Հայերէն Յիշատակարաններ

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 10450

Գրիչ` Թորոս Ռոսլի[ն]

Վայր` Հոռոմկլայ

ա

<402a> Փառք քեզ, փառք քեզ անսահման անուն եւ անզուգական անձնաւորութիւն, Հայր մեր եւ Որդի եւ Սուրբ Հոգի: Աւրհնութիւն քեզ Սուրբ Երրորդութիւն եւ մի տէրութիւն, որ ետուր կարողութիւն եւ սատար եղեր իմոյ տկարութեան ի զրաւ հասանել զ[ը]ղձալի մատենիս, այժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն:

Շնորհիւ Տեառն սկսեալ եւ ողորմութեամբ նորին յանգ ելեալ աւարտեցաւ մատեանս աստուածախաւս, աստուածունակ, երկրպագելի եւ պաշտելի Սուրբ Աւետարանս, յամի Չ եւ Ե երորդի (1256) թուաբերութեանս Հայոց, ընդ հովանեաւ աստուածաբնակ տաճարացս, որ յանուն Միածնի Որդւոյն Աստուծոյ Սուրբ Փրկիչ կոչեցելոյ, եւ մաւր նորին Սրբոյ Աստուածածնին, եւ Լուսաւորչին մերոյ սրբոյն Գրիգորի, եւ սուրբ հայրապետին Նիկողայոսի եւ աստուածընգալ սուրբ եւ յաղթող նշանին Վանգոյ, եւ այլեւս բազմահաւաք սրբոց, որք պաշտին յաշխարհամուտ աթոռս, եւ աւգնականութեամբ սոցա, յանառիկ դղեակս Հոռոմկլայ, <402b> ի թագաւորութեանն քրիստոսապսակ եւ բարեպաշտ արքային Հեթմոյ, եւ ի ժամանակի, յորում նոյն աստուածասէր թագաւոր դարձեալ լինէր ի մեծ եւ յաշխատամատոյց ճանապարհէն, որ առ խանն աւագ:

Հրամանաւ եւ ծախիւք աստուածապատիւ տեառն Կոստանդեա կաթողիկոսի Հայոց, որ զարմանահրաշ վարիւք իւրովք առհասարակ հիացուցանէր զբնաւս, մինչ զի եւ յարտաքնոցն առաւել ընդունէր վկայութիւն զանհամեմատ վարուցն իւրոյ մաքրութեանն: Քանզի աղբիւր էր նա բարեաց եւ արբին ի նմանէ ամենեքեան, որք եւ կամեցան ըստ պասքոյն իւրեանց: Սոքա անդստան, նոքա բուրաստան, ոմանք յարկ ծածկութեան, վասն զի հայր էր որբոց եւ հոգայր վասն աղքատաց, եւ առաքելական թղթովք կանոնական սահմանաւ աշակերտէր զամենայն եկեղեցիս ըստ ուղղափառ հաւատոյ: Եւ այնպէս սիրելի էր ամենեցուն, մինչ զի եւ աշխարհակալ բռնաւորք ընդառաջ նորա խաղային` յորժամ ճանապար հորդութեամբ հանդիպէր առ <403a> նոսա եւ պատարագաւք զերեսս նորա պաշտէին, եւ ապա յղրկաւորք լիեալ` զտրիտուրն խնդրէին աւրհնիք ի նմանէ: Քան զի արդարեւ առ սա կատարիւր գնալն ի վերայ իժի եւ քարբի, եւ կոխել զամենայն զաւրութիւն թշնամոյն: Սա եւ ողորմութիւնն Աստուծոյ գտեալ ի բարկութեան եւ չարալլուկ ժամանակիս: Սա եւ ի վերայ ամենայն առաքինասէր վարուց իւրոց յաւել եւ զայն եւս` լինել գրասէր եւ աստուածասէր, որով եւ ստանայր գիրս սուրբ զհին եւ նոր կտակարանա, եւ յոլովանաւթս ոսկւոյ եւ արծաթոյ եւ պատուական հանդերձեղէն զարդուց, եւ նուիրէր եկեղեցւոյ սրբոյ ընդ ամենայն տեղիս, ում զիարդ եւ պիտոյ ինչ լինէր:

Որ եւ ի կատարեալ սիրոյն զոր ունէր առ Աստուած եւ առ ի նմանէ պարգեւեալ կտակարանք, ոչ էր նմա փոյթ ի լաւաց գրչաց կամ ի հմուտ արհեստագիտաց միայն ստանալ զայսոսիկ` վասն այնորիկ իմոյ, անարժանութիւն փցուն եւ տխմար գրչի Թորոսի մականւն Ռաւսլի կոչեցելոյ <402b> ըստ նախնեաց, հրամայէր զգործի \\ գրչութեան ի կիր արկանել յաստուածային այս մատեան, որ եւ զարդարեալ ոսկով զտով եւ պատուական նիւթաւք ներքոյ եւ արտաքոյ, ըստ առատապարգեւ կամաց իւրոց, զոր ունէր առ սոսա, մանաւանդ թէ առ ամենայն ոք: Վասն զի ամենեցուն, որոց բաց են աչք իմանալի ի մտաց, յաստուածասէր եւ ի նոյն պշնուն հանապազ, հաւատով եւ յուսով ակնկալեալ վարձուցն հատուցման եւ մշտամատոյց ձերոց մաքուր աղաւթից, ո՜վ աստուածասէր հարք եւ եղբարք, որք եւ ծնեալ վերստին յորդիս լուսոյ մաւր սրբոյ Սիոն եւ ժառանգէք զսա ըստ արդեանց հանդիպեցելոյ, զոր աղաչեմ յիշել ի Տէր մանաւանդ առաջի զենման ամահ գառինն Աստուծոյ, զարժանաւորս ամենայն աւրհնութեան յիշատակի, զտէր Կոստանդին կաթողիկոս Հայոց եւ ստացող սորոյ լուսազարդիս, եւ ծնաւղսն իւր Վահրամ եւ Շուշիկ, եւ զեղբարս իւր զԳորգ եւ զԳրիգոր, եւ զքորք իւր Շուշանիկ, եւ Վանենի: <404a> Այլ եւ զեղբաւորդին իւր զսրբասէր քահանայն Թորոս, եւ զծնաւղք սորա` Գորգ վկայեալ քահանա եւ մայր նորա Ազիզ, եւ զեղբարք նորին զաստուածապատիւ եպիսկոպոսն տէր Ստեփաննոս, եւ զԳրիգոր նորին հայրազատ, եւ զդստերսն իւր Մլքի եւ Շուշան, եւս եւ զորդին իւր Ստեփանոս, որ այժմ զինուորեալ իշխանական պատուով ի դրունս թագաւորական, եւ զամուսին սորա Ակաց, եւ մայր սոցա Տալիթայ, եւ զմիւս եղբաւրորդի հոգեւոր տեառնն Գրիգոր` զինուոր եւ տարաժամ վախճանեալ: Այլ եւ զամենայն ազգք սոցա եւ զազինս, որպէսզի ննջեցելոցն հանգիստ եւ ողորմութիւն պարգեւեսցէ Քրիստոս Աստուած, եւ որ այժմ կենդանի` անխռով խաղացութեամբ ընդ երկայն աւուրս պահեսցէ, ամէն:

Յերսս անգեալ ես բազմամեղ եւ թարմատար գրիչս, աղաչեմ յիշել ի նոյն եւ զիմ նուաստութիւն, այլ եւ խոշորութեան սորա եւ թէ սխալանք ինչ դիպեսցի, հայցեմ շնորհել թողութիւն: <404b> Յիշել դարձեալ եւ զերախտաւոր ծնաւղսն իմ, եւ զեղբայրն իմ Անտոն եւս առաւել, եւ որ ըստ հոգոյ եւ մարմնոյ եղբարք եւ քորք, հարք եւ ուսուցիչք, այլ եւ կուսակրաւն քահանայն Վարդան փակակալ աստուածընգալ տաճարացս եւ կազմաւղ սորա, եւ զամենայն աշխատաւղս ի սա առհասարակ ըստ բանից եւ արդեանք, որք աւգնական եղեն մեզ: Եւ Քրիստոս Աստուած որ առատն է ի պարգեւս, զձեզ յիշեսցէ յերկնից արքայութիւն իւր շնորհիւ ողորմութեամբ իւրով, որ եւ աւրհնեալ է յաւիտեան, եւ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն:

բ

<4a> Զմեղապարտ գրիչս աղաչեմ յիշել ի Քրիստոս:

գ

<5b> Մեղապարտ գրչի սորա ողորմեա Քրիստոս Աստուած:

դ

<5b> Տէր իմ Քրիստոս որդի եւ բան,

Պետ հով(ու)թեան կարգիս աւծման,

Որ զայս մատեան աւետաբան

Մեզ հնչեցերձայն ցնծութեան:

Ահա զքոյս առեալ քեզ տամ

Բարձեալ ի ձեռս առաջի գամ,

Առ այս նուէրս բարեխնամ

Եւ յիս նայ[ե]ա տէր հաշտակամ:

<6a> Ո՜վ յանսկիզբն ծոցո բան,

Նոյն եւ ծաղկեալ յազգս մարդկան,

Որ մեզ զշնորհս քո շրթան

Հեղեր աւրհնեալդ յաւիտեան,

Դու զտէր Կոստանդին դէտ Հայկազեան

Նոսա յաթոռ կեփա[յ]ական:

Եւ զիւր Թորոս հայրազատեան

Ընկալ ի փառսըդ հայրական:

ե

<122b>

Ընդ մետասանիցն ընկալ Յիսուս, զտէր Կոտանդին կաթողիկոս եւ զնորին Թորոս, ամէն:

զ

<194a> Զսուրբ եւ զերջանիկ դիտապետ Հայոց զտէր Կոստանդին ստացաւղ սորա յիշեսջիք ի Քրիստոս Յիսուս, ամէն:

է

<310b> Զստացաւղ սուրբ տառիս զտէր Կոստանդին կաթողիկոս Հայոց յիշեսջիք ի Քրիստոս Յիսուս:

***

ԱՍՏՈՒԱԾԱՇՈՒՆՉ

Մուրադեան, Ցուցակ Մշոյ Առաքելոց վանքի, էջ 7-8

Գրիչ` Յովհաննէս

Վայր` Մամոստիա, որ կոչի Մսիս

Յամի եւթն հարիւրերորդի հինգերորդի թուաբերութեան հայկազեան տոմարի (1256), ի կաթողիկոսութեան տեառն Կոստանդեա Հայոց դիտապետի հեզի եւ ողջախոհի, եւ ի թագաւորութեան Հայոց Կիլիկեցւոց նահանգի Հեթմի բարեպաշտի եւ աստուածասիրի, ես Յովհաննէս էրէց` նուաստս եւ տրուպս յորդիս յեկեղեցւոյ, յերկրէ Տարաւնոյ եւ գեղջէ Հացեկաց, որդի Կարապետ քահանայի եւ մօր Ասլկան, եւ ի կենցաղս աշխարհի մեղաւոր եւ անսպառ խոստովանող Քրիստոսի, դիւրաշարժս ի մեղս, դժուարաշարժս յարդարութիւն, ապիկարս յոքունց եւ ախմարս ի գրչաց, փափաքելի սրտիւ եւ ջերմեռանդ սիրով եւ յղձալի յաւժարութեամբ ցանկալի եղէ այսմ աստուածաշունչ կտակարանացս աւրինած եւ մարգարէից ըստ ասելոյն աստուածահօրն Դաւթի, թէ Պատուիրանք Տեառն լոյս են եւ լոյս տան աչաց: Ըստ այսմ հրամանի զաշխատ ի բաց եդի, շնորհիւն Աստուծոյ սկսայ, եւ նորին ողորմութեամբ յանկ հանեալ աւարտեցի զգիրս սուրբս ի պէտս մեղուցեալ յանձին իմոյ եւ յիշատակ հոգւոյ իմոյ եւ ծնողաց իմոց, եւ ի պէտս մանկանց Նոր Սիովնի:

Զի եթէ պատահեսցի այր խնդրող սորին եւ փափաքէ ըմպել ի կենսատու աղբիւրէս յայսմանէ, եւ կայցէ շնորհս գիտութեան եւ գտանիցէ զսա, հրճուասցի ի վերա սորայ եւ ուրախութեամբ արկցէ ընդ պարանոցս, եւ լաւ համարի զսա զականս պատուականս զմարգարիտս զեկեղեցիս, քանզի եւ է իսկ, զի սա է դուռն երկնից, բանալի արքայութեան, ճանապարհ մոլորելոց, հաց քաղցելոց, աղբիւր ծարաւելոց, պարծանք արդարոց եւ յոյս հաւատացելոց, եւ ամենայն ինչ որ պատուական է, չարժէ զսա, զի սովաւ արդարքս հաստատեսցին ի գործս բարիս, եւ մեղաւորք զղջութեամբ զարդարութիւն ընգալցին, եւ ամենայն ոք, որ փափաքէ ըմպել եւ քաղցրահամ եւ ի կենսատու բաժակէս յայսմանէ` կեցցէ եւ զկեանս յաւիտենականս ժառանգեսցէ:

Ըստ որում կարի գրեցի ձեռամբ իմով եւ աշխատութեամբ, որպէս եւ հրամայէ Տէր Յիսուս, թէ Գանձեցիք զգանձս յերկինս, եւ աստուածային առաքեալն, թէ` Գանձ հոգեւորական ունիմ զքեզ աստուածային բարութիւն, եւ դարձեալ Տէրն ասէ` թէ` որ արբուսցէ բաժակս ջուր ցուրտ յանուն աշակերտի ոչ կորուսցէ զվարձս իւր, յայսմ յուսալով իմ հաւաքեցի զամենայն գիրս աստուածաշունչհին կտակարանաց եւ եդի ի միասին եւ զպատմութիւն Մակաբայեցւոց, որ ի նախկի ժամանակի մարտիրոսացն, ճշմարտութեան տեսակս բերելով յինքեանս եւ գրեցի զսա ոչ վասն մարմնաւոր ագահութեան, այլ յիշատակ ինձ եւ իմոցն եւ ամենայն հաւատացելոց, որպէս յայտնի է մեզ ամենեցուն որ ընդ մահու գրաւեալ եմք եւ անհնար էր ումէք ազատել ի մահուանէ այլ եւ ոչ կարողասցի ոք ի ստացուածոց իւրոց տանել ինչ զկնի ի գերեզմանն, բայց միայն զգործս եթէ բարի եւ եթէ չար: Եթէ հաստատեսցի որ ամենայն է եւ աստ մնալոց է, լաւ համարեցայ, որ զկնի փոխման իմոյ յաստեացս փոխանակ ոսկոյ եւ արծաթոյ եւ այլ գոյից ստացուածք գրեանք գտանին քան զայլ ինչ. զի գիրքն եթէ յաւազակացն գողասցի, եթէ յայլազգեաց յափշտակի, եթէ այլ ոք առնու, եթէ գնով, եւ եթէ անգին ընդ որ երթայ եւ շրջագայի, քահանայի, սարկաւագի եւ կրաւնաւորի, եւ մնասցէ անջինջ յիշատակ Կիլիկեայ:

Եւ եղեւ զրաւ գրութեան յաշխարքս Կիղիկեա, մայրաքաղաքս ի Մամոստիա, որ կոչի Մսիս, ընդ հովանեաւ սուրբ առաքելոցս Պետրոսի եւ Պաւղոսի եւ Սուրբ Նշանիս, որ եւ յայսմ ամի ըստ առաւել նախախնամութեան Աստուծոյ վերադարձեալ եղեւ բարեպաշտ թագաւորին Հայոց Հեթմոյ աշխարհէն Արեւելից յազգէն այլասեռից, որ անուամբ Թաթար կոչի, զի վասն ծովացեալ մեղաց մերոց տիրեաց գրաւեաց զամենայն աշխարհ` նուաճեալ ընդ իւրում իշխանութիւնն, ըստ այսմ օրինակի եւ զաշխարհս Կիղիկեցւոց: Վասն որոյ հնազանդեալս յանձն առնելով զխառն Քրիստոսի չոգաւ վասն քրիստոնէից, եւ անդ լինէր մինչեւ յամս չորս, զոր բազում պաղատանօք խնդրեայք զբարի թագաւորն մեր եւ զմարդասիրութիւն նորա ոչ միայն այնոքիկ, որ ունի բազում պէտս օգնականութեան, այլ եւ որք ոչ էին յարմարք յայսոսիկ, եւ զի Տէր լուաւ տառապանաց նոցա եւ ետ զհայցելին մեր: Զի եկն նա զաւրաւք բազմաւք յաշխարհն Հոռոմոց եւ թողեալ անդ զաւրս խուժատուժ ազգացն, եւ ինքն փութայր գայր հասանէր աշխարհն իւր Կիղիկեա տեսանել զտառապանս նոցա: Եւ եկեալ բազում յուղղութիւնս արար եւ ողորմութիւն, եւ պայծառութիւն եկեղեցեաց քրիստոնէից եւ քահանայութեան Հաւրն երկնաւորի, եւ այլ առաջակայն Աստուծոյ է գիտելի:

Արդ աղաչեմ զամենեսին վասն սիրոյ Քրիստոսի, զի որք աւգտիք ի սմանէ, եւ կամ աւրինակէք, զաշխատող սորա զՅովհաննէս էրէց եւ զծնաւղս իւր, եւ զազգատոհմ, եւ զամուսին իւր, զՅովսէփ քահանայ որ զնիւթս շնորհեաց յիշեսջիք աղօթիւք ի Քրիստոս: Եւ գրեցի զսայ ոչ միայն, այլ կրկնակի զբովանդակ Գիրս աստուածաշունչ Հին եւ Նոր կտակարանաց, զսոսա ստացայ գանձ անկողոպտելի, որ զմիտս զուարճացուցանէ զոգիս արդարոց ուրախալից գործէ, որ ոչ ցեց ապականէ եւ ոչ գողք ական հատանեն եւ գողանան, զի յերկրէ ելեալ նիւթք յերկիր սուզանին եւ ապականին, իսկ այս փարթամութիւն անկողոպտելի առ հասարակ ամենայն բնութեան, վասն այսորիկ զսա ստացայ ի վայելումն անձին իմոյ եւ յիշատակ հոգւոյ իմոյ, եւ ծնողաց եւ ազգականաց եւ վարդապետաց, եւ խոշորութեանս եւ սխալանաց, որ ի սմա, անմեղադիր լերուք, զի ախմար էի եւ պակասամիտ, այլ յաւժարութիւն իմ եւ սէր ստիպեաց զիս սկսանիլ, եւ ցաւագին անձամբ կատարեցի:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Վենետիկ, 100, Սարգիսեան, Ցուցակ Ա, էջ 447-448

Գրիչ` Յոհաննէս

Վայր` Կիլիկիա

<202b> Փառք քեզ անսահման անուն եւ անզուգական անձնաւորութիւն` Հայր եւ Որդի եւ Հոգի Սուրբ, յամենայն արարծոց եւ ի բանից եղականացս, ամէն:

Աստանաւր յանկ ելեալ աւարտեցաւ լուսայեղձ եւ փրկագործ սուրբ Աւետարանս, ի թուականին ՉԵ (1256), ի գաւառիս Կիլիկեցւոց, ի թագաւորութիւնս Հայոց Հեթմոյ աստուածասիրի եւ բարեպաշտի, եւ ի հայրապետութեան Տեառն Կոստանդեա, ձեռամբ Յոհանեսի յոգնամեղի, ի խնդրոյ աստուածասէր եւ բարի պատանւոյն սիր Լեւոնի, որ է որդի պարոն Լիկոսի` եղբաւր թագաւորին Հայոց Հեթմոյ: Արդ, աղաչեմ զամենեսեան, սուրբ հարք եւ եղբարք, որդիք Նոր Սիոնի` ոյք հանդիպիք այսմ սուրբ Աւետարանի` յիշել ի մաքրափայլ յաղաւթս ձեր զբարի շառաւիղն զտղա պարոնն` զսիր Լեւոն, որ եռափափագ սիրով ստացաւ զսուրբ Աւետարանս, եւ զծնողս նորա` զհայրն իւր զսիր Լիկոս, եւ զմայրն իւր զբարեպաշտ տիկինն Ականցն, եւ զդստերս իւր զերեսեան: Եւ առաւել զսիրեցեալ պատանին զսիր Լեւոն, որպէս զի աղաւթիւք ձերովք Տէր Աստուած տացէ զնա ծնաւղաց իւրոց երկայն ժամանակս առողջութեամբ, եւ փրկեսցէ յամենայն փորձութեանց:

Աղաչեմ յիշել ի Տէր, եւ զեղկելի գրչողիկս Յոհաննէս, եւ զծնողս իմ` զհայրն իմ Ներսէս եւ զմայրն իմ հանգուցեալ ի Քրիստոս, եւս առաւել զհարազատ եղբայրիկն իմ զԿոստանդին կրաւնաւոր քահանայ, նա որ ի տղայ հասակի փոխեցաւ յաստեացս, որոյ ողորմեսցի նմա Տէր Յիսուս Քրիստոս, եւ թողցէ զմեղս նորա եւ զգրողիս Յոհանէսի: Եւ աղաչեմ զամենեսեան ոչ մեղադրել խոշորութեան կամ սխալանաց որ ի սմա, եւ մանրութեան գրիս, զի կար մեր այս էր, եւ որ ստացաւն որպէս ետ գրել: Եւ Քրիստոս Աստուած իւր անճառ մարդեղութեամբն եւ փրկագործ անաւրէնութեամբն ողորմեսցի եւ թողցէ զմեզ յիշողացտ եւ յիշեցելոցս, եւ նմա փառք եւ աւրհնութիւն յամենայն արարածոցս յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն, ամէն, ամէն: