Հայերէն Յիշատակարաններ

       1387
      
       ՀԱՐՑՄՈՒՆՔ ԳԷՈՐԳԱՅ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ ԵՒ ՊԱՏԱՍԽԱՆԻՔ ԳՐԻԳՈՐԻ ՏԱԹԵՒԱՑՒՈՅ
      
       Երեւան 3616
      
       Հեղինակ` Գրիգոր Տաթեւացի
      
       վայր` Շահապօնք ամրոց
      
       Եւ այս յաղագս այսորիկ այսքան ըստ բաւական բանի տուեալ զլուծումն, այլ ըստ կարի տկարութեանց ար տայայտումն, մանաւանդ հարկեալ ի սիրոյ քումդ եղբայրական խնդրոյ, եւ այս ի խռովութեան ժամու, եւ յանձուկ տեղոջ, յորում պաշարեալք ի հինից նետողաց կրկին յարուցեալ, խորազմ անուանեալ յազգաց, զոր եւ անբաւ բազմութեամբ ասպատակեալ աւերեաց զաշխարհս Հայոց , Պարսից, Վրաց եւ զա մենայն արեւելեացս: Ոմանք ի գերութիւն վարեալ` արք եւ կանայք, եւ կէսք առթուր դիաթաւալ սրախող գալարեալ առհասարակ, քահանայ եւ աշխարհականք. գէշ անկեալ դիակամբք, անթաղ ընկեցեալք, եւ այլ` ի բազմազան տանջանարանս մաշեալք: Ոմանք հրով կիսայրեացք տոչորեալք, եւ այլ[ք ] ի սովոյ գազանաբեկ վտանգեալք, կէսք խստամբեր կրօնիւք չարչարեալք, եւ այլք երկեղիւ պակուցեալք: Որ եւ մերն ունելով իբր մետաղս կամաւոր ի պահոջ Շահապօնս կոչեցեալ ամրոցի , ոչ ինչ ընդհատ բերելով ի մեզ զօրինակ մեծի սաստասառսուռն
      
       ատենի: Նախ որպէս անդանօր ողջունեն զխաղաղութեան եւ զշինութեան գոլ, յեղակարծ ժամու հասանել բարկութեան, նմանապէս եւ աստ` աւուրն կիրակէի ասացեալն կրկնոյ զատկի, յանկարծահաս ժամու շարժեալ հեղեղաց ուղխից խռովութեան զաւրաց , սաստագին
      
       գոչմամբ եւ ահագնատեսիլ, սուսերամերկ կորվալիճ նետողաց, || որք պատեալ պահեալ պաշարէին զմեզ: Ասացեալն նմանապէս եւ աստ կատարեալ, ոչ միայն անդ ի հեռաստան կամ աղալերկան (՞ ), այլ եւ ի դռան կլայիս սակաւ ինչ դանդաղեալ, միոյն փրկեալ եւ միւսն գերեալ: Էր եւ տեսանել աստ աղէողորմ տեսիլ միայն արտասուալի դիմաւք եւ կամաբարձ հառաչմամբ, ազգ եւ սիրելիք, ծնօղք եւ եղբարք, այլ ինչ ոչ օգնել ի գերութիւն վարելոց, որպէս եւ յայնմ աւուր` ի կորուստ մատնելոց: Այլ եւ աստ ապաշաւելն ոչինչ օգնել, որպէս եւ անդ` ոչ լսողացն բերանով հաշեալք, որ եւ ոչ գոյր անդրէն դառնալ, եւ ոչ կարի աւժարացն շահավաճառ եղեալ, ոչ գիւտ եւ ոչ ողորմ հանգոյն յիմարացն որիորդաց, զի ունողք բարիկեցիկք կենօք եւ ոչ նոյնպիսիքն սովամահ տուայտեալք, ի սպառեալ սիրոյ եւ հատումն յուսոյ, բազմանալ անօրէնութեանց, եւ տիրել անզղջութեանց, որ եւ խղճի որդանց անհանգիստ մտաց, եւ շրջապարեալ ընդելեաց ի հեռատակ ճիւռաղաց: Եւ առ այս եկն ինձ, ո՜վ քաջ զուգակշիռ հասարակութեանց մեծատանց եւ աղքատաց, զի որոց բազումն աւանդեցաւ առաւել ինձ պահանջեցաւ, եւ փքացելոցն հպարտութեամբ փոխանակ խրախութեանց, ճիչ աղաղակի ընդդէմ հեշտալեաց անհանգիստ խշտիս յերեկօրեայ զառաւաւտ խնդրէաք, եւ ի նմա` զեռանդ ն երանեալք: Եւ այս ոչ շաբաթու եւ աւուրց սպառեալ, այլ ամսոց յերից երկարեալ սորին, եւ գործելեացն վրէժ ոչ կշիւռ հատուցեալ:
      
       Եւ այս աղէտ անզերծ տարակուսից շրջապատեալ զմեզ շրջագայութեամբ տումարի Հայկազեան սեռից` հարիւրից կրկնակի քառից եւ վեցեաց վեցից (100x2x46x6551=1387), յորում ամի եղեւ ծռատօն զատկաց ազգի կոչեցեալ Յունաց, ի վերոյ ասացեալն աւուր նորոյս տէրունեաց: Եւ այսպէս, տրտմեալ ոգով եւ թախանձեալ մտաւք, ընծայեցի տխեղծ մատամբ զխունախոյ զնւէրս բանի իբր զլաւմայս այրոյն` քումդ գաձարանի: Եւ մաղթեմ եղբայրական սիրով, զի ըստ բնածին բարեբոյս բարուցդ աշխոյշ մտաւք ուղղապէս որոնել, զթերին լնուլ եւ զաւելորդն կշռել . հաւա-
      
       նելեացն` տեառն շնորհք, եւ սխալանաց` տկարս անօթոյ, միայն բարեսէր կամօք յիշատակ բարի առ քոյգ արձանագրեսցի, ի տէր ողջ լեր:
      
       ԱՒԵՏԱՐԱՆ
      
       Փիրղ. 6272, էջ 179-180 (Վան, սբ. Պօղոս եկեղեցի)
      
       Գրիչ ` Պետրոս
      
       վայր` Քաջբերո[ւնւո]յ երկիր
      
       Ի ծագման ճշմարիտ արեգականն, եւ յայտնիլ աստուածն բանի, նորազուրճ բերկրանօք պայծառացան արարածք: Արդ, զայս պատուական ակս շափիւղայ ... առեալ զսա տէր Թումէն, իւրն հոգեւոր պա շար երկնաձիգ ճանապարհին, որ տանի առ հանդերձեալ եւ յահագին դատաստանն ...: Սկիզբն արարեալ գրութեան սուրբ աւետերանիս յայսմ ամի, որ էր թիւ Հայկազեան տումարիս ՊԼԶ. (1387), ի դառնաբեր ժամանակիս, որ աւերեցաւ բազում տեղիք վասն մեղաց մերոց: Յարուցեալ յարեւելից չար բռնաւոր ազգն մահմետական, անուն նորա Լանկ-Թամուր, բազում եւ անթիւ զօրօք պատեալ ի Պարսից մինչեւ Հռոմաց երկիրն, եւ եկեալ ի տունս Հայոց, քանդեալ եւ գերեալ զամենեսեան, եւ սրախողհող արարեալ անողորմ զհայ եւ զտաճիկ` զորս գտաւ: Եւ ո՜վ կարէ պատմել զչարութիւն եւ զվնաս նորա, զ որ արար ի տեղիս-տեղիս: Արդ, կատարեցաւ աստուածախօս գանձս տէրունեան ի յերկիր Քաջբերո[ւնւո]յ, ի յանապատս, որ Մանուկ Սուրբ Նշան կոչի` օծեալ Թադէոսի առաքելոյն, եւ առ ոտս Գէորգայ զօրավարին, ի հայրապետութեան Հայոց տեառն Զաքարիայի, եւ ի ձեռնակալութեան երկրիս Ղարայ-Իւսիւֆին, որ է չար եւ դառն եւ պիղծ եւ աւերարար երկրի: Եւ ես` թշուառացեալս եւ անարժանս եւ անվարժս ի գրչաց Պետրոս աբեղայ. յանձն առի եւ տառապանօք եւ պանդխտութեամբ գրեցի վասն ժամանակիս, որ ամենայն բարի եւ կերակուր պակասեցան, եւ ոչ խաղաղութեան տեղիք [կայ յերկրի ]. զայս աղաչանքն առ աստուած ունիմք, որ չտայ մեզ այլ տեսնուլ, զոր տեսաք:
      
       ՃԱՇՈՑ
      
       Փիրղ. 6273, էջ 177-179 եւ ՀԱ, 1926 թ ., էջ 241-242
      
       (Սեբաստիոյ սբ . Նշան)
      
       Գրիչ ` Գէորգ
      
       վայր` Եզնկայ մայրաքաղաք
      
       Ի բազմազան տառատպութեան տառից գծագրութեան փառաւորեալն աստուած փառաւորեսցի, այն, որ օրհնեալ է յամենեցունց,
      
       զորս ստեղծ եւ էած ի գոյութիւն: Արդ, զկնի ամենայն փառաբանութեան ... ելցէ եւ ի մէնջ օրհնութիւն ի նուազ եւ ի տկար հողոյս անարժանութենէս, որ արժանի արար զիս հասանել ի կատարումն գրոյս...:
      
       Ընդորս եւ ես` նուաստ եւ յետինս նոցին հետոց հետեւեալ` եւ ոչ գործոց, անուան` եւ ոչ բարի վաստակոց, թարմատարս եւ անարժանս յընկերակիցս իմ, ծոյլ եւ պղերգս ի դասս քահանայից Գէորգ, որդի Առաքել երիցու, չունիմ պատասխանի բանից խօսելոյ, զի եմ պարտական բիւրոց քանքարոյ, պղերգացայ առ տէրն ամենի, եւ թագուցի զարծաթ տեառն իմոյ: Եւ գծագրեցի զսա ի մայրաքաղաքս Եզնկայ, եւ եդի իմ կամաւ եւ յօժարութեամբ յիշատակ ինձ, եւ այս վերոյգրեալ ննջեցելոցս, ի տաճարս, որ կոչի ըստ սուրբ խաչիս անուան` սուրբ Նշան, եւ կանգնեալ կայ յանուն սուրբ Աստուածածնին Գրիգորի:
      
       Յայսմ ժամանակի, յորում էր թուական Հայոց ՊԼԶ. (1387), ելաւ ազգն խուժադուժ յարեւելից, ի կողմանց հիւսիսոյ, որ կոչէր Լանկ-Թամուր, եւ եկն մինչեւ յԱրզրում, եւ բազում ոճիրս գործեաց ||| զոր յետս դարձոյց աստուած, եւ աղօթք սուրբ Լուսաւորչին պահեաց զքաղաքս Եզնկայ եւ զգաւառն իւր, որք են առ մեզ բոլորակայ:
      
       ՃԱՇՈՑ
      
       Երեւան 488 4
      
       Ո՜վ եղբարք, անմեղադիր լերուք , զի բազում խաբարս եւ խեղճս լսէաք ի ձեռաց Թամուրէն. եւ սրտերս իբրեւ զնաւահանգիստ կենայր, վասն այն, որ բազում սխալեցաք ի գիրքս, անմեղադիր լերուք աղաչեմ, զի ժամանակն յոյժ դառն էր:
      
       ՉԱՓԱԿԱՆՔ ՆԵՐՍԻՍԻ ՇՆՈՐՀԱԼՒՈՅ
      
       Օքսֆորդ, Տիրայր վրդ. 34, թղթ. 119, էջ 467
      
       Նախագաղափարի գրիչ ` Ներսէս
      
       ԶՆերսէս տարակուսեալ աղաչեմ յիշել, ՊԼԶ. (1387): Չար է ժամանակս ի չարութեանց մերոց չարաց, զի որպէս սերմանքն հանգոյն նման, կունձքնք ն որայքն (՞ ): Եւ զվերջն նա միայն գիտէ, որ գիտողն է անտեսիցն եւ եւս որդոց մարդկան:
      
       ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ՅԱՅՏՆՈՒԹԵԱՆՆ ՅՈՎՀԱՆՆՈՒ
      
       Երեւան 2516
      
       Գրիչ ` Պետրոս
      
       ... Ի թուակ[անութեանն ] Հայոց ՊԼԶ. (1387), ես` նուաստս եւ տարտամս ի գործոց բարեաց Պետրոս սուտանուն սարկաւագս, որ միայն զանուն ունիմ սարկաւագի եւ զգործն ոչ, որ ցանգացայ գրել զաստուածային յայտնութիւնս ի խնդրոյ պատուելի վարդապետացս` Ղազար վարդ[ապետի ] եւ Գրիգոր վարդ[ապետի ]` հաւրեղբարց իմոց, ի յիշատակ ինձ եւ ծնողաց իմոց` կենդանեաց եւ հանգուցելոց: Արդ, աղաչեմ զամենեսեան, որք կարդայք եւ լսէք կամ աւրինակէք զսա, մեղաց մերոց թողութիւն խնդրեցէք յաստուծոյ եւ ծնողաց մերոց, եւ աստուած զձեր մեղքն ջնջէ, եւ զլսողաց, եւ որք ամէն ասեն. եւ զինչ դուք մեզ ասեք եւ խնդրէք, գտջիք եւ դու ք ի Քրիստոսէ աստուծոյ մերոյ, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս, ամէն, եւ յամենայն ժամ:
      
       ԱՒԵՏԱՐԱՆ
      
       Երեւան 7651 (տես նաեւ 1320 թ. )
      
       Հետ. ստացող ` Պարոնշահ
      
       Զվերջին ստացողք սորին` զՊարոնշահ պարոնն, հանդերձ ծնաւղիւք եւ ամենայն արեան մերձակայիւք, յիշեսջիք: Յիշեսջիք եւ զհարսն իմ` զՃահան-Մելիքն, հանդերձ ծնաւղիւք, որ ցանկացաւ սայ անգին մարգարտիս եւ ցանկալի մատենիս , որ է թագաւորական, որ ցանկացաւ
      
       սմայ Ջահան-Մելիքն` դուստր տէր Գրիգորին, || եւ ստացաւ զսայ ի հալալ արդեանց իւրոց, որ երե տ զիւր նշանն` ԳՌ. (3000) սպ[իտակ ], եւ զերեստեսէն` ԳՌ. (3000) սպ[իտակ ], եւ էառ զսա որպէս հրամայեաց փրկիչն, թէ նմանեցաւ արքայութիւնն երկնից առն վաճառականի, որ խնդրեաց մարգարիտս գեղեցիկս, եւ գտեալ մի պատուական մարգարիտ, երթեալ վաճառեաց զամենայն զոր ինչ ունէր եւ գնեաց զայն
      
       մարգարիտ: || Արդ, ցանկանալով սայ այս մարգարտիս, զամենայն զոր ինչ ունէր վաճառեաց եւ ստացաւ զայս անգին մարգարիտս յիշատակ իւր եւ ծնողաց իւրոց:
      
       Արդ, որք հանդիպիք այսմ սուրբ աւետարանիս կարդալով կամ աւրինակելով, յիշեսջիք զստացողք սորա` զՋահան-Մելիքն , եւ զհայրն իւր զտէր Գրիգորն, եւ զմայրն իւր զԽութլու-Մելիքն, եւ զայլ ամենայն արեան մերձակայսն` զկենդանիս եւ զհանգուցեալսն, եւ դուք յիշեալ լիջիք ի Քրիստոսէ աստուծոյ մերոյ , ամէն:
      
       Գրեցաւ վերջին յիշատակարանս ի թվ . ՊԼԶ. (1387):
      
       ԳՐՈՒԹԻՒՆՔ ԴԻՈՆԻՍԻԱՅ ԱՐԻՈՊԱԳԱՑՒՈՅ
      
       Երեւան 166
      
       Հետ. ստացող ` Յոհաննէս
      
       Զվերջին ստացողս զտէր Յոհաննէս, եւ զեղբայրն իմ զտէր Պետրոս, եւ զծնօղսն իմ զՅովաննէս քահանա, եւ զմայրն իմ Աղբրաց, եւ զԱղորն յիշեցէք ի սրբազան յաղօթս ձեր , եւ աստուած, որ առատն է ի տուրս բարեաց, մեզ եւ ձեզ ողորմեսցի, առհասարակ , ամէն:
      
       Որ կարդայք եւ որ օրինակէք սրտի մտօք թողութիւն խնդրեցէք մեզ:
      
       Գրեցաւ յիշատակարանս ի թվին ՊԼԶ. (1387), տրէ Թ . (9), օրն հինգշաբթի, եւ զիս զսուտ ծրողս յիշե[ցէք]: