Հայերէն Յիշատակարաններ

***

ՍԱՂՄՈՍԱՐԱՆ

Տիրայր վրդ., Ցուցակ Օքսֆորդի, էջ 308 (1585 թ. )

Ստացող` Հեթում Բ թագաւոր

<56> Եւ ես` Հեթում, որդի վերոյ անուանեալ ծնաւղացս, որ յետ իւրեանց վախճանին թողին ինձ զայս Սաղմոսարանս ի դաստիարակ յայսմ կենաց եւ ի յո[յ]ս հ[ա]նդերձելոցն, եւ իւրենց չուեալ [փոխեցան] աստ[ե]ացս…: Որ է իւրեանց փոխման աւուրքն այս.

Ի թվին Հայոց ՉՃՂԹ (125Օ), ի յունիս ԻԹ (29)սպանին զպարոն Հեթումն տէր Լամբրոնին` պապն իմ:

Եւ ի թվին ՉԱ (1252) եւ ի յունվարի ԻԳ (23), որ էր աւր երեքշաբթի, հանգեօ ի Քրիստոս բարեպաշտ մամն իմ Զապել թագուհին:

Եւ ԷՃԺԹ (1271) հանգեաւ ի Քրիստոս պապն իմ, թագաւորն Հայոց Հեթումն:

Ի ՉԼԴ(1285), ի յաւգոստոս Թ (9) փոխեցաւ ի Քրիստոս ամենայգովելին հոգով եւ գեղեցիկն մարմնով մայրն իմ թագուհի Կեռան:

Եւ ի ՉԼԷ (1288), ի փտրվար Զ (6) փոխեցաւ առ ի Քրիստոս բարէպաշտ թագաւորն Հայոց Լեւոն, յորմէ փախեալ էր ի նմանէ ամենայն անչափութեան եւ մայր ամենայն չափից:

Եւ ինձ աւանդեցին ժառանգութեան թագաւորութեանս Հայոց:

Եւ իմ Հեթմոյս տեսեալ զի[մ] անարժանութիւն, յառաջ քան զկոչելն զիս, հրաժ[ար]եցի, եւ զձեւ թագաւորական փոխեցի ընդ ձեւ կրաւնաւորական, որ եւ զՀեթում անուն[ս] Յովանէս վերայփոխեցի: Վասն որոյ աղաչեմ զձեզ, զի զմերոյանուանեալ ծնաւղս իմ յիշել յաղաւթս ձեր` առ Քրիստոս, եւ զիս` Հեթումս, յաղաւթս ձեր ոչ մոռանալ, եւ դուք յիշեալ լիջիք…

***

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ՔԵՐԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ ՅՈՎԱՆՆԷՍԻ ԵՐԶՆԿԱՑՒՈՅ

Երեւան 2266 Ադոնց. «Արուեստ Դիոնիսեայ Քերականի», Ս. Պետերբուրգ, 1915 թ., էջ LXXXII-XCI

Հեղինակ` Յովաննէս Երզնկացի

Վայր` ի լեառն Լուսաւորչին

<29b> Նախադրութիւն բանի, ի ցոյցս պատճառի Հաւաքման մեկնութեան քերականին, եւ աղերս խնդրոյ աշխատաւորիս Յոհաննիսի առ սպասաւորդ բանի: Ճշմարտութեան հաւատոյ բանին ուղիղ դաւանութեան պահողաց եւ անախտ երկանց ծննդոց` դաստիարակ որդւոց հոգեւորաց, քան զմեղու եւ կաթին քաղցրորակ ճաշակաց եւ իմաստութանն ստեամբք սնընդագործացդ ընդ ձեզ եւ մանկանց ձերոց նորաբոյս եւ յուսումնատենչ համբակաց նորոյ Սիոնի սրբոյն գերագոյն գրկաց գգուեալ զաւակաց, ագարակին գանձոյ եւ մարգարտին մեծագնոյ` ընդ անցաւոր գոյիս գնողաց, որոց ցանկալի ճոխութիւն բանի, քան սոփերականն ո <30a> սկի, եւ քան զակունս լուսանշոյլս` լոյս մտաց եւ ճըրագ ընթացից շաւղաց իմաստութեան ջահ տեսողաց, ընկալարուք զաղերս բանի ի շրթանց եւ ապա զընծայս կառկառեալ բազկաց, եթէ հաճոյ թուեսցի ձեզ ըմպել ջուր ի ստոմանէ կաթի ջրոյ կարաւտացելոյ եւ կերակրիլ ի նկանակէ հացից քաղցի սեղանոյ անկեալ փշրանաց:

Հաւանեցուսցէ զձեզ զայս աննախանձութիւն բարուց, եւ հեզութիւն հոգւոյ եւ իմաստութեանն քաղցր բաղձանք մի՛ ներհակաբար վարիք ի վարձ քրտանց վաստակաւորի, եւ մի՛ սիրով տոչորեցելոյ ի գութ ուսումնակցացն ազգի զանընդունակն գթութեան շնորհիցէք զատելութիւն: Զի թեպէտ ոչ աղբիւր ջրոյ նոր պատառեցաք եւ ոչ ի կորդ ագարակի սերմանց որայս բարդից հնձեցաք, այլ միայն զխցեալ ջրհորս հարց մերոց բացաք եւ ի նոցունց համբարաց ցորենոյ հաց ի կերակուր գործեալ հասուցաք, բայց ոչ առանց աշխատութեան ուշոյ եւ խստիւ զըստինս խորհրդոց ճմլելոյ: Եւ այս ոչ ինքնաձեռք <30b> համարձակութեամբ վստահացեալ ի զաւրութիւն եւ կամ զգիտութեան փառս յանձն անփառունակ ձգելով, այլ հնազանդ հրամայաւղ հարանց եւ եղբարց հարազատաց խնդրոյ եղաք, եւ ի յորդորմանէ յարակցաց յայս յաւժարեցաք:

Զի ի պատահելն մեր յերբեմն ժամանակի ՉԼ (1281) թուին մերոյ գնալ յաստուածային քաղաքն Երուսաղէմ ի տեսութիւն փրկագործ տնաւրէնութեանն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ: Եւ եկաք երկիրն Հայոց ի Կիլիկէ, ի թագաւորութեանն Լեւոնի բարեպաշտի, որ յՌոբինեացն` որդի Հեթմոյ աստուածասիրի, եւ կացաք ժամանակս ինչ առ վերադիտաւղն աթոռոյ Սուրբ Լուսաւորչին մերոյ` կաթողիկոսն Հայոց տէր Յակոբ, հեղինակն հոգւոց, եւ հանճարոյ իմաստութեամբ վարժն աստուածաշունչ գրոց, հմուտ եւ գտաւղ բանից իմաստանոց, աննախանձաբար սիրողն եւ պատուաւղն ուսումնասիրաց: Որ եւ հայրն մեր հոգեւոր` հրամաեաց մեզ ասել զքերականն դաս իւրոց աշակերտաց, եւ ախորժելի եւ հաւանական եղեւ: Վասն որոյ խնդրեաց ի մէնջ պարզութիւն առնել մեկնութեան <31a> նորին, եւ լնուլ զթերին մնացեալ ի վերլուծական բանից մեկնողացն: Որ եւ աւուրս ինչ մնաց գործն անկատար սակս անպարապ գոլոյ եւ անանդորր ի տեղւոյ:

Եւ ապա շնորհազարդ ոմն ի վարդապետաց եկեղեցւոյ Յովհաննէս անուն, հեզհոգի եւ առաքինասէր, կացեալ ժամանակս յոլովս ի պաշտաւն սպասաւորութեան եկեղեցւոյ ի դուռն Սուրբ Կարապետին, որ ի Տարաւն, եւ ըստ շնորհի յաջողելոյն Աստուծոյ հասեալ ի վարդապետական աթոռ` ասել դաս եւ մեկնել զգիրս աստուածաշունչ աշակերտելոցն եկեղեցւոյ մանկանց. նա իսկ թախանձելի թղթով եւ աղերսական բանիւ խնդրեաց ի մէնջ զայս իրագործութիւն, իբր յոյժ տեղեակ գոլոյ իւր լուծողական մեկնութեամբ յայտնեցելոցն եւ անյայատ եւ ծածուկ մնացելոցն:

Այլ եւ որ առ մեզ էին ուսումնակիցք եղբարք փափաքելով փութացուցանէին զմեզ յայս: Եւ մեր, զի թեպէտ առձեռն էր պատճառն տկարութիւն մարմնոյ եւ անբաւականութիւն բանի, եւ տեղի եւս անպատշաճ ունողի եւ կեանս ամբոխականս, վասն նեղութեանցն, որ յաւուրս մերոյ ժամանակիս, մնայր <31b> անգործ յաւժարութիւն խնդրոյն:

Իսկ շնորհ ողորմութեանն Աստուծոյ գթացեալ ի մեզ, այն որ տայ թեւս աղաւնոյ հոգւոյն արժանաւորաց եւ յարուցանէ զանկեալ բազմամեայ անդամալոյծն, արձակեաց եւ զիս ի կապոյ շղթայից երկրաւոր ցնորից, եւ ետ դուզնաքեայ անապատ ի հանգիստ եւ ի գիւտ աւթեւանի, եւ հասոյց ի լեառն հանգըստեան Սուրբ Լուսաւորչին մերոյ Գրիգորի, յանապատսն որ ընդ հովանեաւ նորին, յորում ի մանկական հասակին էաք վարժեալ յուսումն դպրութեան յանապատն, որ յանուն Սուրբ Մինասին:

Անդ սկիզբն արարաք եղբարց ոմանց ասել զգիրս աստուածաշունչս եւ ի յիշումն ածաք զխնդիրս պատկառելի եղբարցն: Եւ յԱստուած ապաւինեալ, եւ ի շնորհս Սուրբ Լուսաւորչին, եւ եկեղեցեաց սուրբ լերինս, եւ յաղաւթս եւ յոյս խնդրողացն, զայս առաջին պտուղ յանապատի կենաց` ընծայեցաք սուրբ եկեղեցւոյ մանկանց:

Բայց ցուցից ձեզ եւ զայս, զի մի եւ յաւելորդ եւ յանպէտս թուիցի աշխատութիւնս մեր: Վասն զի <32a> մեծապատիւ իշխանն Մագիստրոս` որդի Վասակայ մարտիրոսի եւ հայր կաթողիկոսին Գրիգորիսի, տէր Վահրամ կոչեցելոյ, աշխատել էր ի հաւաքումն Մեկնութեան սորա, եւ մինչ առ մերս ժամանակ յայնու վարժէին վարդապետքն մեր զաշակերտեալսն իւրեանց:

Ապա զի՞նչ հարկ էր այլոց ի մէնջ զայս խնդրողաց, կամ մեր առ այս ձառնարկութիւն յաւժարելոյ: Եւ ասացից. նախ` զպակասութիւն առաջնոյն. աւ երկրորդ, զմերն յաւելուած բանից, եւ երրորդ սակաւ ինչ պատուէր հանճարասիրացդ աւանդեցից: Զի հմուտն իմաստութեան Մագիստրոս իշխանն, աշխատեալ ի սմայ եւ երեք մեկնչաց բանս առ միմեանս եդեալ` զԴաւթի փիլիսոփայի եւ զՄովսէսի քերթողի, եւ զմիւս իմաստնոյ, որոյ չէր գրեալ անունն, արարեալ եւ ինքն յաւելուած բանից յինքենէ, որոյ տացէ Տէր վարձս աշխատանացն, զի ընդ իշխանական հոգաբարձութեանն եւ զայս ընձեռեաց մեզ աւժիտս: Բայց զբանս մեկնողացն ոչ էր խառնեալ ընդ միմեանս, եւ ոչ զիւրաքանչիւր մեկնութիւն <32b> հանդէպ եւ կշիռ բանին եղեալ: Էին եւ այլ մեկնիչք, որք ոչ էին հանդիպեալ նմա: Եւ բազումք ի մասանց բանին ոչ ունէին ըզմեկնութիւն, եւ էր` զի կրկին եւ երեքկին էր եդեալ զերից մեկնչացն: Եւ կարգ շարադրութեան, թէ ո՞ր առաջին եւ ո՞ր երկրորդն` ոչ ունէր ըզյարմարութիւն: Սաւս այսորիկ, որոց ոչ գոյր լուծումն, տարակոյս առնէր մտաց, եւ որոց կրկին էր` ձանձրութիւն ընթերցողին: Եւ նախադասութիւն եւ ստորադասութիւն ոչ ըմտ տեղւոյ գոլով աշխատանս էր շարաբանութեան:

Իսկ մեր` ժամանակաւ տարեալ հոգք ժողովել զՄեկնութիւնս Քերականին, եւ առաք առանձնակի զամենեցունց արարեալսն եւ եդեալ ի մի գիրք` զոր ուսումնասէր պարոնն Յովհաննէս, որդի մեծապատիւ եպիսկոպոսին մայրաքաղաքին Եզնկայի, գտեալ ուրեք աւրինակս հին եւ տուեալ փոխել, յորում էր Դաւթի փիլիսոփային եւ Մովսիսի քերթողին եւ այլ մեկնիչս առանց անուան մեկնողին, էր ի նմա եւ Բարսղի մեկնութիւն. գտայ եւ յանապատն Դեր <33a> ջնայ, զՀամամայ Արեւելից վարդապետի Մեկնութիւնն, այլ եւ աստի եւ անտի լուծումն բանից արարեալ մերոց իմաստնոց: Եւ էր զոր յայլ իմաստասիրական գրոց զյարմարն եւ չդէպըն եւ զընմանն բերեալ եդաք ընդ համազաւրի բանին, եւ յայսցանէ ամենեցունց արարաք զՄեկնութիւնս զայս: Եւ էր` զի ի զաւրութենէ սոցուն եւ շնորհաց ի մերս ծընանէր պիտանութիւն բանի ի միտս: Եւ զամենայն մեկնողացն բան կշիռ եւ հանդէպ բանին եդաք, զկրկին եւ զերեքկին բանիցն երկարութիւն ի միաւորութիւն խառնեցաք, եւ որոց ոչ գոյր լուծումն մասանց բանի, լիով եւ անթերի գտեալ` լցաք զթերութիւն: Բազում եւ այլ դըրունս բանական արուեստի յայլմէ տեղւոյ առ ազգակիցն խառնեալ յաւելեաք:

Էր զի եւ յարուստ բանականութեանս անուանց զյոլովս, որ անծանաւթ էր մերում ազգի, որոց հասու եդաք փոքր ի շատէ նշանակելով` ծանաւթ մանկանց եկեղեցւոյ արարաք: Եւ այսպէս, զմերս դիտաւորութիւն աւ <33b> արտեալ, մաւր մեր եկեղեցւոյ սրբոյ ընծայեցաք, եւ զմանկունս ուսման ի փոյթ սորին յաւժարամիտս արարաք:

Վասն որոյ պատուիրեմ ձեզ եւ յոյժ աղաչանաւք հայցեմ, մի անփոյթ առնէք կրթիլ վարժմամբ փոքու այսու գրովք, զի մեծամեծ եւ յոլովս է տուաւղ զաճումն մտաց եւ բազմաց է սա բանալի իմաստութեան դրանց:

Եւ յոյժ սրտաբեկեալ խոցիմ, յորժամ տեսանեմ զազգըս մեր անփոյթ արարեալ զիմաստասիրական ուսմանց եւ զհմտութենէ արհեստից բանականաց, մինչ զի զհանգամանս անուանց իմաստասիրացն գրոց անտեղեակ գոլով, զորս յայտնեալ են հարք մեր ի գիրս իւրեանց զոր ընթեռնումք, զոր այժմ երկարութիւն համարիմ յիշել զանուանսն, եւ կամ զպատճառ հեղգութեան ազգիս:

Այլ միայն զայս պատուիրեմ, մի ոք, որ անտեղեակն է արհեստի գրչութեան, ձեռնարկեսցէ գրել զսա եւ տապալել զերկս աշխատութեան բանասիրացն, այլ ստոյգ եւ ուղիղ գրչաց տացէ փոխել, զի իւր եւ այլոց <34a> լիցի պիտանացու: Եւ մի ոք նեղապատեալ ձանձրութեամբ թողցէ զսակաւ բանք նախադրութեանս, իբրեւ զաւելորդ: Որք փոխէքդ աւրինակաւ, կամ որք ասէք զսոյն աշակերտաց, իբր յոլով աշխատութեան զսակաւն ոչ տալով բարեմտութեամբ փոխարէն սիրոյ: Եւ այոքիկ այսքան:

Այսուհետեւ ի սկիզբն եկեսցուք առաջիկայ գրոցս, զոր Տէր առաջնորդեսցէ: Ոհ զաղքատս ի պատուական գանձէս յիշեա ի Տէր:

բ

Ի խնդրոյ տեառն Յակոբայ Հայոց կաթողիկոսի եւ վարդապետաց մերոց եղբարց, արարեալ հաւաքումն Քերականին Մեկնութեան, Յովհաննիսի Երզնկացոյ ուսումնականի ի գրոց:

ա

<195a> Մեծասքանչ եւ զարմանահրաշ բանաւոր կենդանի այս մարդ մի եւ նոյն կազմած, եռակի տարորոշմամբ զանազանի. միտք գոլով իմանալի, եւ եռամասնեայ հոգի, եւ մարմին զգալի. վասն որոյ եւ բարեացն սորա փարթամութիւն յերիս զանազանի. հոգեկան եւ մարմնական, եւ որ շուրջ զմարմնովն:

Եւ հոգեկանք են իմաստութիւն եւ հանճար, աստուածային ուսմանցն գիտութեան, առաքինութիւնք անկեղծ եւ հաւատք ուղիղ: Իսկ մարմնականք են` քաջազգայութիւն եւ առողջութիւն, գեղեցկութիւն եւ զաւրութիւն: Իսկ որ շուրջ զմարմնովն` իշխանական ճոխութիւն, բարէտոհմութիւն ազգի, ստացուածոց փարթամութիւն եւ տոհմնաւոր սիրելիք:

Արդ, որ զկարգ կազմածին իւր տեսանէ, անտի եւ զիմաստագործ կարգ արարչութեան Աստուծոյ ծանիցէ, եւ զվերնոցն ազգակից միտս սկզբնատպին բարութեամբն կերպարա <195b> նեսցէ: Իսկ որք զվերինն խորհին ըստ Պողոսի, եւ ելս ի սրտի դնեն ըստ Դաւթի, եւ յոտն կան եւ գնան աստի ըստ Միքիայ, եւ աւն յարուցեալ երթիցեն ընդ Յիսուսի, կատարելոյն բաղձան բարութեան, եւ զմարմին եւ զմարմնական բարիսն եւ շուրջ զմարմնովն են պանծալիք, յանմարմին հոգւոյնփոխեն յազնուականութիւն, եւ զմարմնոյն ծանրութիւն հոգիացուցեալ` զարարչական ճշմարտեն պատկերագործութեան նմանութիւն:

Արդ, վերնական աստուածային բարեացն ի կերպ կազմածին ստուգապէս պատկերագրաւղն, բարեպաշտութեան եւ իմաստութեան տիրապէս տարփաւորն, աստուածասէր թագաւորն Հայոց Հեթում, որդի Լէոնի բարեպաշտի, որդւոյ իմաստուն արքային Հեթմոյ հաւր եւ մաւր Զապելի սրբոյ թագուհոյ, դստեր առաջին պսակաւորին Լէոնի, որդւոյ Ստեփաննեա, որդւոյ Լեւոնի, որդւոյ Կոստանդեայ, որդւոյ Ռուբենի մեծի իշխանին, յերկուց թագաւորական ցեղիցն սերեալ զարմի, ի <196a> Բագրատունոյն եւ յԱրծրունոյն:

Յայսոսիկ թագընգալեաց եւ յիշխանացն բարձրագահից բողբոջ բարեպաշտութեան բուսեալ, եւ ծաղիկ գարնանոյ ի ձմեռնացեալ ժամանակիս երեւեալ, սաղարթաւոր եւ բազմոստեան արքայական տնկոյն պտուղ քաղցրաճաշակ համս եւ ի տոտս հասեալ, հայկական սեռիս եւ արամեանս ազին, բեկելոց եւ խոցոտելոց յայլալեզու ազանց, սպեղանի եւ դեղ դիւրացուցիչ, բարեզարդութեան կարգաց եւ կրօնից եկեղեցւոյ, եւ մանկանց նորին դասաւորութեան պայծառացուցիչ, վարժ աստուածային գրոց սըրբոց, եւ պատուաւղ ուսումնականաց եւ գիտութեան հմտականաց, բարեգութ առ ամենեսեանն եւ խնամածու, յորմէ եւ ես նուաստ Յոհաննէս Եզնկացի բազում խնամ սիրոյ եւ առատութիւն գթոյ վայելեցի:

Եւ զի յոյժ գրասէր եւ ուսումնասէր ունէր բարս բարեմիտ թագաւորն, որ եւ ի դառն ժամանակիս, յորում աշխարհ ամենայն իբրեւ զծով անդընտական խորովք խռովեալ եւ ամբոխեալ ծփէր, եւ աւազանման որդիքն Աբրահամու, անօրէն ազգն Իսմայէլի եւ աղախնածին որդիքն <196b> Հագարու, ծանրացեալ ի վայր քարշեալ ծածկէին զաստեղացեալ որդիսն Հաւրն հաւատոյ, վասն պայծառ լուսոյ առաքինութեան ի նոսայ նուաղելոյ, եւ բռնացեալ նեղէին` մաշել սրով եւ գերութեամբ:

Իսկ բարեսէր թագաւորն Հեթում, իբրեւ զաստղ նշանաւոր, լուսանշոյլ փայլէր, եւ զաղքատութիւն եկեղեցւոյ մաւր զարդարեալ ծածկէր, եւ ոչ դադարէր ի գիրս ստանալոյ եւ յեկեղեցւոյ գանձս յաւելումն առնելոյ:

Վասն որոյ եւ ես նուաստ Յոհաննէս Եզնկացի, բիւր բարեաց պարտականս, խոհեմամիտ եւ իմաստութեան պատւող արքայի ընծայեցի զփոքր զայս գրկունք, որ կոչի Քերական, առ ի քերել եւ սրբել, պարզել եւ զտել զամեանայն բանախաւսութեանն իրագործութիւն, վեցեակ կատարելութիւն սորին մասամբքն, կատարելագործել զբնաւորութիւն ի վեցերեկի աւուր ստեղծեալ մարդոյն, զվերծանութիւնսն առոգանութեանց ընթեռնուլ արուեստիւ զրուցատրութիւնսն իմաստապէս եւ ոչ ռամկականացն սովորութեամբ լեզուաց գաւառաց եւ պատմութեանց ազանց, համառաւտ համեղախաւսութեամբ <197a> համեմատութեանցն լծակաւ զբայիցն եւ զբանիցն ուղղել մէտս կշռոց, զդատումն քննողութեան առնել ի տաղիցն չափողութիւն, եւ ի ճառիցն ուղղամիտ հարազատութիւն, տեղեկանալ եւ տառիցն զանազանութեան եւ բառիցն ի բանսն շինողութեան, վերահասու լինել վանգիցն եւ փաղառութեանցն փոխայեղութեանց, բանալի ունել բանին զութնեակ մասունս քերթողութեանն, առնուլ զիմաստս անուանցն հասարակաց եւ մասնականաց, եւ ընդ նոքումբք անկեալ տեսակացն, եւ ի խոնարհմունս բայիցն յաւդելոյ եւ շաղկապելոյ, եւ այլոց մասանցն արուեստիւ անդամոց մարմնոյ:

Արդ, ի յայսմ ժամանակի, որ էր թուականիս Հայկազեան տումարի ՉԽԲ (1293), գրեցաւ գրկունքս, որ եւ յայսոսիկ աւուրս ժամանակաց բազում եղեւ աղէտս ողորմանաց, եւ զգայական սուգ եւ կսկիծ [ա]սդողական քրիստոնէից ազգի, անաւրէն սուլտան այն Եգիպտոսի, զորս պարտ է յիշել կարճառօտ բանիւ:

Զի ի ՉԼԸ (1289) թուականին սուլտանն Եգիպտոսի` Ալֆէ անուն, առաւ Տրապաւլիս` զերեքպարսպեան ամրութեամբ պատեալն <197b> գեղեցկաշէն քաղաք, անցեալ զաւրաւքն ընդ մուտս ծովուն, յաւարի առեալ զանչափ գանձսն, որ ամբարեալ կայր առ փարթամացեալ բնակիչսն, աւերեալ յատակեցին զպարիսպ քաղաքին, եւ քակեցին զհրաշազարդ եկեղեցիսն:

Իսկ ՉԽ (1291) թուին, որդին Ալֆէ մելիք Աշրաֆ անուն, խակամիտ եւ գազանաբարու, առ զմեծահռչակ եւ բազմամբոխ քաղաքն զԱքայ, զոր ունէին ազգ ֆրերացն, տունն Դամբլուն եւ Ոսպեթալին, անարի եւ թոյլ գտեալ ազգն արիական առաջի անաւրինացն: Մատնեցաւ քաղաքն ի պաշարումն եւ առաւ, եւ սպառեցան սպնամամբ սրոյ եւ գերութեամբ: Զի սուրք անաւրինացն` զաւազանածին տունկսն բանաւորական թաւթափէին զգլուխսն ի մարմնոց, իբրեւ զտերեւս ծառոց, եւ այլքն վարեցան ի գերութիւն իբրեւ զձագս հաւուց ի բունոյ բնակութեանց իւրեանց, եւ ազնուականքն եւ ազատածինք, ճոխքն եւ փառաւորք` գնացին ի ստրկութիւն, եւ մնաց քաղաքն բազմորդի իբրեւ զմայր սեւազգեստ ի վերայ <198a> մանկանցն իւրոց:

Իսկ ի թուականին ՉԽԱ (1292) յաւելաւ ահ եւ երկեղ, դողումն եւ սասանութիւն յերկիրն Հայոց եւ Կիլիկիայ, զի վիշապագլուխն այն, որ առ զԱքա, դիմեաց ի դարանէ իւրմէ ահագին շրջմամբ եւ դղորդելով, անհուն զաւրաւք հեծելաւք եւ հետեւակաւք, ըստ Երեմիայի գուժմանն բաւթի` Ել առիւծն ի մաւրէ իւրմէ` սատակել զազգս, խաղաց եւ ել ի տեղւոջէ իւրմէ առնել զերկիր աւերակ. եւ քաղաքք քակտեսցին առ ի չգոյէ բնակչաց ի նոսայ, վասն որոյ ասէր. Ի վերայ այդորիկ քրձազգած եղերուք, կսծեցարուք, ճիչ բարձէք, զի ոչ բարձաւ սրտմտութիւն բարկութեան իմոյ ի ձէնջ:

Յայսմանէ սարսեալ յերկիրն Կիլիկեցւոց` գաղթեցան ի լերինս եւ յամրոցս բերդիցն. իսկ նա դիմեալ գնաց ի վերայ հայրապետական աթոռոյն Հայոց` ի Հռոմկլայն. եւ պատեալ պաշարեաց զնայ բազմաձեռն պատերազմողօք, բարձրաձիք բաբանօք ծանր քարանց, քարահատ արուեստականօք եւ նաղմափոր դարանամտօք, եւ առ զաստուածաշէն եւ զգեղեցկադիր ամրոցն, վասն մեղաց մեր յաճախութեանցն, եւ բարեացն նուազութեանց: Գերեաց եւ զսուրբ հայրապետն մեր` զկաթողիկոսն տէր Ստեփաննոս, եպիսկոպոսօք եւ քահանայիւք եւ անթիւ քրիստոնէիւք, որ համեմատ էր ողբոց եւ աւերմանն Սիոնի եւ Երուսաղէմի. զի քահանայք եւ արք փառաւորք անկան ի սուր, եւ կանայք պատուականաց` [անարգեցան], աստուածային կտակարանք յանօրինաց ձեռաց յափշտակեցան, առաքելական եւ մարտիրոսական նշխարք սրբոց խորտակեցան, զարդն ոսկւոյ եւ մարգարտեաց եւ ականց պատուականաց, որ ի վերայ սրբութեանց` կողոպտեցան, աջն առաքելապատիւ Սուրբ Լուսաւորչին մերոյ` յերկիրն այլազգեաց գերեցաւ, որ ողորմելի էր քան զգերութիւն տապանակին ի հնումն: Եւ եղեւ այս ամենայն Հայաստանեայց ողբս եւ յարտասուս, ի հեծումն եւ ի հառաչումն:

Յայսքան ամս, որ այս ամենայն գայր ի վերայ քրիստոնէից, ի պատուհաս մերոց յանցանացն եւ անդառնալի մեղացն: Յար եւ անհատ եկաւորութեան գային դեսպանքն ի մեծամիտ եւ յանբարտաւան սուլտանէն առ քրիստոսասէր եւ առաքինազարդ թագաւորն մեր, սաստիկ սպառնալեօք եւ ծանր հարկապահանջութեամբ, եւ անթիւ գանձս յոսկւոյ եւ արծաթոյ խնդրելով, եւ այլ բազում [ընչից]:

Իսկ թագաւորն մեր կայր երկայնամտութեամբ, անշարժ եւ հաստատուն յուսով յԱստուծոյ ապաւինեալ, եւ յաղաւթս եւ ի պաղատանս հաշտարարս, եւ հեղումն արտասուց, եւ ըստ յուսոյ մարդասէր թագաւորին կայաք եւ մնայաք մինչեւ ի թիւս թուականին ՉԽԲ (1293), եւ վստահանայաք յողորմութիւն Աստուծոյ պարգեւ լինել շինութիւն աշխարհիս, յուսոյ եւ սիրոյ թագաւորին, որ յԱստուծոյ եւ ի սուրբս նորա:

Իսկ Աստուած որ ոչ ամաչեցուցանէ զյուսացեալսն իւր, ըստ հայցմանն Դաւթի եւ երաշխաւորութեան Պօղոսի, եւ որպէս փորձի ի բովս ոսկի եւ արծաթ, նոյնպէս ընտրէ զսիրտս Աստուած ըստ Սողոմոնի, հայեցեալ ի համբերատար ժուժկալութիւն թագաւորին մերոյ, եւ ի նեղութիւնս, զոր կրէր <198b> երկիրս Հայոց, եւ որ ի ձեռին ունի զսիրտս թագաւորաց, որպէս սահանս ջուրց, եւ ըստ որ կոյս կամի նայեցուցանել` դարձուցանէ զնա: Եւ որ մինչեւ ցայս վայր թոյլ ետ գոռոզաբարու սուլտանին` սրտմտական բարկութեամբ իբրեւ զհոսանս գետոց գոռալ, հեղեղաբար յարձակմամբ գերել եւ գերփել, եւ գազանային ցասմամբ զսպառումն սպառնալ ըստ Նաբուգոդոնոսորայն ի վերայ Երուսաղէմի, դարձոյց զսահանս տրտմութեան նորա, եւ նայեցոյց խոհականին` վարել ընտրութեամբ, եւ գթալ որպէս Կիւրոս առ գերեալսն յԵրուսաղէմէ (ի) Բաբելոն:

Զի ի նոյն թուիս ՉԽԲ (1293), ի մուտս յունիս ամսոյ, եկին դեսպանք պատուաւորք ի սուլտանէն, եւ բերին աւժիտս մեծագին եւ պատուական զգեստուց ղալաթ եւ զիլայ անձին թագաւորին, եւ զեղբօր նորա. բերին եւ թուղթս երդման զսուլտանին եւ զմեծամեծ ամիրայաց նորա, եւ հաստատեցին դաշինս սիրոյ եւ խաղաղութեան ընդ թագաւորն Հեթում, առին եւ ի նմանէ երդումն հաստատութեան, ընկալան եւ պատմուճանս զարդուց ամենայն եկեալքն ի սուլտանէն: Առաքեաց եւ <199a> առատամիտ թագաւորն մեր բազում բեռինս արծաթուց եւ զանազան կտաւս ոսկէնկար մետաքսից, եւ բազմութիւն ձիոց եւ ջորոց, եւ այլ իրս նորագիւտս, աղերս եւ հարկ սուլտանին:

Եւ եղեւ այս սիրոյ խաղաղութեան հաստատութիւն` խնդութիւն մեծ յերկիրս Հայոց: Էր եւ աղերս գթութեան Աստուծոյ ի մեզ բարերարելոյ, յոյս եւ հաւատ եւ սէր եւ ողորմածութիւն թագաւորին: Զի որ զդառն ջուրն Մեռայի արար ըմպելի անուաշահամ հնոյն Իսրայէլի, զդառնութիւն բարւոյ սուլտանին քաղցրացոյց ընդդէմ թագաւորին մերոյ եւ եկեղեցւոց Քրիստոսի:

Արդ, որք ընթեռնուք զայս բան յիշատակի, եւ աւգտիք յարուեստական գրոյս իմաստութենէ, յիշեսջիք բարի յիշմամբ զբարեպաշտ թագաւորն Հեթում, հայցել ի Քրիստոսէ զթողութիւն մեղաց, եւ խնդրել արքայութիւն անմահական կենաց: Յիշել ընդ նմին եւ զսրբասնունդ եւ զբարեբարու եղբարս նորա, զոր սնուցանէր երկիւղիւ Տեառն, եւ ուսմամբ իմաստութեան, եւ զբարիարմատ ծնաւղ քահանայութեան եւ զաւակացս, զի եւ դուք գթութեամբ յիշեալ լիջիք յամէնաւրհնեալ յիշումն Աստուծոյ, ամէն, ամէն:

***

ՀԻՄՈՒՆՔ ՀԱՒԱՏՈՅ

Երեւան 567 եւ 2757

Ժողովող՝ Յոհանէս Եզնկայեցի

Նուաստ եւ տկար ոգի Յոհանէս Եզնկայեցի սպասաւոր բանի եւ իմաստից գրոց սրբոց ծարաւի, յոլով ժամանակօք եւ աշխատութեամբ բազմաւ ստացա զերեք գիրքս, որ են Հիմունք հաւատոյ ուղղափառութեան. եւ թէ զմին ի սոցանէ գտանէ ոք, բարեբախտութիւն մեծ եւ փարթամութիւն անկշիռ համարիմ նմա, մանաւանդ զճաշակ քաղցրութեանն գիտողի, զոր եւ գտի ես յայլ եւ յայլ տեղի եւ ժամանակի, եւ ստացա զերիս գիրսն: Եւ ի նոցունց դարձեալ ետու գրել, առ միմեանս եդի եւ արարի մի գիրք. առաջին` զԱնանիայի զՀայոց վարդապետի, երկրորդ` զԽոսրովկայ թարգմանչի եւ զհզօր գիտնականի, երրորդ` զՍարկաւագ վարդապետին եւ մեծ իմաստասիրի զՀաղպատեցոյ, եւ թողում ըստ որում յետ եմ ժառանգէք յոգնազան բարեաց ճոխութիւն, յամենառատ գանձուց փարթամութիւն: Աստուածաբանական հանճարով յերկինս թռուցելոց սա թեւք զօրաւոր եւ վերայցուցիչ, յաշխարհիս ծովիկ նաւելոց ղեկք վարիչք եւ ուղղիչք, ի մարտս խմբից հերձուածողականաց զենք սրեալք յաջողակ ձեռաց քաջամարտից, ի խաղաղական ժամու` ժողովուց սեղանք երկնաւորք եւ քաղցրաճաշակ լցեալ կերակրովք, վաճառականաց հանճարոյ եւ հմտագունից` մարգարիտ անգիւտ եւ աշխարհաւ ամենայնիւ գնեալ, աղքատաց անձաց եւ նիւթականաց անձեռնհասից սա ճոխութիւն երկնաւոր եւ անհամեմատելի, իմաստութեամբ լուսաւորականաց` արփի լուսաբուխ եւ բազմանշոյլ, անգիտութեան մթով պատելոց` ճրագ լուսատու եւ խաւարափարատ:

Սա ձեզ յոլով բարեաց բղխմունս աղբերաց եւ մեզ նիւթ յիշատակի եւ բարբառ եւ ձայն առ ձեզ մաղթանաց, զի որք օգտիք եւ զուարճանայք, զողորմելի Յոհանէս յիշեսջիք, եւ մեղուցելոյս անձին եւ վարդապետին իմոյ եւ ծնօղաց ողորմութիւն ի Քրիստոսէ հայցեսջիք:

***

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ԺԱՄԱԿԱՐԳՈՒԹԵԱՆ ԵՒ ՊԱՏԱՐԱԳԻ ՄՈՎՍԻՍԻ ԵՐԶՆԿԱՑՒՈՅ

Երուսաղէմ 395 (1331 թ. ), Պողարեան, Ցուցակ Բ, էջ 322 (1331 թ. )

Հեղինակ` Մովսէս Երզնկացի

Ես Մովսէս մեղաւք մեռեալս ոգի` ծնունդ վերջին ժամանակի, եւ սպասաւոր պիտակ բանի, կամեցայ հաւաքումն առնել սրբոցն բանից, որ վասն աղաւթից եւ ժամաարգութեան արարեալ էին յառաջագոյն, եւ զիւրաքանչիւր առանձնակի որոշեալսն յանցնիւր տեղւոջ Կարգեալ, այլ եւ բռնադատեալ եղէ ի սիրելի եղբաւրէ ումեմն Թէոդորայ զթողեալսն ի ի մեծէն Խոսրովու զբանս աղաւթից, յանցնիւր տեղւոջ վերլուծութեամբ դնել: Եւ իմ թէպէտ եւ հայեցեալ տեսանէի յոյժ անարժան զիս այսպիսի գործառնութեան` եւ լրբութիւն մեծ զայսպիսի իրողութեանց բուռն հարկանել, որ ի վեր է քան զկար եւ զարժանն իմ, սակայն զմտաւ ածի թէ, եւ ձագ ագռաւոյ, թէ ընդ արծուոյ եւ ընդ բազէի աւդապարիկ լինիցի, ոչինչ շփոթումն եղիցի, զի ամենեցունց յայտնի երեւի թէ ագռաւն ագռաւ է, սեւամորթի, զազրալի կենդանի եւ ամենեցունց ատելի, եւ նոյպէս ագռաւ մնասցէ եւ ծանիցի: Եւ քան հեղգութեամբ ի հանգիստ յաւժարել, աշխատութիւն յաւէտ է բարի, եւ իւրաքանչիւր ոք զիւր վարձ առցէ: Եւ թէպէտ եւ կամեցայ հասկաքաղ լինել ի հունձս սրբոցն, եւ ճռաքաղ ի կութս, սակայն փախեայ աշխատութենէ` զամենայնսն ոչ կարացեալ քննել, այլ եւ խնայելով ի լսելիս ունկնդրաց, եւ զի մնացեալքն զնոյն զաւրութիւն ունին: Եւ իմ չմեղադրութիւն պահանջելով յամենեցունց, ներումն խնդրեմ, եւ Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ փառք յաւիտեանս յաւիտեան:

բ

Ի վեց հազարերորդի չորեքհարիւրերորդի, իննսներորդի եւ չորք թուի ելանելոյն Ադամա ի փառակենցաղ դրախտէն, եւ յեւթն հարիւր քառասուն եւ երկու թուի հայկականս տումարի (1293), ի դիտապետութեան տեառն Ստեփաննոսի` գերելոյն յԵգիպտացւոց, եւ ի թագակալութեան Հեթմոյ որդւոյ Լեւոնի` առն բարեպաշտի եւ աստուածասիրի, Մովսէս մեղաւք մեռեալ ոգի կամեցայ հաւաքումն առնել համառաւտաբար մեկնութեանց սրբոյ Պատարագիս, զոր սուրբ հարքն Խոսրով Անձեւացեաց եպիսկոպոս եւ Ներսէս Տարսոնի յառաջագոյն ընդ երկար քննեալ էին, նաեւ զոր յայլոց սրբոց հարց եւս կարացաք բանագտակ լինել` յանցնիւր տեղւոջ եդաք առ ի զբաւսանս մանգանց Սիոնի: Եւ զայս ոչ թէ միայն յանձնէ կամ սիրով խիզախեցաք, այլ յորդորեալ առաւել յիմաստուն րաբունապետէն Յովհաննու, որ եւ ի սոյն ամի փոխեցաւ ի Քրիստոս, որոյ շնորհեսցէ Տէր Աստուած հանգիստ եւ ողորմութիւն: Արդ, եթէ ումեք հաճոյ թուեսցի` Տեառն շնորհ, եւ թէ ոչ` ի բունսն ընթասցի Մեկնութիւն եւ զմեզ անպարսաւս թողցէ, զի ըստ առն եւ զաւրութիւն իւր, եւ իւրաքանչիւր ոք իւր վարձս առցէ ի Փրկչէն մերմէ Յիսուսէ Քրիստոսէ, որ է աւրհնեալ ընդ Հաւր եւ Հոգւոյն սրբոյ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 7488

Գրիչ Վարդան

Վայր` Վերին Վարագ

Փառք անճառելի Սուրբ Երրորդութեանն` Հաւր եւ Որդւոյն եւ Հոգոյն սրբոյ, այնպիսի փառք, որպէս ինքն կամի եւ իւրն վայելէ, որ ոչ լեզուաւ ճառի եւ ոչ մտաւք իմանի, երկնայնոց ի հրանիւթից կարգապետութեանցն, եւ ի ստորնայնոցս հողանիւթեայ գոյացութեանցս երկրպագութիւն, եւ փառք անլռելի ձայնի, այժմ եւ անդր քան զյաւիտեանս, որ տրամադրեաց զմատունս վերջացելոյ տկար Վարդանայ աննման մեղապարտի, հասանել ի գիծս վերջին փցնածին կածնաւ, նմա գոհութիւն յամենայնի իմովս ձայնիւ, ամէն:

Արդ, գրեցաւ սուրբ Աւետարանս յամի Չ-երրորդի Խ-երորդի յերկրորդի յառաջեալ թու <206b> ականութեանս Հայոց (1293), յամս վերայդիտողութեան տեառն Ստեփանոսի Հայոց կաթողիկոսի, ի դրան հոյակապ եւ հռչակաւոր աստուածընկալ Սուրբ Նշանիս Վարագայ, յառաջնորդութեան սուրբ ուխտիս տեառն Պետրոսի վեհիմաստ հուապետի եւ Կարապետի խոհական գիտնականի, որ ընկալան զտկարութիւնս մեր, որոց տացցէ Տէր Աստուած անվրդով կենաւք կենցաղավարիլ ի կամս իւր, ամէն, ամէն:

Գրեցաւ ի Վերին վանքս, ի դրան սուրբ եւ աստուածաբնակ Նշանիս, ի յեղբայրութեան պատուական երկնակրաւն ծերունոյս Յակոբայ, եւ յայլ եղբարցս` Յովասափա, Յովսեփա եւ Մխիթարա, հրամանաւ եւ ծախիւք աստուածասէր, յոքներանեան երջանիկ եւ կուսակրաւն քահանա Ղազարու:

Արդ, աղաչեմ լուսերամ հանդիպողքդ սմայ տեսութեամբ կամ գաղափար դնելով, մանաւանդ թէ ձեւք զՔրիստոս Աստուած յիշել ողորմութեամբ իւրով եւ գթութեամբ զստացաւղ սուրբ Ավետարանիս ննջեցելովքն հանդերձ, ի գալստեան աւուրն ահաւորի: Եւ ծնողն իմ զԳորգշահ զհանգուցեալն, եւ զկենդանին, եւ զեղբարսն: Եւ միայննակեացս Դաւիթ, որ զթուղթս կոկեաց, եւ զԹումայ եւ զԳրիգոր փոխեալն առ քեզ, եւ զտառապեալ գրողս, եւ անտես արայ զանցանս մեր բարեխաւսութեամբ մաւր քո, եւ քեզ փառք յամենայն բերանոյ, ամէն:

Եւ զառաջնորդ սուրբ ուխտիս` զնախկին յիշեցեալն զտէր Պետրոս, որ բազում բարութեանց առիթ եղեւ սուրբ ուխտիս, որ էհատ զհարկից պահանջումն անաւրինաց, եւ արար խաղաղութիւն մանկանց նոր Սիոնի, եւ պայծառութիւն սուրբ եկեղեցեացս, որոյ յիշատակս աւրհնութեամբ եղիցի ի Քրիստոս Յիսուս, ամէն:

բ

<61b> Փառք սուրբ Երրորդութեանն յամենայն գոյից, ամէն, որ զաւրացոյց զտկարութիւնս իմ հասանել սուրբ Աւետարանիս Մաթէոսի։ Նոյն Սուրբ Հոգին տացէ այլ սկսանել եւ կատարել, նմա գոհութիւն։

Զստացաւղ սուրբ Աւետարանիս եւ զգրող սորա եւ զծնաւղս եւ զեղբայր յիշեայ Քրիստոս Աստուած ողորմութեամբ քո եւ գթութեամբ, եւ թող զյանցանս նոցա ի յահաւոր գալստեան քո, ամէն։ Եւ զընթերցողացդ եւ զլսողացդ ամէն, ամէն։

գ

<99b> Աւրհնեալ է Քրիստոս Աստուած։

Փառք ամենասուրբ Երրորդութեանն յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն։ Զստացող եւ գրող սուրբ Աւետարանիս, եւ ծնողս նոցա եւ զազգատոհմ նոցա, եւ զմանուկս Դաւիթ, եւ զփոխեալն յաստեացս զԹումա, եւ զԳրիգոր կրաւնաւոր, յիշեա Քրիստոս Աստուած ի գալստեան քում, ի յաւուրն համառաւտի զնոսա եւ զընթերցողս ողորմութեամբ քո։

դ

<160b> Զստացող սուրբ Աւետարանիս եւ զՎարդան փցուն գրիչ յիշեալ Քրիստոս Աստուած եւ զմանուկս Դաւիթ, որ թուղթս կոկեաց, եւ զընթերցողսդ եւ զլսողս ողորմութեամբ քո եւ գթութեամբ ի յահեղ աւուրն ի քո գալստեանդ, ամէն, եւ թողութիւն արայ բազում յանցանաց մերոց եւ ծնողաց մերոյ, ամէն, եւ քեզ փառք Սուրբ Երրորդութիւն յամենայն գոյից… ամէն։

Շարունակելի