգին խոցոտէր: Անդ էր տեսանել զմանկունս մուրուագալի աղիողորմ թաւալեալ, զնոր փեսայն եւ զնորահարսն` զի փոխանակ վայելուչ անկողնոյն` ի գէջ գետին եւ ի ներքոյ հողին տարածեալ, եւ փոխանակ հարսանեացն` սուգ սաւառնացեալ, ե ւ փոխանակ ուրախարար երգոցն` կանայք լալականք եւ ողբերգականք:

Արդ, զո՞ր լացից կամ զո՞ր ոք ողբացից, զո՞րս ապաշաւեցից եւ զորո՞ց պատմեցից. զանմեղ մանկո՞ւնքն` եթէ՞ զկատարեալն հասակաւ, զվայելուչ նորափեսա՞յքն` եթէ՞ զգեղեցկագեղ նորահարսունքն, զնորաբողբոջ կուսա՞նքն` եթէ՞ զսուրբ սարկաւագունքն: Որ ամենեքեան ի միասին կոտորեցան որպէս զծաղիկ նռնենեաց` հարեալ ի կարկտէ յաւուրս գարնանային, զի ամենեցուն էր պատիժն եւ առհասարակ պատուհասն: Անտանօր տեսանելի էր, զի ամենայն աչք ի յարտասուք եւ ամենայն բերան լալական, ամենայն անձն ի սուգ եւ ամենայն սիրտ ի տրտմութիւն: Եւ այս ամենայն եկն ի վերայ մեր վասն բազում մեղաց մերոց ի ՊՂԸ թուին Հայոց (1449). յորում ամի այսպիսի սաստիկ պատուհաս ընդ ամենայն գաւառս տարածեցաւ, եւ բազումս լալագին արար, եւ զբազում աւանս անմարդաբնակս, շատ մայր առանց որդւոյ արար, եւ շատ ծնող առանց զաւակաց, բազում տուն առանց տանուտէր, եւ բազում հարսն առանց փեսայի:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Փիրղ. Նօտ., էջ 162-163, Վանի ս. Յակոբ եկեղեցի

 

Գրիչ Թումա Մեծոփացի

Վայր` Քաջբերունեաց Արջոնից վանք

 

… Ուստի եւ տեսեալ զսորա փրկագործութեան խորհուրդ մեղուցեալ գրիչս Թումայ Մեծոփացի զտկարութիւն մարմնոյս ի բաց ընկեցի, եւ զօրութեամբ եւ օգնութեամբ հոգւոյն սրբոյ սկսայ եւ աւարտեցի զսուրբ աւետարանս յիշատակ ինձ եւ ծնողաց իմոց` Ղազարա մահտասուն եւ Անբարին` հանգուցելոցն ի Քրիստոս:

Գրեցաւ ի յերկիրս Քաջբերունի, ի սուրբ ուխտս, որ կոչի Արջոնից վանք, ընդ հովանեաւ սուրբ Գէորգայ զօրավարիս եւ այլ սրբոցն, որք աստ կան հաւաքեալ, եւ ի հայրապետութեան տեառն Գրիգորի սուրբ Էջմիածնի եւ ի թագաւորութեան Ջհանշին` որդի Ուսուֆին, որ տիրեաց աշխարհիս Հայոց եւ Ասորւոց, զի էր խաղաղարար, եւ հարկապահանջութիւն բուռն էր … վասն մեղաց մերոց, եւ ի թուականութեանս մեր ՊՂԸ (1449):

Դարձեալ, մեղուցեալ գրիչս Թումայ եւ Մինաս եպիսկոպոս ընծայեցաք զսուրբ աւետարանս աստուածահաճոյ եւ փառաւորեալ տէր Գրիգոր կաթուղիկոսին սուրբ Էջմիածին, որ հանապազ զմեզ ի յիւր սուրբ աղօթքն յիշէ, եւ անեմեղադիր լինի, զի խիստ տկար էի աչօքս, որ ոչ զկարգ գրոյն եւ զնիրբն տեսանէի. աղաչեմք զձեզ վասն սիրոյն Քրիստոսի, որ անտես չառնէք, զի կար մեր այս էր: Եւ զվարպետ Վարդան, որ զսուրբ աւետարանս կապեաց եւ կազմեաց յիշեսջիք ի սուրբ յաղօթս ձեր:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

ՍՑՎ 162 (663), հտ. Ա, էջ 690-692

 

Գրիչ Թումայ

Վայր` Քաջբերունեաց գաւառ, Ձորոյ վանք

 

եաց, ի յանապատս, որ կոչի Ձորոյվանք, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս եւ կեանսաբեր սուրբ Նշանիս, ի հայրապետութեան տեառն Գրրիգորրի սուրբ Էջմիածնի, եւ ի թուականութեանս մերոյ ՊՂԸ (1449), եւ ի թագաւորութեան Ջհանշին, որ է որդի Ուսուֆին եւ եղբայր Սքանտարին, որ տիրեաց երկու թագաւորութեան Հայոց եւ Ասորոց, եւ էր խաղաղասէր. բայց հարկապահանջութիւնն բուռն է ի վերայ քրիստոնէից. վասն որոյ ապաւինեալ եմք յարարիչ արարածոցՔրիստոսն, որ այց առնէ տառապեալ ազգիս քրիստոնէից, ամէն:

Եւ ես` անարժան գրիչս Թումա, տեսա զսէր եւ զլի փափագ սորա` հոգեւոր եղբաւրս մեր Հէրապետ կրաւնաւորիս, որ բազում անգամ աղաչեաց զմեզ. եւ էի խիստ տկար մարմնով եւ պակասեալ լուսով. հարկեցայ` ձեռն ի գործ արկի, մեղսամած մատամբ եւ մեղաւոր անձամբ գրեցի անարժան ձեռաւք իմովք: Արդ, որ ճաշակէք յաստուծային բուրաստանէս եւ յամենալի սեղանոյս ընթերցմամբ կամ գաղափար առնելով, եւ կամ հարեւանցի տեսութեամբ` յիշեսջիք առաջի անմահ գառինն Յիսուսի Քրիստոսի ի մաքուր եւ յանապական աղաւթս ձեր …:

 

ՔԱՂՈՒԱԾՈՅ ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ԱՒԵՏԱՐԱՆԻՆ ՄԱՏԹԷՈՍԻ, ԳՐԻԳՈՐԻ ՏԱԹԵՒԱՑՒՈՅ

Երեւան 4419

 

Գրիչ Ալէքսանոս

Վայր` Հերմոնի վանք

 

…Արդ, գրեցաւ սուրբ աւետարանի քաղուածոյս Մաթէոս գըլխին յերկիրս Եղեգե[աց] ի վանս Հերմոնի, ընդ հովանեաւ սուրբ Լուսաւորչիս եւ սուրբ Նշանացս, ձեռամբ բազմամեղ եւ անարժան, տարտամ եւ անպիտան, փցուն եւ անյարմար գրչի Ալէքսանոս սուտանուն աբեղայի, որ ձեւով միայն է եւ ոչ գործով, ի առաջնորդութեան սուրբ ուխտիս Սարգիս վարդապետի, զոր տէր աստուած պահեսցէ զսա ընդ երկայն աւուրս յուղիղ վարդապետութեամբ, եւ փակակալի սորա  Զա\\քարիայ սուրբ եւ մաքուր աբեղայի, կուսակրաւն եւ սրբասնունդ

Յակոբ քահանայի, եւ այլ միաբանիցս` մեծի եւ փոքու, ի թվականութեան Հայոց ՊՂԸ (1449), ի յաւուրս դառն եւ անբարի, ի յետին ժամանակս եւ անձուկ, որ յամենայն ուրէք բարին նուազեալք եւ չարն յորդորեալ եւ թագաւորեալ: Զի ազգ անաւրինաց զրկեն զազգս Հայոց եւ քահանայից ի յընչից իւրոց եւ դատեն անողորմ:

Արդ, երեսս անկեալ աղաչեմ զամենեսեան զհանդիպողսդ սմա կարդալով կամ տեսութեամբ, կամ յօրինակով կամ ուսմամբ` յիշել յեռափափագ եւ ջերմեռանդ սիրով եւ սրտի մտաւք ի մաքրափայլ եւ լուսաբորբոք յաղաւթս ձեր զհարազատ եղբայրն իմ ի Քրիստոս փոխեցեալ` զԱնտոն աբեղայ, եւ զհաւրեղ[բ]այրն իմ զՅովանէս կուսակրաւն քահանայ, եւ զհայրն իմ Մկրտիչ եւ զմայրն իմ Խոնդիկ, եւ զայլ արեան մերձաւորս` զկենդանիս եւ զհանգուցեալս: Ընդ նոսին եւ զիս` զանարժան եւ զբազմամեղ գծող սորին աղաչեմ սրտառուչ գոչմամբ եւ արտասուալից հառաչանաւք յիշել ի քաղցրգութն Քրիստոսի` յոյսոյն մերոյ, զի թերեւս ներեսցէ բազում մեղաց իմոց ձերով աղաւթիւքդ: Եւ խոշորութեան եւ սխալանաց սորա անմեղադիր լինել, զի ըշտապ էի:

Այլ եւ Է (7) տետրն գրած էր առաջ, ի զատ ի առաջին մին տետրէն, որ խորանաց մեկնութիւն է` առել եմ իմ հալալ ընչիւք ու զպակասորդն լմնել, ի յիշատակ ինձ եւ ննջեցելոց իմ, զի որք բոլորով սրտիւ յիշեն զմեզ ի Քրիստոս` յիշեալ լիցին եւ ինքեանք առաջի ատենին Քրիստոսի, ամէն:

 

ԱՍՏՈՒԱԾԱՇՈՒՆՉ

«Թորոս Աղբար» Բ, էջ 296, Երզնկայի ս. Սարգիս եկեղեցի

 

Հետ. ստացող Կարապետ

Վայր` Ապահունիք վանք

 

…զՎերջին ստացող աստուածաշնչիս զԿարապետ վարդապետն եւ զհայրն զՄկրտիչ քահանայն, եւ զմայրն զԵղիսաբեթ, եւ զքոյրն զՄարթա, եւ զամենայն ազգատոհմսն, եւ զՅակոբ վարդապետն իւր …եւ զաշակերտսն զՅովանէս, եւ զՅակոբ, եւ զՍիմէւոն, եւ զՄարտիրոս, եւ զՍիմէւոն հայրապետն, եւ զամենայն միաբանք սուրբ ուխտիս Ապահունիք կոչեցեալ` զՍարգիս, եւ զԹորոս, զՍողոմոն, զՅովաննէս, զՊետրոս, եւ զմիւս Յովհաննէս սուրբ քահանայն, եւ զԳրիգոր տնտեսն յիշեսջիք ի Քրիստոս …:

Եղեւ զրաւ բանիս ի թվ. Հայոց ՊՂԸ (1449) …:

 

ՇԱՐԱԿՆՈՑ

Բրիտ. թանգ. Add. 18, 603, ԿՑ 46, էջ 95, Փիրղ. Նօտ., էջ 160-161

 

Գնող Յոհանէս

Վայր` Արգելա՞ն

 

Ես Յոհանէս որդի Ժանկտարին, ի Դ (4) թանկայ Թամուրի ի չաղաթիցն գնեցի, յիշատակ ինձ եւ ծնողաց իմոց, ի վայելումն որդոց իմոց: Որդիքս առ աստուած փոխեցան եւ թողին մեզ սուք անմխիթար. ետու զՇարակնոց դեռաբոյս մանկանն Յովանէս սարկաւագին, ի վայելումն անձին իւրոյ` տէր Եսայի որդուն …:

Գրեցաւ գիրս ի յԱրգելան, ի յառաջնորդութիւն սուրբ ուխտիս Ներսէս վարդապետիս եւ Յովանէս եպիսկոպոսիս, սոցա վկայութեամբ, Աբդալու որդու Բուբաքրիս վկայութեամբ ետու զՇարակնոցս Յովանիսին, ի թվ. ԸՃՂԸ (1449) ամին, ի հայրապետութիւն Գրիգոր կաթողիկոսի, ի թագաւորութիւն Ջհանշին, որ գնաց ի Հրէ եւ ի Խորասան:

 

ՄԱՇՏՈՑ

Երեւան 3556

 

Հեղինակ` գրիչ Սարգիս

Վայր` Երզնկայ

 

… Ի թվականութեանս Հայոց ՊՂԸ (1449) եղեւ զրաւ գրչութեան սուրբ եւ տիեզերալոյս եւ համապիտան գըրկունքս, որ կոչի Մաշթոց, ի մայրաքաղաքս Եզընկայի, ի դուռն սուրբ Աստուածածնին եւ սուրբ   Կարապետին եւ այլ բազմահաւաք սրբոցս, որք աստ կան ժողովեալ: \\

Եւ ի թագաւորութեանս բարբարոսաց, եւ ի կաթողիկոսութեանս Հայոց տէր Գրիգորի, եւ յառաջնորդութեան եւ վերայտեսչութեան գաւառիս տէր Ներսէսի արհիեպիսկոպոսի:

Արդ, ստացաւ զսա բարեմիտ եւ հեզահոգի, ընտիր եւ պարծանք, տեսականաւն եւ գործականաւն բարգաւաճեալ … … … …  

Արդ, ես` ողորմելիս եւ տարտմս, ի սրտէ խոցեալ եւ մեղաւք  զառածեալս, ազգի ազգի մեղաւք լցեալս, \\ զանարժան գրիչս զՍարգիս երէցս, եւ զծնաւղսն մեր զՄեսրուպ քահանայն, եւ զմայրն իմ զՄանան-Խաթունն, եւ զբարի խրատատուքն մեր` զտէր Յակոբ ճգնաւորն եւ զԿարապետ քահանայ Վանեցին, [որ] զգրիկս ծանուցեր է մեզ փոքր ի շատէ. տէր աստուած զիւր երկնից արքայութիւնն պատրաստէ իւրեանց հոգւոյն:

[Ա]րդ, ես յերես անկեալ աղաչեմ զամենեսեան, որ հանդիպիք այսմ տառի կարդալով կամ տեսանելով կամ աւրինակելով յիշեսջիք յարժանւոր յաղաւթս ձեր եւ սըղալանաց եւ խոշորութեան եւ անարհեստութեան մի մեղադրէք, քանզի կար մեր այս է: Եւ ձեզ` յիշողացդ եւ մեզ յիշեցելոցս Քրիստոս աստուած առհասարակ ողորմեսցի:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

«Թորոս Աղբար» Բ, էջ 423-424, Տիգրանակերտ, ս. Սարգիս եկեղեցի

 

Գրիչ Երեմիա

Վայր` Դարանաղեաց գաւառ, ս. Լուսաւորչի անապատ

 

Գրեալ ի լաւ եւ յընտիր աւրինակէ յԵրեմիա կրաւնաւորէ, ի թվ. ՊՂԸ (1449), ի լեառն Սեպուհ, ի հռչակաւոր անապատն ս. Լուսաւորչին, ի դուռն ս. Աստուածածնին եւ ս. Կարապետին եւ սքանչելագործին սրբոյն Մինասայ, եւ Երից մանկանցն, ի յառջնորդութեան Մատթէոս սրբասէր կրաւնաւորի, ի հայրապետութեան տեառն Գրիգորի ի Վաղարշապատ քաղաքի, եւ ի բռնակալութեան Դարանաղեաց գաւառիս Ճաւար-Բէկի …:

 

ԼՈՒԾՄՈՒՆՔ ՍԱՂՄՈՍԱՑ ԳՐԻԳՈՐԻ ՏԱԹԵՒԱՑՒՈՅ

Երեւան 1203

 

Հեղինակ` գրիչ Մարտիրոս

Վայր` Կաֆայ

 

… Գրեցօ քաղուածոյս երգարանին Դաւթի ի թուականութեանս Հայոց ՊՂԸ (1449), ի յաշխարհս հիւսիսային, ի մայրաքաղաքի յեզրս   Կաֆայի, ի մենաստանս Նորաշէն, ընդ հովանեաւ երաշխօոր սուրբ Աստուածածնին, ի հայրապետութեան տեառն Գրիգորի սուրբ Էջմիածնի պատրիարգի ամենայն Հայոց, եւ յեպիսկոպոսութեան նահանկիս այսմ` Սուրղաթոյ եւ ամենայն հիւս[իս]ական կողմանց` տէր Մաղաքիայ արշիեպիսկոպոսի, ի դառն եւ յանբարի ժամանակիս, ի նըւազել սուրբ վանորէիցս, ձեռամբ Մարտիրոս կրօնօորի, հրամանօ քեռոյն իւրոյ եւ երկրորդ ծնօղի տէր Սահակ բանասիրի, ի վայելումն տէր Մարտիրոսի եպիսկոպոսի եւ աշակերտի եւ նըւիրակի սուրբ Էջմիածնի քրիստոսական աթոռոյ, յիշատակ իւր, եւ ծնողաց իւրոց, եւ զկնի եկելոյ սուրբ ընթերցողաց:

Արդ, յերես անկեալ աղաչեմ զամենեսեան, որք հանդիպիք սմա կարդալով կամ օրինակելով, յիշեսջիք ի մաքրափայլ յաղծթս ձեր զվերոյգրեալն զտէր Մաղաքիա արհիեպիսկոպոսն, որ զօրինակն շնորհեաց, եւ զիւր ծնօղսն, եւ զեղբայրն իւր` հանդերձ զարմօք եւ զաւակօք, ամէն:

Այլ եւ զաշխատողքս ի սուրբ գիրքս` զվերոյգրեալ հեզահոգի սրբասնունդ եղբայրս իմ ըստ հոգոյ` զտէր Սահակ կուսակրօն աբեղա եւ սպասօոր բանի. ընդ նմին եւ զհեզահոգի մանկագոյն կրօնօորն զՄարտիրոս` քըւերորդին իւր` զգաղափար սորին, որ բազում փութով եւ աշխատութեամբ սիրով եւ հնազանդ բարուք գրեաց մեզ զգիրքս զայս վասն սիրոյ աստուածային պատուիրանացն, ի յիշատակ երից եղբարցս Մարտիրոս եպիսկոպոսի, եւ տէր Սահակի, եւ իւրս (՞) գծողի, եւ ծնողաց մերոց, եւ ամենայն զարմից` կենդանեաց եւ հանգուցելոց: Այլ եւ զճգնազգեաց կրօնօորն եւ զեղբայրն իմ ըստ հոգոյ տէր Ստեփանոս եւ զչարչարակիցն իմ յիշեսջիք ի Քրիստոս:

Դարձեալ երկրամած դիմօք աղաչեմ զամենեսեան` զհանդիպողք այսմ գանձի` յիշեսջիք ի Քրիստոս աստուած զերախտօորքն իմ եւ զհոգեւոր ծնօղքն իմ` զԿարապետ րաբունին, եւ զՅոհանէս րաբունին, եւ զՅովանէս վարդապետն, եւ զաշակերտակիցսն իմ` զՅակոբ, զՄիմէոն, զԱբրահամն, զԱստուածատուրն, զԱւետիք: Նայ եւ զմարմնօոր ծնօղսն իմ Ստեփանոս, եւ զմայրն ի[մ] Հռիփսիմէ, եւ զայլ ամենայն արեան մերձաւորսն իմ: 

Այլ եւ զառաջնորդ սուրբ ուխտիս զտէր Քրիստոսատուր հայրապետն, որ ամենայն արդեամ[բ]ք է մեզ երախտօոր, եւս առօել ի պատճառ գրոցս` հանապազ մոմ տալով եւ լոյս` վասն գրելոյ սուրբ գրոցս, Քրիստոս աստուած զիւր հոգին լուսօորէ, ամէն:

Այլ եւ զկոկող նիւթիս զԿարապետ կրօնաւոր եւ զՄկրտիչն յիշեցէք առ Քրիստոս, եւ զամենայն երախտաւորսն մեր` զառաջինսն եւ զմիջին եւ զվերջինսն:

Եւ Քրիստոս աստուածն իմ, որ առատն է ի տուրս բարեաց ձեզ` յիշողացդ եւ մեզ` յիշեցելոցս, առհասարակ, ողորմեսցի, ամէն, ամէն եւ եղիցի:

 

բ

 

Արդ, ես` նըւաստ ծառայս աստուծոյ Մարտիրոս պիտակ անուն եպիսկոպոս, եդի զսուրբ գիրքս զայս, եւ զարծաթի սկիհն, զիմ ոսկած աւետարանն, եւ զշուրջառն, եւ զբազպաներն ի յիշատակ ինձ եւ ծնողաց իմոց` ի գերազման եւ ի դամբարանի սուրբ Լուսաւորչին: Եւ ոչ ոք ունի իշխանութիւն հանել ի դրանէ սորա, ոչ վարդապետ, եւ ոչ եպիսկոպոս, եւ ոչ ոք ի քրիստոնէից, ոչ յիմոց եւ ոչ յաւտարաց, ոչ ազգական եւ ոչ բարեկամ, ոչ ի ծանաւթից եւ ոչ յանծանաւթից ծախել եւ կամ գրաւել …:

 

ՅԻՍՈՒՍ ՈՐԴԻ ՆԵՐՍԻՍԻ ՇՆՈՐՀԱԼՒՈՅ

Երեւան 5297

 

Գրիչ Թադէոս

Վայր` Երուսաղէմ

 

… Գրեցաւ գիրքս որ կոչի Յիսուս Որդի ի թուականութեանս Հայոց ՊՂԸ (1449), ի սուրբ քաղաքս Երուսաղէմ, ընդ հովանեաւ սրբոյն Յակոբայ որդոյ Զեբեդեա, ձեռամբ բազմամեղ գրողկանս Թադէոսիս, ի խնդրոյ պատուական եւ կուսակրաւն քահանային Յոհանէսին:

Արդ, աղաչեմք զամենեսեան, որք հանդիպիք սմայ կամ աւգտիք ի սմանէ կամ գաղափար առնոյք` յիշեսջիք ի Քրիստոս զստացաւղ \\ տառիս` զսրբասէր քահանայն զՅոհանէս, եւ զծնողսն իւր, եւ զամենայն արեան մերձաւորս իւր` զկենդանիս եւ զհանգուցեալսն ի Քրիստոս, որ ստացաւ զսա ի վայելումն անձին իւրոյ եւ յիշատակ հոգւոյ իւրոյ, եւ ծնողաց իւրոց, եւ համաւրէն զարմից` յետ աստի փոխելոյն: Ընդ նմին եւ զեղկելիս` զՅովանէսս, որ զգրկունքս ծաղկեցի, նաեւ զվերոյգրեալսն` հանդերձ ծնողաւքն իւրեանց, եւ որ յիշէքդ` եւ դուք յիշեսջիք ի Քրիստոսէ աստուծոյ մերոյ, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս, ամէն:

 

ԺՈՂՈՎԱԾՈՅ

Երեւան 3179

 

Գրիչ Յոհաննէս

 

… Արդ, գրեցաւ գիրքս կանոնաց սրբոց հարց եւ սակաւ ոտանաւորքս եւ սակաւ Բարուախաւսս առ ոտս սրբոյն Մինասայ արագայհասին, ձեռամբ Յոհաննէս աբեղի, ի վայելումն սարկաւագատար Յովաննէսին, յիշատակ իւր եւ ծնողաց իւրոց` հաւրն իւրոյ պարոն Մաղաքիային եւ մաւրն` Տովլաթ-Խաթունին:

Արդ, աղաչեմ, որք հանդիպիք ի սմա ընթեռնելով կամ աւրինակելով, յիշեսջիք զվերոյասացեալսն` զՅովանէսն եւ զծնօղսն իւր, եւ որք յիշէք` յիշեալ լիջիլ ի տէր:

Գրեցաւ ի թվ. ՊՂԸ (1449), եւ ապրիլի Գ (3)ն:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

ՍՑՎ 122 (323), հտ. Ա, սիւն. 537

 

Նուիրատու Յոհանէս

 

Ես Յոհանէս երէցս` Սարգիս երիցու որդիս` պարգեւեցի զսուրբ աւետարանս Մարտիրոս երիցու, մեզ յիշատակ եւ զարմից մերոց: Նա չունի իշխանութիւն որ ծախէ. քանի կենդանի կենայ` նա բռնէ, եւ յորժամ իւր վախճանն հասնի` նա մեզ յիշատակ դնէ: Ի թվիս Հայոց ՊՂԸ (1449), հոկտեմբեր ԺԴ (14):

 

ՄԱՇՏՈՑ ՁԵՌՆԱԴՐՈՒԹԵԱՆ

Արմաշ 207, Յ. Թոփճեան, Ցուցակ, էջ 397

 

Գրիչ` Ստեփաննոս երէց Սըսցի

Վայր` Պուրսա

 

  Փառք … գրեցաւ Գիրք ձեռնադրութեանս ի քաղաքիս Պուրսա կոչեցեալ, ի թվ. Հայոց ՊՂԸ. (1449), ի մարտի ԺԹ (19), ի խնդրոյ սրբասնեալ եւ պատուական… համշիրակ եղբաւր մերոյ առաքելաշնորհ եպիսկոպոսին տէր Մելքիսէթի, ի վայելումն… անձին իւրոյ եւ ի յիշատակ իւր եւ ծնողաց իւրոց: Ընդ նմին յիշեսջիք եւ զիս… զետինս ի գրչաց… զՍտեփաննոս երէց Սըսցիս, եւ զպատուական հայրն իմ զԹորոս քահանա… Սղալանաց եւ անարհեստութեան գրիս անմեղադիր կացիր, զի կար մեր այսչափ է եւ ոչ այլ աւելի:

 

ԳԱՆՁԱՐԱՆ

Երեուսաղէմ 2149

 

Գրիչ` Թադէոս վայր` Երուսաղէմ

 

  Փառք ամենասուրբ երրորդութեանն` հաւր եւ որդւոյ եւ հոգւոյն սրբոյ, որ ետ կարողութիւն տկար անձին Թադէոսի հասանել յաւարտ սորին յամի ՊՂԸ. (1449) թվականիս մերում եւ փետրվար ԺԸ. (18): Եւ գրեցաւ այս ձեռամբ Թադէոս կրաւնաւորի, որ մեծաւ տաժանմամբ եւ եռատարափ  յաւժարութեամբ գծագրեցի զմարգարտաշար բանս իմաստուն… Եւ արդ գրեցաւ սա ի սուրբ աստուածակոխ քաղաքս յԵրուսաղէմ, եւ վանս ընդ հովանեաւ սուրբ Փրկչիս: Արդ, աղաչեմ զամենեսեան, որք աւգտութեամբ սմա տեսութեամբ կամ աւրինակելով, կամ այլ ինչ աւգտութեամբ իւիք, յիշեցէք ի միտս բարիս զԹադէոս գըծողս, եւ զծնաւղսն, եւ զեղբարսըն, այլեւ զհոգեւոր եղբայրն մեր զՅովհաննէս կրաւնաւոր եւ սրբամիտ քահանայ, որ աշխատեցաւ եւ կազմեցաւ զգիրքս…