Հայերէն Յիշատակարաններ

***

ՆԵՐՍԻՍԻ ԼԱՄԲՐՈՆԱՑՒՈՅ ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ՍԱՂՄՈՍԱՑ

Երեւան 1526 (1294 թ. )

Յիշատակարան թագաւորին Հայոց Լեւոնի ընծայաւղի զաւրինակ սուրբ գրոցս Հաղբատա

<857b> Ամենապատճառ եւ սկզբնական էութիւն երանական Երրորդութեանն Սրբոյ, որ բոլոր գոյիցս է պատճառ, եւ հանուր էացելոց սկիզբն արմատ եւ աղբիւր գոլով բարեաց, իբր ամենահարուստ եւ առաջին բարի, որպէս աստուածաբանէ ծայրագոյնն աստուածաբանից որդին Որոտման յաստուածաւանդ ասացեալսն, Ամենայն ինչ նովաւ եղեւ, եւ առանց նորա եղեւ եւ ոչինչ որ ինչ եղեւն: Եւ յառաջ քան զայս նախաձայնէր ոմն մարգարէ, Որ ինչ բարին է` նորա է: Եւ ի նոյն մտաց զաւրութիւն, համաձայն ի միւսոյ սեանն կարծելոյ աստուածեղբաւրն մեծի` արտաճառ վարդապետութիւն. Ամենայն ասէ տուրք բարիք եւ ամենայն պարգեւք կատարեալք ի վերուստ են իջեալ ի Հաւրէն լուսոյ, որով ուսեալ վարդապետեցաք, զի որպէս ըստ բնութեանն էակութեան պատճառ է անպատճառապէս, եւ սկիզբն անժամանակապէս, որ էն Հայր անսկզբնակից բանին իւր Որդւոյ, եւ անհատաբար Հոգւոյն բղխելոյ ի նոյն պատկեր համեմատութեան` եւ յայլ տարազ իմացման իմանամք, զի ըստ ստացման եւ արարչութեան դարձեալ` նոյն համագոյ եւ միասնական կատարելութիւն, երրեակն անձնաւորութիւն պատճառ է պատճառաւորապէս, յոչէից յանգոյից բոլոր էիցս ամենից, որով արժան եւ իրաւ պատշաճաւորութեամբ սկսմամբ յինքենէ յառաջ եկեալսի էութեամբ, սկսաւ դարձեալ` եւ կարգաւորեաց աւրինադրութեամբ, զբնակսն լոկ` բնական կարգաւոր շարժմամբք, եւ զբանականսն` բանական բարի աւրինադրութեամբ, որով եւ որք առ ի նմանէ ուսեալք եւ սկզբնաւորեալք` առաջինն յաշխարհի սկզբունք եւ պատճառք եղեն բարեաց արժանապէս իբրու նորին ճշմարիտ բարեաց պատճառին եւ սկզբան պատկերք. պատուեցան եւ մեծարեցան, եւ զանմահութեան նորին աւրինակ, անմահ յիշատակարան յերկրի յանձ <858a> ինս տպաւորեցին, որպէս գոչէ խաւսելով անվախճան, իբրու միշտ կենդանի առաջին պատարագողին Աբելի արիւն, եւ երեւի եւ մնայ անսպառ պտուղ ողջախոհութեանն Նոյի` յաշխարհ ամենայն, եւ ի բնութիւն մարդկային, որ նորին յազգի արդարանալոյն փոխանակ դարձեալ ծաղկեցան: Նաեւ Հաւրն եւ սկզբան հաւատոցն արդարութեան, Աբրահամու ուխտ եւ ողորմութիւն պահեցաւ մինչեւ ի հազար ազգ. նմանապէս եւ որ առաջին առաջնորդ եղեւ աշխարհի գրաւոր աւրինաց եւ սահմանադրութեան, Մովսէս մեծն, աստուած թագաւորաց կոչեցաւ, եւ նախապատիւ եւ մեծ մարգարէից հանուրց պատուեցաւ, ըստ նմին եւ անուանի յառաջին աստուածապաշտ թագաւորս Դաւիթ, որ նախ ի նոցանէ պատուեաց զԱստուած սեղան կանգնելով: Եւ մեծ ի ծնունդս կանանց Յովհաննէս, որ նախ չնաշխարհիկ հրեշտակական սկսաւ զանապատի կեանս, եւ մանաւանդ վասն նախկին զբարւոքն դաւանելոյ կրաւնս, հիմն եւ փակակալ թագաւորութեանն երկնից, յերանելի եւ միայն հզաւր բնութենէն երանեալն Պետրոս, առաքելոցն գլուխ արժանապէս պատուեցաւ եւ մեծարեցաւ, որով այսչափ նախապատվութիւն այնոցիկ որ զբարին սկզբնաւորեցին, բազմաց յորդորումն եղեւ եւ նախանձ զանազան բարեաց պատճառ եւ սկիզբն լինելոյ, որպէս եւ ըստ որում այլք այլոց, նմանաւրինակ եւ մերս աշխարհի եւ ազգի հայր լուսաւորութեան եւ հաւատոց ծագեալ փայլեաց առաքելաչափ մեծ Լուսաւորիչն Գրիգորիոս: Եւ ի նորին զարմէ լուսոյ շառաւիղք ծագեալք զանազան նշոյլիւք ճառագայթից, զմերս լուսափայլեալ շնորհազարդեցին զտոհմ եւ զեկեղեցի, որպէս յետ գովեալ որդոցն նորին համանման թոռն նոցին մեծն Ներսէս, կարգաւք կրաւնաստանեայց եւ բարեգործութեամբ տնանգաց, երկնի հաւասար առաքինութեամբ զաշխարհս Հայաստանեայց նորոգեաց:

Եւ սուրբ հայրապետն Սահակ գրաւք եւ <858b> թարգմանութեամբք ի գնացս գետոց Աստուծոյ ուրախ արար զեկեղեցւոյս քաղաք, յորոց վերայ իբր ի բարւոք հիման շինելով, ոմանք փիլիսոփայական գետս յաւելին եւ այլք զմեկնութեան մտաց շաւիղ մաքրեցին. կէսք զեղանակաց երգս կարգեցին, եւ այլք զկանոնաց չափ սահմանեցն յորոց յամենեցունց եւ յետ յոլովից ի վախճան ժամանակաց եւ ի վերջինս դարւոյ, յանբարի եւ ի նուազեալ ժամանակս իբր ի դրունս ձմերայնոյ ի լսնացեալ ճուռ կամ ողկոյզ ինչ զարմանալի փայլեաց եւ երեւեցաւ ի զարմէ եւ ի ցեղէ ընտրութենէ մեծ լուսաւորչին համեմատ առաջնոյն երկրորդ գերամաքուրն Ներսէս, որ զհայրենին յաջորդեաց գահ եւ աթոռ հայրապետութեան ի Կլայն Հաւռաւմական, եւ զամենայն նորոգեաց ըստ նախնի հարցն բարեզարդութեան զառ ի զանազան թշուառութեանցն աղաւաղեալ եկեղեցւոյ կարգս, որում ի նորին արեան մերձաւորութենէ, մանաւանդ յաշակերտութենէ, լուսափայլն բանի եւ մաքուրն վարուց յետ նորա ծագեաց եւ փայլեաց նորին ձեռնասուն եղբօր ծննդոյ որդի, սուրբ եւ երջանիկ հայրն մեր Ներսէս, որ ըստ եռանդոտ բորբոքման ի սրբագործ հարազատի սէրն Զեբեդայ որդոյ զսիրելին ունի յատկութիւն մանկակոչութեան, զի որպէս գործասէր մեղու ի բազում ծաղկանց զբիւրապատիկ եւ զանազան ժողովեաց զբարեաց նախանձ յամենայն նախնեաց սրբոցն գերազարդից զհարցն եւ զհայրապետաց` զճգնաւորացն եւ զմիանձանց, մանաւանդ թէ առաւել լրացեալ մարգարէական եւ առաքելական աստուածաբանութեամբն, եւ ի նոցին հոգւոյ շնչմանէ զբազմաճաշակս այս խորիսխ` որ քաղցր է քան զմեղր բերանոյ, եւ քան զոսկի եւ զականս ընտիրս պատուականս երկասիրութեամբ, գործեաց եւ եթող մեծամեծացն հոգւով եւ տնանկաց ի ճշմարիտ բժշկութիւն հոգւոց, միանգամայն եւ ի նախանձ առաքինի գործոց, եւ յորդոր <859a> ումն եւ ի սէր ուսումնասիրութեան` իբրու երկրորդք ի յետին ժամանակս ի յազգիս մերոյ սկիզբն եւ յորդորիչ լինելով մեկնողական իմաստից եւ հոգեւոր այլաբանութեանց, որով բարգաւաճեալ եւ եկեղեցի, զի վաստակով քրտնաջան հարցս փարթամացեալ, ոչինչ աղքատ գտանիմք քան զայլ եկեղեցիս, որ փայլեցին նախնի մեկնողացն եւ հարցն սրբոց դասք:

Մանաւանդ առաւել սիրելով որպէս զայլ ամենայն գիրս եւ զսոյն հոգեշահ տառ` արքայս Հայոց Լեւոն, եւ բերկրելով սովաւ պանծանաւք, եւ զսոյն կամեցաւ ընծայ առաքել աշխարհին Արեւելից, զոր եւ յիշատակեալն ի նախնեաց իրաւացի է, զի նախնական զարմ թագաւորիս մերոյ ի վերջին ժամանակս աւուրց աստուածային աւրհնութեամբն ծաղկեալ զխափանեալ ի վաղուց թագաւորութիւնն Հայոց նորոգեցին, եւ զտարբերեալ ազգս ծառայութեամբ եւ գերութեամբ ի ստրկութիւն այլասեռից` զատեալ եւ ժողովեալ հանգուցին եւ բնակեցուցին ընդարձակապէս իշխանութեամբ, ի ժամանակս յոլով աշխարհաց աւերմանց եւ մեծամեծ թագաւորութեանց կործանման հաւասարեալք Նոյին նահապետութեանն` որ ի ջնջելն աշխարհի նշխար աճման եւ արծարծելոյ մնաց բնութեանս մերոյ, որ եւ սոքին իսկ հարք եւ հաւք արքայիս մերոյ Լեւոնի, ըստ հաւաստի ազգաբանութեան յերկուց նախընտիր ցեղապետութեանց խառնեալ ի հայկազանցն քաջաց եւ Աբրահամեան աստուածապաշտ բեղմնաւորութենէն ի Քէտուրական ծննդոց, նաեւ յետոյ Արշակունի թագաւորութեանն զարմ եւ Պալհաւիկ ցեղն հայրապետական որ ի Լուսաւորչէն մերմէ, միաւորեալ Քրիստոսիւ ի մի զբարեպտուղ արքայս մեր ծաղկեցուցին, զի ըստ Հեթմեանցն անուանեաց, եկն ի սա` ցեղն Պալհաւիկ, եւ մերձաւորութիւն արեան հայրապետական տոհմին, եւ ըստ Ռուբինեանց յաղթողաց` խառնեցաւ ցեղն Արշակունի հայկազն ի տոհմն թագաւորական: Քանզի քաջ եւ արի իշխանն Ռուբէն նախնին սոցա, ազգական գոլով մեծի թա <859b> գաւորին Հայոց Գագկայ, դիմեալ յԱրեւելից, եկն ի սահմանս Տաւրոսի ի գահ Կիլիկեցւոց, եւ բացեալ եւ ընդարձակեալ` տիրեաց կողմանցն այնոցիկ, եւ յետ նորա տիրէ նորա Կոստանդին, եւ ապա քաջն եւ բարին Թորոս, մեծ որդին Կոստանդեայ, որ աոաւել ընդարձակեաց զիշխանութիւն տէրութեանն:

Յետ Թորոսի տիրէ Լեւոն որդովքն, յետ Լեւոնի` որդին նորին Թորոս երկրորդ: Ապա յետ Թորոսի տիրեաց իշխանն Ստեֆանէ, եւ յետ Ստեֆանէի` տիրեաց Մլէհն եւ յետ Մլէհին տիրեաց իշխանն Ռուբեն` որդին Ստեֆանէի. եւ յետ Ռուբենի բարեշնորհն եւ բարենշանն Լեւոն` միւս որդին Ստեֆանէի եւ եղբայրն Ռուբենի` տիրեաց մեծա[ւ] յաղթութեամբ, որ ընդ բազումս նուաճեաց ազգս եւ աշխարհս զմերս ընդարձակելով. եւ ըստ նախնի պսակաւորացն մերոց Հրաչէին եւ Պարոյրի, կամաւք քաղցրութեանն Աստուծոյ բարձրացեալ, յերկուց կայսերացն ընկալեալ թագ, նորոգեաց զխափանեալ աթոռ եւ արքունիս թագաւորութեան մերոյ. յորմէ ծնեալ ամենագով թագուհին Զապէլ, այն որ զուգեալ յամուսնութիւն բարի թագաւորին Հեթմոյ ծնաւ զյաղծող թագաւորս մեր Լեւոն. որ թէպէտ ըստ աւրինակին Տեառն իբրու քաջ հովիւ եդ զանձն ի վերայ ոչխարաց եւ եկեղեցւոյ, եւ մատնեցաւ ընդ եղբաւրն իւրում Թորոսի ի մահ եւ ի գերութիւն, սակայն շնորհն Աստուծոյ իբրեւ զսիրեցեալ անդրանիկ որդին զԻսրայէլ վերստին յերկաթի հնոցէն եւ ի հալոցէն յԵգիպտոսէ պարգեւեալ մեզ շնորհեաց. որ թագաւորեալ տիրէ մեզ իմաստութեամբ եւ բարեպաշտութեամբ, իբրու վէմ անդամանդ եւ անշարժելի բազմագոյն հնարիւք իմաստից, եւ աշխատութեամբ ճանապարհաց եւ պատերազմաց եւ ծախիւք գոյից, պարսպէ զմեզ շուրջանակի ի մրրկեալ ալեացն անաստուած հեթանոսացն խռովութենէ:

Արդ, սոյն ամենաբարի եւ պայազատ թագաւորս մեր Լեւոն, ի վերայ յոքունց բարեաց տեսակաց եւ բարեսիրութեանց որպէս Դաւիթ մեծն, որ քան <860a> զամենայն փառսն թագաւորական` երանելի համարէր զվայելչութիւն տանն Աստուծոյ սիրել եւ տեսանել, նոյն աւրինակ եւ սա սիրելով զսրբոյ եկեղեցւոյ պայծառութիւն` եւ զվայելչական կարգս եկեղեցականս` առատանայր ի բազում վանաւրայս եւ յեկեղեցիս, լնող զպէտս սպասաւորաց առատաձիր պարգեւաւք ռոճկաց, միանգամայն եւ վայելչացուցանէր փարթամութեամբն զտունս Աստուծոյ պէս պէս զգեստուք եւ անաւթաւք պատուականաւք եւ բազում կտակարանաւք Հին եւ Նոր պատուիրանաց, նաեւ պէսպէս մեկնութեամբք նոցին` զոր հարքն երջանիկք ի ձեռն Հոգւոյն Սրբոյ պարզեալ բացայայտեցին: Եւ մանաւանդ առաւել տենչմամբ սրտի սիրելով զհայրենի եւ պարծելի բնիկ Հայկազանց աշխարհն` զՏունն Արեւելից` որ առաջին է մասն եւ գլուխ աւրինակ իմն բոլոր աշխարհի, զի անտի սկսանին ի ձեռն լուսաւորացն` աշխարհի շարժմունք եւ կամ թէ կոչել զնոյն աշխարհի իրաւ հայր եւ հաւ մարդկութեանս` յորում դադարեալ տապանն Նոյի եւ բացեալ անտի դարձեալ սերեցաւ մարդկային զարմ, յորմէ ի նոյն արեւելեան կողմանէ, որպէս զգալի լոյս արեւուն տիեզերաց ծագէ, այսպէս եւ զհոգեւոր լոյս աւետարանին փառաց անտի ծագեալ ընկալաք ի մեծ Լուսաւորչէն մերմէ Գրիգորէ, որով թէպէտ այսր եւ անդր վտարեալ հեռացաք ի նմանէ իբրեւ Հրէիցն ազ յԵրուսաղեմէ գերութեամբ, սակայն զԴաւթին գոչէ ամենից մեր սիրտ, թէ Մոռացայց զքեզ Երուսաղէմ` մոռասցի զիս աջ իմ զոր ճշմարտապէս քան զբազումս առաւել սիրելով եւ անմոռաց բաղձանաւք միշտ ի մտի ունելով արքայս Լեւոն, զվանարայս եւ զեկեղեցիս եւ զբարեձեւ կրաւնաւորս, եւ զկարգս արեւելեան կողմանցն որ ի Մեծ Հայք, որով հանապազ պարծէր առ ամենայն ազգս եւ լեզուս քրիստոնէից, եւ միշտ գովէր եւ տենչէր իբրու հարազատ ժառանգ, եւ մանաւանդ քան զբազում տեղիս զմեծ եւ զհռչակաւոր երկնահաւասար սուրբ ուխտն զմայրավանքն զՀաղբատ, յորում կամէր անմոռաց արձանացուցանել զինքեանն յիշատակ բարի ի Քրիստոս նուիր <860b> աւք եւ պատարագաւք, վասն որոյ եւ ընդ այլոց թագաւորական ընծայից, զոր միշտ առաքէր, եւ զգիրքս զայս Մեկնութեան Սաղմոսաց Դաւթի, որ ի նախասացեալ սուրբ հաւրէն Ներսէսէ յազգայնոյ արքայիս մերոյ յարմարեալ` տեսանելով զի չգոյր եւ դեռ չէր բնաւ ուրեք տարածեալ յաշխարհն Արեւելից, սա սկիզբն եւ պատճառ լինելով բարեաց` նորոգընծայ առաքեալ` պարգեւեաց սուրբ ուխտին Հաղբատայ ի վայելումն մանկանց նորա, եւ յիշատակ ինքեան անմոռաց եւ ամենայն աշխարհին եւ վանաւրէիցն արեւելից յաւրինակ գաղափարի եւ պատճառ տարածման ի բոլորսն:

Վասն որոյ աղաչեմք զամենեսեան, որք կարդայք եւ վայելէք եւ կամ լսէք եւ շահիք աւգտութեամբ, դարձեալ եւ որք աւրինակէք եւ գրէք, մանաւանդ թէ սոյն բարելոյս արքայս աղաչէ թախանձանաւք եւ ժտէ զսրբազնամաքրութիւն ձեր, յիշել զսոյն բազմաքիրտն զաշխատեալ ի վերայ ազգիս մերոյ զթագաւորս Լեւոն, որ մնաց զաւակ արձանագրութեան Հայկազանց տոհմիս: Զոր թէ ոչ Տեառն զաւրութեանց թողեալ էր մեզ զաւակը` իբրեւ զՍոդոմ լինէաք եւ Գոմորայ նմանէաք: Նա եւ զբարեհոգի նախնիսն` զազգն Ռուբինեանց եւ Հեթմանց, եւ զմեծ արքայն զառաջին պսակաւորն զթագաւորն Լեւոն, եւ զամենապարկեշտ եւ զառաքինի դուստր նորին, զմարդասէրն եւ զքրիստոսասէրն զթագուհին Զապէլ` զմայր արքայիս: Եւս եւ զերանելի հայր սորա զբարի թագաւորն Հեթում, զգովեալն եւ զհռչակեալն յամենայն ազգաց եւ ի հանուրց բերանոց, որ ընդ ամենայն բարեաց եւ աստուածսիրութեանց յաւել եւ զայս, զի յորժամ ել ի վերայ աշխարհի գերբիչ եւ աւերիչ հեղեղ զաւրացն որ Մուղալ կոչի, սա ի սկիզբն վաղվաղակի ընդ մէջ բազմութեան ազգացն թուրքաց, եւ երկայնաձիգ հեռաւորութեան ճանապարհի եւ աշխարհաց ծառայական եւ ստրուկ գձնութեամբ զառաջինն այլակերպեալ <861a> ընդ դեսպանաց իւրոց եհաս առ խանն մեծ, եւ զհաշտութիւն եւ զխաղաղութիւն աշխարհին եւ ազգի մերոյ հնարեցաւ. որպէս Տէրն որ զծառայի առեալ կերպարան, եւ խոնարհեալ յանճառ աստուածութեանն փառաց, արար զմեր փրկութիւն: Որով իմաստութեամբ նորին թագաւորին յորժամ աշխարհ ամենայն եւ մեծամեծ թագաւորութիւնք ի սուր սուսերի մաշեցան, մեր փոքրագոյն գաւառս եւ ազգ անվնաս ապրեցաւ, եւ յաւիտեան առ նոսին հաւատարիմ պատուեցաւ, որով արժանապէս յիշեալ լիցի ի Քրիստոս:

Յիշեցէք եւ զթագաւորահայրն զծնօղ նորին արքային Հեթմոյ` զպարոն Կոստանդին, արեամբ նահատակեալ որդովք իւրով ի Տէր, եւ մանաւանդ զորդի թագաւորին` զպարոն Թորոս, զկրտսեր եղբայր արքայիս մերոյ, որ ընդդէմ զինեալ Եգիպտացի մահմետական զաւրացն վասն քրիստոնական կրաւնիցն եւ եկեղեցւոյ սրբոյ եւ ազգիս մերոյ արեամբ նահատակեցաւ: Յիշեցէք եւ զամենաբարեգործ եւ զքրիստոսասէր դշխոյ արքայիս մերոյ զաւրհնեալն ի կանայս զթագուհին զԿիր Աննայ` որ մայրաբար խնամաւք զբոլոր եկեղեցւոյ որդիս յանձանձէր, եւ զհայրական այցառնութիւն ամենայն աղքատաց յառատաձիր տուրս զուարթամիտ ողորմածութեամբ լնոյր. իբրեւ զնորատունկ ձիթենի ծաղկեալ, լուսաւոր գործովք եւ բարեբոյս ծննդովք, կատարեալ ի սակաւուն զերկայն ժամանակաց վաստակ եւ զարդիւնս ելից, եւ յայսմ ամ փոխեցաւ առ Քրիստոս, յորժամ արքայ նորին տէրս մեր ճանապարհորդեալ էր յԱրեւելս` ի դուռն խանին Արղունի: Յիշեցէք եւ զբարի յիշատակն սոցին զարքայիս մեր եւ զհանուրց, եւ զդշխոյին բարի, զթագաժառանգն բարեմիտ եւ զշնորհալի եւ զամենիմաստ անդրանիկն` զպարոն Հեթում զզուարթադէմն եւ զզուարթաբոյրն, որ փոխանակորդն է եւ գաւազան մերոյս արքայի թագաւորութեանն, եւ զառաքինի եղբայր նորին զպարոն Թորոս, որ հաւասարի ի մանկական տիս ողջախոհութեան Յովսէփայ, նոյնպէս եւ զայլս եւս եղբայրս սոցին` զորդիս թագաւորիս մերոյ Լեւոնի, զՍմբատ, զԿոս <861b> տանդին, զնուիրեալն Աստուծոյ զՆերսէս, զԱւշին, զՌուբէն` հանդերձ քերբքն իւրեանց: Նաեւ բոլոր զարմք եւ տոհմք թագաւորիս մերոյ յիշեալք լիցին շնորհացն եւ ողորմութեանն Աստուծոյ:

Եւ առաւել աղաչեմք զձեզ կրկին եւ պաղատիմք սիրովն ի մեղսաքաւիչ խորհուրդ պատարագելոյն Քրիստոսի, եւ յամենայն քահանայական նուիրագործութիւնս տէրունական տաւնից, եւ ի հանապազորդ աղաւթս միաբանականս եւ յառանձնականս ժտել յԱստուծոյ, զի պարգեւեսցի արքայիս մերոյ Լեւոնի եւ իւրոցն յետ երկայն եւ խաղաղական կենաց յաղթութեամբ եւ բարեպաշտութեամբ թագաւորելոյ յաստիս, ժառանգել զանանաց թագաւորութիւնն` գտանելով ներումն եւ թողութիւն յանցանաց, եւ արձակել յերկինս եւ յերկրի ձերով միջնորդութեամբդ ի կապից մեղաց, յառնել ընդ արդարս եւ դասիլ յաջակողմեան դասուն, եւ ժառանգել զյաւիտենական կեանսն ի Քրիստոս ի Տէր մեր:

Դարձեալ աղաչեմք զաւրինակողսդ աստի, զի գրեսջիք եւ զյիշատակս արքայիս ի Քրիստոս:

***

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ՍԱՂՄՈՍԱՑ ՎԱՐԴԱՆԱ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ

Երուսաղէմ 3098 (1623 թ. ), Պողարեան, Ցուցակ Թ, էջ 309-311

Գրիչ՝ Ստեփանոս Վահկացի

Փառք միայնոյ, անբաժանելոյ, անհասանելոյ, եռանձնեան եւ անեզրական Սուրբ Երրորդութեանն եւ մի աստուածութեանն, ի վերնայնոց հրաբունից գումարտակացն, եւ ի ստորաբնակ եղանականացս յաւիտեան եւ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն:

Շնորհիւ Տեառն եւ ամէնառատ ողորմութեամբն, ամենակարող եւ անճառ զօրութեամբ նորա, սկսա եւ գերագոյակ անեզրական իմաստութեանն արգահատութեամբ Հոգոյն Սրբոյ աւժանդակեալ կատարեցի` զաստուածամաղթան եւ տիրապատում տառս մարգարէից եւ զքրիստոսայայտ տնաւրէնութեան բացայայտութիւն, առաքելական եւ աւետարանական թղթովք, որ է գանձ ծածկեալ, բազմայբեղուն եւ չքնաղատիպ մարգարիտ, եւ ակն լուսատու, եւ սոփերայեան ոսկի, որ եւ ի դէպ է ըստ տեսողին, իբրեւ ոսկի ընդ սարդիոն յեռեալ, եւ կինամոմոն տաշխիւք կնդրկաց խընկեալ անմահաբար հոտիւք, զոր նուաստս յորդիս եկեղեցոյ եւ փցուն գրիչս, Ստեփաննոս Վահկայցի, յանգ ելեալ կատարեցի, հրամանաւ եւ ծախիւք քրիստոսապսակ բարեպաշտին եւ աստուածունակ արքային Հայոց Լեւոնի, որդոյ Հեթմոյ, որդւոյ Կոստանդեա, եւ մայրենի ազգաւ որդի Զապէլ թագուհւոյն, որդւոյ Լեւոնի թագաւորին Հայոց առաջնոյ յՌոբինանց:

Որ ի յարմատոց բարեաց գտաւ գերազանց բարունակ` ստեղնեալ անուշահոտ եւ քաղցրաճաշակ պտղովք, աստուածայնոցն առլցեալ կտակարանացն ըղձիւք, եւ մեծատենչ եւս որ առ Տէր հրով սիրոյն փափաքմամբ միշտ վառեալ, որ եւ յաղագս անբաղդ[ատ]ելի սիրոյն առ Աստուած եւ առ ամենայն ուղղափառ քրիստոնեայս, բազում անգամ զանձն ի մահ եդ, աւրինակ եղեալ Փրկչին Յիսուսի, ընթացմամբ առ ազգն նետողաց պէս պէս ընծայիւք, եւ ամենակարողին Աստուծոյ միայնոյ ակն կալեալ ձեռնատութեանն` սակս ի խաղաղութիւն մնալոյ բնակչաց աշխարհին իւրոյ:

Իսկ որ ի սկըզբանէ մարդասպանն է եւ ամենաչար բանսարկուն, հակառակն ամենայն բարութեան, բազմադէմ մեքենայիւք, համախոհ գտեալ իւրում անաւրէնութեանն, զարբանեակն ամենաթշուառ, զայրն ամբարիշտ, զզատեալն յԱստուծոյ, որ ի կողմանէ Արիոսի եւս էր, եւ աւրինակ Բելիարա, խորհուրդ չար ի միտ արկեալ ընդդէմ ամենաբարեպաշտ թագաւորին Լեւոնի, զորս ոչ կարացաք զբովանդակն որ այն ամենայն անիրաւութեան ընդ գրով արկանել, զորս Տէր Աստուած ամենախնամ զներհակս նորին ընդ ոտիւք իւրովք նուաճեաց խորհրդակցաւքն իւրովք:

Իսկ ի վերայ այսր ամենայնի յարեան ոմանց յամենայն կողմանց յիւրայոցն եւ յաւ[տ]արաց, եւ յայլազգաց անաւրինաց ազգի ազգիք ի յարկածից Արուսակին անելոյ, խորհուրդ չար ի մտի եդին, եւ ընթացան առ թագաւոր ազգինն նետողաց, ի բարէպաշտ խանն Ապաղա, որդի մեծի խանին Հուլայունի, եւ բազում նենգաբանութեամբ մատնեալ զարքայն ամենայն Հայոց` չարաչար սուտ եւ բասիր բանիւք:

Վասն որոյ եւ ամենասուրբ արքայն Հայոց թէպէտ եւ բազում անգամ ընթացեալ եւս էր առ մեծ խանն վասն քրիստոնէից, եւս առաւել սակս այս պատճառի, զանազան եւ անբաւ բազմութեամբ ընծայից ամենայն արեւելայնոցն իշխանաց արքայազանց, նա եւս առաւել խանին եւ ամենայն բազմութեան զաւրաց իւրոց մատուցեալ, մինչեւ զվաղընջուց բանսարկուեալ նենգաբանութիւնսն ի թշնամեաց իւրոց կարողութեամբ անեղին Աստուծոյ սուտ արարեալ, եւ զիւրն ամենայճշմարիտ հաւատս եւ զգործս անարատ ընդդէմ Աստուծոյ եւ խանին յայտնի կացուցեալ, որ եւ բազում գովութիւնս ընկալեալ ի նմանէն, եւ պարգեւաւք թագաւորականաւք դարձուցեալ յաշխարհ իւր, եւ զամենայն թշնամիսն իւր եդեալ ի ներքոյ ոտից նորա` առնել ընդ նոսա զոր ինչ եւ կամեսցի, եւ զայս այսպէս պատահեցաւ ըստ ժամանակին բերմանց եւ տարբերութեան:

Բայց եւ սայ քաջայպէս եւ արիաբար վառեալ ի սէր աստուածայնոցն տաւնախմբութեանց եւ տէրունական տաւնիցն` հսկմամբ զամենայն գիշերսն յաւարտ ածեալ պէս պէս եւ զանազան եկեղեցականաւք, եպիսկոպոսաւք, վարդապետաւք, դպրաւք, եւ համաւրէն պաշտաւնէիւք, ըստ կարգադրութեանց վերնայնոցն լուսափայլութեանց, յաղագս հաշտեցուցանելոյ զՀայր ընդ արարածս, եւ ընդ Որդոյ նորա արեամբ գնեալ հաւտքս: Եւ ի վերայ ամենայն այսց բարութեանց զամենայն գիրս աստուծաին` վերստին տայր նորոգել, եւ յաւրէնս Տեառն խորհել ըստ մարգարէին միշտ եւ հանապազ:

Ընդ որս եւ զայս գիր աստուածային, որ ունի յինքեան զկարգ եկեղեցոյ լիապէս` զաղաւթականս եւ զսաղմոսսն, որով եւ զարդարի ամենայն բանականաց հոգի եւ մարմին. ընդ նմին եւ աւետարանական եւ առաքելական եւ մարգարէական աստուածախօսութիւնքս հրամայեաց իմումս անկարութեան գրել անյապաղ, ի պատճառս առանձնական աղաւթելոյ յամենայն ժամու առ Տէր, ըստ Տեառն հրամանի` եթէ արթուն կացէք եւ յամենայն ժամու աղաւթս արարէք, եւ այլն որ զկնի սորա է:

Իսկ անարժան եւ տրուպ ծառայ նորին, ի բազում եւ ազգի ազգի հոգ[ւ]ոց աշխարհայնոցս, քաղցոյ եւ ծարաւոյ եւ ամենայն դառնաբեր վշտաց, եւ չքաւորութեան իմոյ, որ ըստ մարգարէին ասացելոյ` եթէ Ի խաւարի եւ ի ըստուերս մահու նստէին կապեալքն յաղքատութեան որպէս յերկաթս. որք եւ դառնացուցին զբանն Աստուծոյ, եւ զխորհուրդս բարձրելոյն բարկացուցին. նոյնպէս եւ ես զհրամանս տեառն իմոյ սուրբ արքային ոչ կարացեալ փութով կատարել. զորս աղաչեմ` աստուածաբար ներել իմումս սղալանաց. քանզի ոչ յայլմէ իմէքէ եղեւ այս, բայց ի յասացելոցս պատճառաց, որով եւ հայցեմ եւս մարդասիրաբար յիմս ամենայնի կարաւտեալ անձն քաղցրութեամբ եւ ողորմութեամբ ակնարկել յիմս աղքատութիւն, զի յորս առեւծուց բազում աղուեսք կերակրին:

Եւ արարիչն ամենայն արարածոց, երեւելեաց եւ աներեւութից, բարէխօսութեամբ ամենայն սրբոց, երկնաւորաց եւ երկրաւորաց, պահեսցէ ընդ ամէնահզաւր աջովն իւրով անպարտելի յամենայն կողմանց զաստուածասէր եւ զբարեպաշտ թագաւորս մեր Լեւոն, իւրովք ծննդովք, ուստերաւք եւ դստերովք, եւ երիցս երանեալ երջանիկ եւ ամէնաւրհնեալ թագուհեաւն իւրով Կեռանիւ, եւ ամենայն ճշմարիտ հաւատացեալ ժողովրդովք իւրովք, յայսմ յաւիտենիս, եւ ի հանդերձեալ կեանսն զանսպառ եւ զանպատում բարիսն պարգեւեսցէ, եւ հանգուսցէ ի կայեանս անկելոց հրեշտակացն, ի վերինն Երուսաղէմ, յանդրանկաց սրբոց դասն, երգել եւ պարել ընդ հրեշտակս` անլռելի աւրհնաբանութիւն ամենասուրբ Երրորդութեանն այժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս յաւիտենից:

Արդ եղբարք սուրբք եւ ծառայակիցք ի Քրիստոս, որք զանցօոր կենացս մեր հոլովումն ի սուրբ եւ յայս մատեանս լսէք, եւ յերկս աշխատութեան տառապեալ մատենիս վայելէք, եւ յաստուածային սուրբ գրոցս զանդս մտաց ձերոց պարարէք, զմեզ, որ ընդ ճանապարհ կենցաղոյս ընթացից զայս արձան յիշատակ հանդէպ ձեր կառուցաք, եւ փութացեալ ի ծոց հասարակ մաւրս ծրարեալ պահեցաք, եւ ի սրտից եղբարց իբրեւ զանաւթ կորուսեալ մեռելութեամբ մա[ր]մնոյ մոռացեալ էաք, աղաչեմ տեարք իմ սուրբք, վերստին մտածեսցի ունայնութիւն մեր ի ձեռն առհաւատչէիս ընթերցման, որ ձեռահիւս է եդելոցս ի գբի խաւարայնոյս դամբարան, եւ ցաւղ աղաւթից ձերոց կաթեսցէ ի վերա մեր` գրգել եւ բեղմնաւորել զպասքեալքս ի պատրաստութիւն հասարակաց յարութիւնն:

Զի թէ մեծատունն այն զդնելն վկայութիւն Ղազարու` եղբարցն իւր մխիթարութիւն վարկանէր` ի սոսկալին յայնմ տանջանս` որքան ապայ մեք տառապեալքս` բարէյոյսս հանգչիմք ի կարգս մեռելոց, աւանդելով զաստուածային զայս մատեան յեղբարսդ մեր ընծայ առաջի Քրիստոսի, եւ յիշատակ մեր ոգւոց, միայն զի կալցուք զձեզ յանծանաւթ աշխարհն յայն վշտակիցս, եւ հասարակաց փրկանաւն Քրիստոսի պատարագաւն հանապազորդ մեզ քաւիչս, որ եւ եւս աղաչեմ իբրեւ հասարակաց բնութեանն վիճակեալք, եւ մերոյ տկարութեանս փորձիւ աւժանդակ բոլոր սրտիւ զմիջնորդութիւն բարէխաւսութեան, որ ի սմա առաքելոց եւ մարգարէից առնուլ ձեզ ձայնակիցս, եւ զաւետարանեալն աստ ի Քրիստոսէ արքայութիւնն խնդրել մերոյ տառապանացս հանգիստ. եւ նայ որ ըստ մեծի ողորմութեանն բանայ զձեռն եւ լնու զամենայն խնդրողս ի քաղցրութենէ կամաց իւրոց` զձեզ մեւք հանդերձ, եւ զմեզ եւ զձեզ, որք աստ յիշատակեցաք, ընդ ամենայն սուրբս ընկալցի խորանակից իւր յերկնային հարսնարանին առագաստն, առ ի լնուլ հասակի աստուածեղէն մարմնոյն ի զանազան անդամոցս իւրոց, որք եմք յեկեղեցի, եւ կատարել Աստուած ամենայն յամենայնի, որում փառք այժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն:

***

ԱՍՏՈՒԱԾԱՇՈՒՆՉ

Երեւան 5560

Գրիչ Վարդան

Վայր` Անարզաբա

<355a> Փառք եւ պատիւ, եւ գոհութիւն, եւ երկրպագութիւն անեղին եւ անծնին Աստուծոյ Հաւր, եւ ծնիցելոյն ի նմանէ Յիսուսի Քրիստոսի Տեառն մերոյ, եւ բխեցելոյն ի նոցունց էութենէ Հոգւոյն Սրբոյ, երից կատարեալ անձնաւորութեանց եւ մի անբաժանելի աստուածութեանն, յորմէ ամենայն էքս են գոյացեալ` իմանալիքն եւ զգալիքս, քանզի նորա սպասաւոր են վեհագոյն դասք անմարմնոցն, միշտ անլռելի ձայնիւ վեր առաքեն զերեքսրբեան աւրհնութիւնս եւ ի նմանէ լուսափայլին աստուածեղէն իմաստութեամբ եւ տեղեկանան նորին անճառ խորհրդոց աստուածութեան: Հաճեցաւ եւ ի մենջ աւրհնութիւնս ընդունել եւ առնել զմեզ տեղեակս իւրոց աստուածութեանն, որո վասն ի ընդրեաց զամէներջանիկ դասս մարգարէիցն յառաջ քան զլինելն յաշխարհի, ըստ այնմ թէ Մինչ չեւ ծնեալ էիր յարգանդի, սրբեցի զքեզ եւ լցոյց զնոսա յառատաբուխ շնորհեաց Հո[գւ]ոյն, որով եւ արբեց[ա]ն անմ[ա]հական բաժակա[ւն] եւ մ[ատր]ուակեցին զուր[ա]խարա[ր]ն մանկանց եկեղեցոյ:

Քաջ հովիւքն եւ հաւատարիմքն յամենայն տանն Աստուծոյ, զի զանձինս դնէին ի վերա ժողովրդեանն, որպէս գտանես յիւրաքանչիւր մատեանս, եւ այնպիսի ջերմ սէր եւ փոյթ ունէին առ աստուածային տընտեսութիւնս, վասն որոյ եւ արժանի եղեն հոգոյն ակամբ գուշակել զամենագովելի եւ զառիթն փրկութեանն մերոյ բնութեանս, զոր կորուսեալ էաք նախահաւրն յանցանաւք, զանանց եւ զանթառամելի ուրախութիւնն զտնաւրենութիւն Տեառն մերո եւ բանին Հաւր գուշակեցին բանիւ, եւ ցնծացան հոգով, եւ կատարեցին մարմնով ակն ունելով ճշմարիտ արեգականն արդարութեան, որ լուսաւորեաց զխաւար մեղաց մերոց, եւ անտըրտում ուրախութեանն, յորս հայցեալ իբր ընդ հայելի աւրինակաւ ցանկացան այնմ հանգստեան եւ զհեշտասէր եւ զվայրաքարշ կրիցս զան <355b> արարեալ եւ աստուածաին սիրովն \\\ անչափ, զի եւ զայ[ս] աղքատութիւն եւ պանդխտութիւն համարէին, թէպէտ եւ թագաւորութեան պատահէին ըստ Դաւթեա, թէ Վայ զի ընդ երկար եղեւ պա[նդխտութիւն իմ] եւ զնորս խորհուրդ գուշակեցին, որպէս ասացաք, նմանողք եղեն տեառն իւրեանց, գունակ-գունակ առաքինութեամբ զանձինս զարդարեցին եւ ի վերայ պատուիրի տեառն իւրեանց զմարտիրոսական մահ ճաշակեցին, որպէս եւ աստուածաին առաքեալն վիպասանէ: Քարկոծեցան, սղոցեցան եւ այլն ամենայն բանաւոր ծիծռունքն աստուածաբան մարգարէքն, որ զհոգեւոր գարունն մեզ ընծայեցին, քաջ եւ արի եւ իմաստուն նաւապետին, որ ի ծովածուփ եւ ի կուտակեալ ալեաց կենցաղոյս անվրդով զղեակս նաւին ուղղեալ` հասին ի խաղաղ նաւահանգիստն, եւ մեզ ճանապարհորդեալ, զի անմոլարապէս ընթասցուք, թերեւս արժանի լիցուք հասանել ի նոցա կայանս, շնորհաւք Հոգւոյն Սրբո:

Ցանկացայ ստանալ զմատեանս սոցա, ես Վարդանս սուտանուն կրաւնաւոր, բազմաւէր եւ ամենաթշուառ անձին իմոյ, ի մխիթարութիւն եւ ի սփոփանս տկարացեալ եւ հարեալս ի բանսարկուէն անձին իմոյ, որ յոյժ նեղիմ եւ լլկիմ ի նմանէ, ապաւինեալ ի սոցա աւգնականութիւնն, թերեւս ազատութիւն լիցի ինձ: Բայց ոչ եթէ ըստ կարողութեան եւ ըստ յաջողակ լինելոյն ստացա զսա, այլ ի վեր քան զկար մեր, զի աղքատութիւնն չտայր թոյլ եւ տկարութիւն մարմնոյ չզաւրէր, եւ յերկոցունց կողմանցն տագնապէր ինձ: Մանաւանդ զի եւ ժամանակն կարի յոյժ թշուառութեան էր: Զի ամբարիշտ եւ երիցս անիծեալ ազգն Իսմաելեան, զաւրացեալ էր ի վերայ աշխարհիս մերոյ, եւ միշտ եւ հանապազ յաւարի առեալ, եւ զքրիստոնէսն գերիս վարեալ, եւ զեկեղեցիս եւ զվանաւրեայս աւար հարկանէր, եւ ոչ գտանէք տեղի հանգստեան <356a> եւ ի տեղոց ի տեղիս փոփոխեաք, եւ այսպէս յընդդէմն եւ հակառակն պատահէր սմա, որով եւ անյարմար եղեւ գիր սորա եւ խոշոր, այլեւ յիմոյ տկարութէնէս եղեւ, զի անհմուտ էի բանիս, աղաչեմ չմեղադրել տխմարութեանս իմոյ: Զի սէր եւ փափագ աստուածաին բանիցս էած զիս ի սոցին հանդէսս, զի լիցի ինձ սա գանձ անպակաս յերկինս, եւ փող աստուածաին շնչոյն` գոչելով զեկեղեցիս Աստուծոյ` ի շահ եւ ի յաւգուտ լսողաց: Բարեխաւսութեամբ եւ աղաւթիւք սոցին աւանդողաց Քրիստոս Աստուած արժանի արասցէ զանարժանս Վարդան եւ զծնողսն իմ, եւ զհարազատ զեղբարսն իմ, եւ զքւերսն իմ, եւ զամենայն ազգատոհմն իմ լսել զերանական զձայն, եթէ Եկայք աւրհնեալք Հաւր իմոյ: Մանաւանդ եւ այնոցիկ, որք ձեռնտու եղեն ի գրութիւն սորա Ստեփանոսի եւ Կիւրակոսի սպասաւորք բանի եւ Կոստընդին վարդապետի, վարձս բարեաց պարգեւեա Քրիստոս Աստուած ի քո [գալստեանն]. զի յաւրինակ [շնորհեաց]:

Եղեւ կատարումն գ[րոցս] ի յաստուածապահ դղեակս Անա[րզ]աբոյ, ընդ հովանեաւ գերահռչակ եւ պատուական պատկերին եւ մաւրն եւ հանգուցեալ հաւրն իմոյ Ալիքսի, եւ մաւրն իմո, ընդ սմին եւ զՍտեփա թեան եկեղեցոյն Կաստաղաւնոյ, եւ յաթոռակալութեան Անարզաբոյ տեառն մերոյ Գրիգորի առաքինասէր եւ սրբասէր անձն, կենդանութեան աղբիւրն, իմաստութեան մայրն, որով զծարաւի եւ զպասքեալ ժողովուրդըս իւր ուրախ առնէր հոգեշահ եւ արդիւնական բանիւ, մանաւանդ եւ մեզ հանգուցիչ եւ անդորիչ եղեւ: Քրիստոս Աստուած, զհոգի սորա եւ ծնողաց իւրոց յանանց հանգիս[տ]ն հասուսցէ, եւ զմերձաւոր եւ զընդանի եղբարքս մեր, Քրիստոս Աստուած, իւր անճառ եւ անտրտում բարեացն արժանի արարսցէ, եւ որք յիշէք զտառապեալս յամենայն բարեաց զՎարդան, ո՜վ մանուք Նոր Սիոնի, եւ դուք յիշեալ լիջիք ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս, ամէն, ամէն, ամէն:

<356b> [Գրեցաւ սա] ի թուին [Հայոց ՉԼԴ (1285), ի հայ]րապետութեան [տեառն Յակ]ովբայ եւ ի թագ[աւո]րութեան Հայոց Լեւոնի` որդոյ Հեթմոյ` որդոյ Ռաւբենեացն: Թագաւորն Քրիստոս խաղաղութեամբ եւ հաստատուն պահեսցէ զթագաւորութիւն սորա` որդովք իւրովք ընդ երկայն աւուրս, եւ Քրիստոսի մարդասիրին փառք յաւիտեանս:

բ

<240a> Յիշեսջիք զիս` զմեղուցեալ եւ զանարժան ծառայս Քրիստոսի Աստուծոյն իմոյ զՎարդան, եւ մեղաց թողութիւն հայցէցէք ի Քրիստոսէ ինձ, եւ հանգուցեալ հաւրն իմոյ Ալիքսի, եւ մաւրն իմո, ընդ սմին եւ զՍտեփանոս սպասաւոր բանի, որ զաւրինակն շնորհեաց, եւ որք յիշէք, յիշեալ լիջիք ի Քրիստոսէ, որ է աւրհնեալ յաւիտեան:

գ

<334b> … Զգրող սոցին մատենից զՎարդան, եւ զծնողն իմ զԱլէքս, եւ զմայրն իմ զՄարգարիտ, եւ զեղբայրն իմ զՎասիլ, որ զթուղթս կոկեց, սրբեսցես յամենայն մեղաց, որ ի չարէն ծնանի, եւ քո արքայութեանդ արժանի արասցես, եւ քեզ փառք այժմ եւ յաւիտեանս:

***

ՊԱՀՈՑ ԳԻՐՔ ԲԱՐՍՂԻ ԿԵՍԱՐԱՑՒՈՅ

Երեւան 822

<270b> Կատարեցաւ պայման գրոցս այսոցիկ ասացւածքի սրբոյն Բարսեղի եպիսկոպոսի Կապոդ[ով]կացոց, ի ձեռն Ստեփանոսի քահանայի եւ ետին կրաւնաւորի:

Գրիչ Եզեկիել

Կատարեցաւ վարդապետական խրատս սրբոյն Բարսեղի, յամի յորում Հա[յ] թւականն ՉԼԴ (1285) էր, յամսեանս արաց ԻԵ (25): Ես բազմամեղս Եզեկիել գրեցի զսա, բայց ոչ զբաւանդակս, այլ զկէսն, քանզի այն գրած էր, եւ զպակասն մեք կատարեցաք, հրամանաւ բազմերջանիկ եւ սրբազան Յոհաննիսի վարդապետաց վարժապետի, ի վայելումն անձին իւրոյ մաքրափայլի, եւ յետ ելից իւրոյ` յիշատակ հոգոյ իւրոյ անջնջելի, ի պէտս մանկանց նոր Սիոնի:

Ես երեսս անկեալ ամենի,

Զժշկութիւն խնդրեմ վիրի,

Զի յոյժ խոցեալ նետիւք չարի

Եւ հեծեծեմ յամէն ժամի:

Յորժամ ճաշիք յայսմ սեղանի,

Եւ տայք այլոց ում արժանի,

Դուք յիշեսջիք զիս ի բարի,

Եւ ասասջիք Տէր ողորմի

Եզեկիել սարկաւագի,

Եւ ձեզ նոյնն հատուսցի:

<155b> Քրիստոս Աստուած ողորմեա աշխարհի եւ աշխատեցելոց ի բարի:

***

ՄԱՆՐՈՒՍՄՈՒՆՔ

Երեւան 2453

Գրիչ Վարդան

<37b> Փառք ամենասուրբ Երրորդութեան, Հաւր եւ Որդոյ եւ Հոգոյն Սրբոյ, այժմ եւ միշտ: Ի թիւ Հայոց ՉԼԴ (1285) գրեցաւ տառս այս, ձեռամբ մեղապարտ եւ սուտանուն կրաւնաւորի Վարդանի:

<64a> Աղաչեմ յիշել ի Տէր զգծողս:

***

ՆՈՐ ԿՏԱԿԱՐԱՆ

Վենետիկ 40, Սարգիսեան, Ցուցակ Ա, էջ 818

Գրիչ Մխիթար

Ո՜վ սրբազան սուրբ առաքեալք, զձեզ արարիչն արարածոց Քրիստոս Աստուած հանդերձ Հարբ եւ Սուրբ Հոգւովն առաքեաց ի փրկութիւն ամենայն ծննդոց Ադամայ: Արդ, ես ողորմելիս քան զամենեսեան Մխիթար զամենայն սուրբս բարեխաւս ունիմք առ ձեզ արտասուալից գոչմամբ, եւ մեծ հաւատով հայցեմք ողորմեցարուք ինձ իմոցն աստուածապէս, եւ փրկեցէք աններելի տանջանացն, եւ զայնոսիկ որ զմեզ յիշեն եւ յիշելոցն, ամէն:

Գրիչ Պետրոս

Յամի ՉԼԴ (1285) գրեցաւ Կաթողիկէքս, եւ եղեւ աւարտ սորա ի ձեռն Պետրոսի քահանայի, զի Գործքն այլում էր գրած եւ չէր ժամանեալ ի յաւարտն` Ստեփանոս վանական քահանայի, Քրիստոս ողորմեսցի նմա եւ թողութիւն շնորհեսցէ յանցանաց նորա: Ընդ նմին եւ ի յապագային, ուր բանքն սպառին, Քրիստոս Աստուած թողութիւն շնորհեսցէ ստացող[ի] Կաթողիկէիցս Պետրոս վանական քահանայի, եւ մաւր նորա Սանդըխի, ի Քրիստոս հանգուցեալ է, յիշեսջիք \ \ \

***

ԺՈՂՈՎԱԾՈՅ

Երուսաղէմ 1681, Պողարեան, Ցուցակ Ե, էջ 540-541

ա

Գրիչ Սիմոն

<148> Այլ եւ զպատեալն շնորհիւ զՄաթէոս ստացող գրոյս յիշեսջիք ի Քրիստոս, եւ զծնողս իւր, եւ զամենայն ազգահոհմն` զկենդանիս եւ զհանգուցեալս:

Ո՜վ աստուածարեալ եւ շնորհաւք զարդարեալ պատուական եղբայր Մաթէոս, զսակաւ գիծս ընկալ եւ զմեղապարտ Սիմոն գրիչ յիշման արժանի արա ի մաքրափայլ յաղաւթս քո: Այլ եւ աղաչեմ անմեղադիր լինել աղաչանաց, եւ եղբայրաբար ուղղել, որպէս է ձեր սովորութիւն:

բ

<188> Ո՜վ աստուածարեալ եւ վեհիմաց րաբունի Մաթէոս, ընկալ զսակօ գիծս, եւ անմեղադիր լեր անարհեստութեան, եւ ի քարտիսէ աղքատ էի, եւ զնուաստս զՍիմոն արժանի արա մի Տէր ողորմաիւ:

գ

Գրիչ Տիրիկ

Վայր` Հորս գիւղ

<578> Փառք անբաժանելի Սուրբ Երրորդութեանն, յաւիտեանս յաւիտեանից ամէն:

Գրեցաւ աստուածային Յայտնութեանս Մեկնութիւն ի թվականիս ՉԼԴ (1285), ի գաւառիս որ կոչի Վայոյձոր, ի գեղս որ կոչի Հորս, ընդ հովանեաւ Սուրբ Աստուածածնիս, իշխանութեան բարեպաշտ պարոնիս Լիպարտի, յառաջնորդութեան արհեպիսկոպոսի տէր Սարգսի, ձեռամբ անարժ[ան] \ \ \

դ

<573> զՄաթէոս վարդապետ Տայթեւացի սպասաւոր բանի, եւ ըստացիչ գրոցս, եւ զբազմամեղ գիչս զՏիրիկ յիշեցէք ի Քրիստոս, ո՜վ սուրբ ընթերցողք աստուածային խորհրդոյս:

***

ՃԱՌՔ ՎԱՀՐԱՄԱՅ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ

Վիեննա 77, (ԺԸ-ԺԹ դդ. ) Տաշեան Ցուցակ, էջ 331

Հեղինակ` Վահրամ րաբունի

<21a> Շարադրեալ ի մերս նուաստութենէ Վահրամայ վարդապետի ի հրամանէ մեծի թագաւորին Լեւոնի: Վասն որոյ եթէ ինչ արժանաւոր եւ պիտանացու յասացեալս գտցի, Աստուծոյ շնորհ, որ զկամել ետ մեզ յառնելն: Իսկ եթէ նուաստագոյն եւ դուզնաքեայ ի շահս աւգտութեան, իբր զի սխալագոյն եւ կամ թիւր ինչ, ոչ ունիմ ասել գտանել ի գրեցեալքս քան զանձն իմ, եւ զայլս հաւանեցուցանեմ աստուածային գրոց վկայութեամբ, որ են ի սոյն շարադրութիւն առագրեալ, սակս որոյ զայնքան թիւրութիւն իմոյ տկարութեանս վարկանիջիք, որ վասն երկրաքարշ եւ մեղսասէր գոլոյ ըստ հոգւոյ եւ ըստ մարմնոյ` ոչ կարացի ի բարձրագոյնսն եւ յաստուածային խորս մտանել, եւ յայնմանէ փարթամութիւն բարձրագունից մտաց ընծայել: Վասն որոյ բարեսէր կամօք չափաւոր այս աշխատութեան թողութիւն անչափից մեղաց իմոց հայցեսջիք յանբաւաբաշխ բարեացն Աստուծոյ, այլ եւ ստացողի սորա Տեառն Ստեփանոսի արքեպիսկոպոսի մայրաքաղաքին Տարսոնի: Թվին ՉԼԴ (1285):

<36a> Բայց դու, ով իմաստուն եւ ճշմարիտ ուղղափառ խնդրող, թէ հաւանիս սակաւ բանիցս` Աստուծոյ շնորհ, որ այսչափ ետ զօրութիւն տկարիմաց մտացս եւ թէ ոչ` նոյնպէս Աստուծոյ շնորհ, որ զայսչափ զանարժան արժանացոյց, միայն առանց բամբասանաց արձակեսցես, եւ մի տալ տեղի այնոցիկ որ բամբասեն թէ Հայոց վարդապետերն վասն անձին ոչ բան չգիտեն ասել: