Հայերէն Յիշատակարաններ

***

ԺԱՄԱՆԱԿԱԳՐՈՒԹԻՒՆ ՄԻԽԱՅԷԼԻ ԱՍՈՐՒՈՅ

Երուսաղէմ 32, Պողարեան, Ցուցակ Ա, էջ 144-146

Գրիչ` Գրիգոր

Վայր` Ականց անապատ

ա

Ի թուականին Հայոց ՈՀԸ (1229) կատարեցաւ աշխարհապատում պատմութիւնս տէր Միխայլի սուրբ պատրիա[ր]գին Ասորոց, զոր ստուգիւ գրեաց ծայրաքաղ առնելով յաստուածաստեղծ մարդոյն Ադամայ սկիզբն առնելով, ասաց մի ըստ միոջէ զկարգ եւ զծնունդ եւ զշինութիւն արարածոցս, զոր նախ քան ջրհեղեղն աշխարհակործան, եւ զոր յետոյ ջրհեղեղին յորդոցն Նոյի շինեալ, եւ աճել ըստ հրամանի եւ ուխտին ամենակալին Աստուծոյ, որ եդ ընդ նոսայ յետ ջրհեղեղին: Եւ ի վերայ այսորիկ զկարգ եւ զթիւ թագաւորացն Հոռոմոց եւ զՊարսից, եւ զկնի Պարսից թագաւորութեանն վճարելոյ սկիզբն առնէ թագաւորութեանն Արաբկաց, որ են տաճիկք, եւ ի կատարածի սոցայ զԹուրքաց սուլտանութեանն, եւ զտիրելն բազում աշխարհաց եւ գաւառաց, զոր դեռ այժմ եւս ունին բռնացեալք ընդդէմ բազում ազգաց եւ ազանց:

Որ են թիւ ամացն յելիցն Ադամայ մինչեւ ի ժամանակ կատարելոյ գրոցս ի ձեռն Միխայլի Ասորոց պատրիարգի` ամք հազար չորս հարիւր եւ երեսուն, եւ այժմ է թիւս Հայոց ՉԻԲ (1273), որ գրեցաւ գիրքս ձեռամբ տառապեալ Գրիգորոյ, զոր կամաւքն Աստուծոյ գրեսցուք եւ մեք զպակասութիւն սորայ զամաց Խ (40) եւ չորից:

բ

Քրիստոս աստուած, քո սուրբ տնաւրէնութեանդ բարեխաւսութեամբ եւ ամենայն ուղղափառ դաւանողացն զքո անճառ աստուածութիւնդ, սրբոց հայրապետացն եւ ամենայն սրբոց բարեխաւսութեամբ, փառաւորեալ զհայր Ստեփաննոսի հոգին եւ զիւր ննջեցելոցն ի քո սուրբ արքայութեանդ` զստացողի գրոցս: ընդ սմին եւ զփակակալ Վարդանայ, որ յաւժաւ կամաւք առիթ եղեւ մեզ տեւել եւ գրել զգիրքս, ողորմեա Քրիստոս Աստուած նմայ եւ ծնողաց իւրոց, ամէն: Եւ ինձ մեղուցեալ գրիչս Գրիգորոյ, եւ Կոստանդէ, որ զթուխտս կոկեաց, ողորմեա Տէր Աստուած, ամէն:

գ

Քրիստոս Աստուած, քո ամենակարող աստուածութեամբդ եւ մարդասիրութեամբդ փառաւորեա զհաւր Ստեփաննոսի հոգին ի քո սուրբ յարքայութիւնդ: Ընդ սմին եւ զփակափալ սուրբ անապատիս սրբութեանցս` զՎարդանայ, եւ զամենայն եղբայրութեանցս հոգին լուսաւորեա քո ողորմութեամբդ, ընդ սրբոց առաքելոցն: Ընդ սոցին եւ զմեղուցեալ գրչիս, եւ քեզ փառք, ամէն:

դ

Ո՜վ սուրբ մանկունք Նոր Սիոնի, որք ընթեռնոյք եւ աւկտիք յաշխարհապատում մատենէս, յիշեցէք յողորմութիւնն Աստուծոյ զՊսակ անուն հայրն Ականց անապատիս` զՍտեփաննոս, ընդ սմին եւ զփակակալն Վարդան, եւ զամենայն միաբան եղբարքս, եւ զմեղուցեալ գրիչս: Եւ դուք, որ յիշէք զմեզ, յիշել լիջիք ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ, որ է աւրհնեալ յաւիտեան, ամէն:

ե

Զարժանացեալն բարի յիշատակի, զաստուածազարդ հայրն Ականց անապատիս զՍտեփաննոս, եւ զծնողսն իւր յիշեսցուք յողորմութիւնն Աստուծոյ, ո՜վ սուրբ դասք ուղղափառաց, ընտրեալ եւ բանաւոր հաւտք ճշմարիտ հաւտապետին Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ: Ընդ սմին եւ զսիրողն սրբութեան, զմեծահոգի փակակալն Վարդան, եւ զամենայն միակամ եղբայրութիւնս, եւ զիս զտառապեալ գրիչս յիշեսջիք ի Քրիստոս, ո՜վ պատուական լսողք եւ ընթերցողք:

զ

Գրիչ` Վարդան Եւ ես Վարդանս աղաչեմ եւ աղարսեմ զընթերցողս զլսողսդ, յիշել ի մեղաց թողութիւն, զի յոյժ քաղց կենացն հացի եմ:

է

Յայսմ վայրի Տէր Աստուած ողորմեայ Վարդանայ եւ իւրայոցն ամենեցուն, ամէն:

ը

Եւս առաւել մաղթեմ յիշել զմիւս Վարդան ի մեղաց թողութիւն:

թ

Եւ միւս Վարդան անկեալ յերեսս աղաչէ զձեզ առհասարակ` յիշել զնա ի մեղաց թողութիւն:

ժ

Գրիչ` Բարսեղ

Տէր Աստուած ողորմեսցի Բարսեղ վարդապետին, ամէն:

ժա

Քրիստոս Աստուած քո անմահ աստուածութեամբդ ողորմեայ Յովաննիսի, ամէն:

***

ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ԹԱԹԱՐԱՑ

Երուսաղէմ 32, Պողարեան, Ցուցակ, Ա, էջ 146

Հեղինակ` Գրիգոր

Վայր` Ակների անապատ

ա

<594b> Յամի եւթնհարիւրերորդի քսաներորդի, երկրորդի (1273), թուականութիւնս Հայոց գրեցաւ աշխարհապատում տառս այս, հրամանաւ սուրբ եւ փառաւորեալ հաւր Ստեփաննոսի Ականց անապատիս, այլ եւ կամակցութեամբ փակակալի սուրբ անապատիս` Վարդանայ եւ ամենայն եղբայրութեանս, քահանայից եւ կրաւնաւորաց, ձեռամբ տառապեալ գրչի Գրիգորոյ սպասաւորի բանին:

Արդ աղաչեմ զպատահեալսդ ի սմայ, որ ոք ընթեռնոյք զաշխարհապատում տառս զայս, յիշեցէք ի Քրիստոս զհայր Ստեփաննոս, եւ զծնողսն իւր, ընդ սմին եւ զամենայն եղբայրութիւնս սրբոյ անապատիս` զքահ[ան]այքս եւ զկրաւնաւորքս, եւ զմեղուցել գրիչս, զի եւ դուք որ յիշէք զմեզ` յիշեսցէ եւ զձեզ Քրիստոս Աստուած յողորմութիւն իւր, ամէն:

բ

Կատարեցաւ Պատմութիւն տաթարիս գործելոց ԽԴ (44) ամաց բայց համառաւտ եւ ոչ ամէն:

գ

Արդ, ես եղկելի գրիչս Գրիգոր, աղաչեմք զպատահեալսդ ի սմայ, յորժամ ընթեռնոյք զարարածապատում պատմութիւնս, ասացէք Տէր Աստուած, ողորմեսցի հաւր Ստեփաննոսի, առաջնորդի սուրբ ուխտի Ակներոյս, եւ ամենայն ննջեցելոց իւրոց: Ողորմեսցի Քրիստոս Աստուած փակակալ Վարդանայ եւ ծնողաց իւրոց: Տէր Աստուած ողորմեսցի ամենայն գործաւորաց եւ սպասաւորաց սրբոյ ուխտիս, առաջնոցն եւ միջնոցս, այլ եւ վերջնոցն, որ գալոց են զկնի մեր: Ողորմեսցի Քրիստոս Աստուած Կոստանդ եւ Սիոն քահանայիցն, եւ համաշունչ եղբարցն, որ զթուխտս կոկեցին:

Եւ ի վերայ այսր ամենայնի յիշեցէք յողորմութիւնն Աստուծոյ զտառապել գրիչս, զի բազում աշխատանաւք եւ տկար մարմնով գրեցի: Յիշեցէք եւ զծնողսն իմ, զննջեցեալսն ի Քրիստոս, եւ զհարազատ եղբայրն իմ զՄխիթար, որ տարաժամ հասակաւ փոխեցաւ ի Քրիստոս:

Յիշեցէք ի Քրիստոս եւ զպատուական քահանայն զՅոհաննէս, որ զվերջի տետրս գրեաց, զի մեք էաք յոյժ տկար եւ անխել: Յիշեցէք եւ զտէր Թադէոս զհաւր Աւագ անապատին, որ զաւրինակս շնորհեաց, եւ Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ փառք յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն:

դ

Գրիչ` Յովհաննէս Յիշեսջիք զսրբազան եւ զսրբամատոյց զվարդապետն մեր զԳրիգոր, որ բազում աշխատութեամբ եւ ժուժկալութեամբ ի յանգ եհան զաստուածային տառս: Եւ զիս` զծովացեալս մեղաւք զՅոհանէս սուտանուն կրաւն[աւ]որ, որ լի են մեղաւք, յիշեսջիք ի Տէր:

ե

Ստացող` Ստեփանոս վանահայր

Բազմադիմի է շնորհք մարդասիրին եւ բարերարին Աստուծոյ առ ազգս մարդկան, զի յորդորէ հանապազ զբնութիւն մարդոյ ի գործս բարիս եւ ի շինութիւն հաւատոյ, այսինքն ի սէր եւ ի պարծանս ամենասուրբ անուան իւրոյ: Վասն զի որպէս ինքն արարիչն եւ ամենազաւրն Աստուած բնութեամբ բարի է, նոյն եւ սիրող է բարէսիրաց եւ բարէգործաց ազգի մարդկան, ըստ այնմ որ ասէ` Բարի առնէ Տէր բարեաց, եւ դարձեալ թէ` Բարի է Աստուած եւ բարեաց արժանաւորացն տւող:

Եւ արդ զինչ է պտուղն բարոյն, եթէ ոչ խաչն եւ եկեղեցին եւ գիրքն, որով յորդորին աստուածասէր եւ բանաւոր մարդիկ, գործել եւ սիրել զբարիս, վասն յիշատակի եւ փոխարինի հանդերձելոցն բարեաց: Վասնզի ոմանք շինեն եկեղեցիս` հրեշտակաց բնակարան եւ մարդկան քաւարան: Ոմանք կազմեն խաչս յոսկւոյ սրբոյ, եւ զարդարեն պատուական եւ պայծառ ակամք, վասն յիշատակի խաղաղութիւն յերկինս եւ յերկրի արեամբ խաչին իւրոյ: Ոմանք զուգեն գիրք, այսինքն գրելով զյիշատակս մարտիրոսաց, յաղագս բարեխաւսութեան առաջի ահեղ ատենին Քրիստոսի: Ոմանք արձանագրեն զյաղթութիւն եւ զպատերազմունս Թագաւորաց աշխարհակալաց` յուշ առնելով ազգի մարդկան, առժամանակ մի լինել զթագաւորութիւն մահկանացու թագաւորացս: Իսկ անմահ թագաւորին Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ թագաւորութիւնն անանց եւ յաւիտենական:

Արդ, ես նուաստս յամենայնի Ստեփաննոս հայր Ականց անապատիս ետու գրել զպատմութիւն տեառն Միխայէլի պատրիարգի Ասորոց զուր է գրեալ ծայրաքաղ յԱդամայ մինչեւ ի ծնունդն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ, եւ ի ծնընդենէն Քրիստոսի մինչեւ ի Հայոց թուականին վեր հարիւր յեւթանասուն եւ յութն (1229): Եւ զՊատմութիւն տաթարին, այսինքն ազգին նետողաց, ԽԴ (44)ամաց գործելոց մինչեւ առ մեզ, վասն իմանալոյ զանցաւորութիւն սուտ եւ պատրող կենցաղոյս ընթարցողոցդ եւ լսողացդ: Զի ոչ թագաւորութիւն, ոչ իշխանութիւն, ոչ այլ ինչ արարածական մնալոյ է յայսմ աշխարհիս, այլ ամէնն է ունայնութիւն ունայնութեանց, որպէս ասաց իմաստուն Սողոմովն, անցանելով եւ տեսանելով զամենայն կենցաղս սուտ եւ ոչինչ խաբող եւ անցաւոր \\\

***

ՏԵԱՌՆ ՄԻԽԱՅԷԼԻ ՊԱՏՐԻԱՐԳԻ ԱՍՈՐՈՑ ՅԱՂԱԳՍ ՔԱՀԱՆԱՅԱՊԵՏՈՒԹԵԱՆ

Երուսաղէմ, 960, (1602 թ. ), Պողարեան, Ցուցակ Գ, էջ 527

Գրիչ` Մաղաքիա վարդապետ

Արդ, ես նուաստս յամենայնի Մաղաքիա սպասաւոր բանի, գրեցի զՊատմութիւն Տեառն Միխայէլի Պատրիարգի Ասորոց, զոր է գրել ծայրաքաղ յԱդամայ մինչեւ ի ծնունդն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ, եւ ի ծննդենէն Քրիստոսի մինչեւ ի Հայոց թվական ՈՀ եւ Ը (1229), եւ զՊատմութիւն Տաթարին, այսինքն, ազգին նետողաց, ԽԴ (44) ամաց գործելոց մինչեւ առ մեզ (1273), վասն իմանալոյ զանցաւորութիւն սուտ եւ պատրող կենցաղոյս, ընթերցողացդ եւ լսողացդ, զի ոչ թագաւորութիւն, ոչ իշխանութիւն, ոչ այլ ինչ արարածական մնալոց է յայսմ աշխարհիս, այլ ամենեւին է ունայնութիւն ունայնութեանց, որպէս ասաց Սողոմոն, անցանելովեւ տեսանելով զամենայն կենցաղս սուտ եւ ոչինչ, խաբող եւ անցաւոր:

***

ՆԵՐԲՈՂԵԱՆ ՍՈՒՐԲ ԳՐԻԳՈՐԻ ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԻ ԹԷՈՎՓԻԼՈՍԻ

Երուսաղէմ 89 (1272 թ. ) Պողարեան, Ցուցակ Ա, էջ 281-282

Գրիչ` Պաւղոս

Վայր` Արքայակաղնի անապատ

ա

Թարգմանեցաւ լուսազարդ եւ վայելչաշար ճառս այս ի յունականէն ի մերս հրամանաւ երիցս երանեալ հայրապետին տեառն Գրիգորիսի Հայոց Մեծաց կաթողիկոսի, ի ձեռն իմաստուն եւ հանճարեղ թարգմանչին Թէոփիստէի, զոր եւ մինչեւ ցայժմ ճրագս այս թաքուցեալ էր ընդ մահճաւք եւ ծածկեալ էր ընդ դրուանաւ, իսկ ի հրամ(ան)էն Աստուծոյ յայտնեցաւ սա ի սուրբ վանս յԱրքայակաղնիս:

Իսկ իմոյ անարժանիս յոգնամեղ եւ անպիտան կրաւնաւորիս Պաւղոսի ըղձալի փափագանաւք գրեալ` եդի զսա ի հոյակապ մեղաւոր հոգւոյ իմոյ եւ ծնաւղաց իմոց:

Իսկ համբաւ սորա իբրեւ պսակազարդ թագաւորի հասեալ ի յերկնանման սուրբ եւ աստուածաբնակ անապատն ի յԱկներն, առ լուսասգեստ սուրբ եւ երջանիկ հայրն Ստեփանոս, եւ նորա առաքեալ որակս, եւ հրամայեաց գրել եւ աւանդել զսա ի գրունս սուրբ տաճարին Աստուածամաւրն, ի պայծառութիւն տաւնի Լուսաւորչին եւ յիշատակ հոգւոյ իւրոյ եւ ծնաւղաց իւրոց եւ իմոյ ամենամեղի: Եւ ես ըստ իմում կարի գրեցի եւ առաքեցի:

Եւ աղերսալի պաղատանաւք աղաչեմ, ո՜վ սրովբէանման դասք լուսերամից, յիշեսջիք աղաւթիւք զաստուածապատուեալ հայրն զՍտեփանոս, զառաջնորդ սուրբ ուխտիս Ակնաց անապատիս, եւ զծնաւղսն իւր եւ զիմաստուն երաժիշտն զՄանուէլ, որ ուսով իւրով բերաւղ եղեւ ճառիս ի վանս, եւ զաշխատւղ գրիչս զՊաւղոս, եւ զծնաւղսն մեր, եւ զաենայն ի Քրիստոս հաւատացեալս: Եւ Քրիստոս, առհասարակ, յիշողացդ եւ յիշելեացս ողորմեսցի, եւ նմա փառք յաւիտեանս, ամէն:

բ

Զխաչակրաւն եւ զհոգիազարդ միայնակեցն զՍտեփաննոս մառընպանն ծնաւղաց իւրաւք եւ ամենայն զարմիւք աղաչեմ յիշել ի մեղաց թողութիւն, ով սուրբ եղբարք, եւ Աստուած զձեզ յիշէ:

***

ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ՎԱՐՈՒՑ ՍՐԲՈՅՆ ՆԵՐՍԻՍԻ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ

Երուսաղէմ, 89, Պողարեան, Ցուցակ Ա, էջ 282-83

Գրիչ` Ղազար

Վայր` Ականց անապատ

ա

<357b> Զաստուածային անբաւ գթութեանցն շնորհ, որ միշտ առ ի յաւգուտ մարդկան ըստ իւրաքանչիւր ժամանակի, առատաձիր նախախնամութեամբ սրբոյ եկեղեցւոյ պարգեւի…։ Իսկ թուկանութեանս Հայոց ՉԻԲ (1273), զկնի ՃԱ (101) ամի փոխման սրբոյ հայրապետին Ներսիսի, եւ հրամանէ հաւր Ստեփանոսէ աստուածազարդ ծերոյ եւ սպասաւորէ սուրբ ուխտիս Ականց անապատիս, շարագրեցաւ պատմութիւն սուրբ հայրապետին Ներսիսի եւ իւրոց նախնեացն, ճշմարտաճառ եւ անսուտ պատմութեամբ, ի ժամանակս քրիստոսապսակեալ բարեպաշտ թագաւորին Հայոց Լեւոնի` որդոյ թագաւորին Հեթմոյ, յաշխարհիս Կիլիկեցւոց:

Արդ, վայելողք սրբոցս արանցս պատմութեան, յիշեսջիք սիրով ի Քրիստոս զվերոյ նշանակեալ պատուական հայրն Ստեփանոս, եւ զամենայն եղբայրութիւն սուրբ ուխտիս զմեծ եւ զփոքր, զքահանայ եւ զկրաւնաւոր, ի մշտամատոյց յաղաւթս ձեր, եւ Աստուած զձեզ յիշեսցէ յողորմութիւնն իւր, ամէն: Դարձեալ աղաչեմ զձեզ, ո՜վ դասք լուսերամից, եւս անպտուղս ի բարեաց եւ լցեալս մեղաւք, յիշեսջիք զիս զանարժանս Ղազար եւ մաքրափայլ յաղաւթս ձերյիշեսջիք եւ զեղբայրն իմ զԱւետիքն, եւ զծնաւղսն իմ, եւ զայլ ազգաինսն: Յիշեսջիք զկոկող նիւթիս զպատուական քահանայն Քերովբէ: եւ ինքն ամենասուրբ Երրորդութիւնն գթասցի յարարածս իւր եւ յիշեսցէ զամենայն հաւատացեալս անուանն իւրոյ ամէն, եւ նմա փառք յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն:

բ

Կազմող` Մանվել

<417b> Ո՜վ մանկունք եկեղեցւոյ եւ որդիք վերին Սիոնի, յորժամ ընթեռնոյք զգիրս զայս, զտառապեալս ի բարեց զՄանվել յիշեսջիք, զի սակաւ մի եւ մեք աշխատեցաք ի կազմված գրոցս. թէ թէպէտ եւ մեք տխմար էաք, բայց նիւթն վատ հանդիպեցաւ: Որ զիս յիշէ եւ Աստուած ողորմին ասէ, Տէր զինք յիշէ, եւ նմա փառք յաւիտեանս:

բ

Գրիչ` Վարդան

<305a> Վարդան երեսս անկեալ աղաչեմ զլսողդ եւ զընթ[երց]ողս, յիշել ի մեղաց թողութիւն:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

«Բազմավէպ», 1968, էջ 116-118. Ա. Անդրեասեան, «Պոլսոյ Սկեռայի Աւետարանին յիշատակարանները»

Գրիչ` Ստեփանո

Վայր` Սկեւռա

Փառք համագոյ եւ անբաժանելի սուրբ երրորդութեանն, Հաւր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյ սրբոյ, ամէն:

Յորոյ արարչագործ խնամոցն միշտ բարեգործին բոլոր եղականքս, որ եւ ի ձեռն արժանընդունակ սպասաւորաց իւրոցն` կամաց` բազմամասնապէս ձրիւք զսուրբ եկեղեցի իւր զարդարէ: ու նոյն ինքն եւ ի նուազիլ ժամանակիս յառաջեալ ի քահանայապետական սպասահարկութիւնն եւ յաշտիճան եպիսկոպոսութեան սրբոյ աթոռոյս եւ հռչակաւոր ուխտիս Սկեւռայի, զարժանապատիւ առաջնորդս զՏէր Սիմէոն, որ յաղագս աստուածասէր կամաց իւրոց ի պէտս հոգեւոր հրճուանաց եւ սրբավայելուչ պատուասիրութեան սուրբ եւ աստուածաբնակ մաւրս մերոյ կաթողիկէ եկեղեցոյս, ընդ այլ նշանաւոր եւ ականաւոր զարդուցն յիշատակաց` ստացաւ եւ զայս պանծալի քարս պատուական եւ զմարգարիտս գեղեցիկ զաստուածաւանդ, ճշմարտապատում, հոգեբուղխ վիպագրութիւնս աստուածավայելուչ եւ փրկութիւնագործ անշփոյթ մարդեղութեան բանին Աստուծոյ, որ զմեր մեղս իւրով մարմնովն վերացոյց, զի մեզ տացէ զիւրն արդարութիւն:

Զոր եւ կարգ ըստ կարգի լի եւ համառաւտ պատմաբանութեամբ վերաքարոզեալ հռչակեցուցանէ ընդ ոլորտս տիեզերաց հոգիահրաշս այս աստուածաբանութիւն, որ քերթողաւրէն ստուգաբանութեամբ կոչի Աւետարան` յիրէն ընկալեալ զկոչումն անուանն, զի աւետիս, տայ աշխարհի, զԱստուած մարդ եղեալ եւ զմարդիկ աստուածացուցեալ, զերկայն պատերազմն քակեալ եւ զթշնամիսն սիրելի որդիս եւ ժառանքս Աստուծոյ եղեալ:

Որոյ յոքնատենչ ըղձից փափաքմամբ նախայիշատակեալ Տէրս Սիմէւոն, մեծածախ պատրաստութեամբ հոգ տարեալ սուրբ մագաղաթի, եւ գեղապանձ գրով, արհեստակիտուած ոլորտաւք, բազմապայծառ զարդարաւք, սքանչելափառ խորանաց ոսկեճաճանչ խառնուածով, յոքներանգ ծաղկանց պճնապաճոյճ յաւրինուածով, ոսկեգիր դրոշմածիւք զտէրունական անուանսն փառազարդեալ, վերընծայեաց տաճարիս, ի բերկրումն հոգեւոր եւ ի հրճուանս մխիթարութեան զգալի ազաց սրբազան դասուց մանկանց Նոր Սիովնի, եւ յիշատակ պանծալի հոգեւոր եւ մնացական իւր եւ ծնողաց իւրոց եւ բոլոր զարմից ըստ մարմնոյ:

Զայսու ժամանակաւ հանդիպիւր թւականս ՉԻԲ (1273), յորում զդիտապետական գահագլխութիւնն վարէր Տէր Յակովբ քաջահանճար հռետոր եւ սրբազան կաթողիկոս:

Իսկ աստուածասէր եւ բարեպաշտն Լեւոն, որդի Հեթմոյ, զթագաւորութեանն առաջնորդէր զհանդէս, զորոյ զհեզահայեաց հանդարտութիւնն եւ զխաղաղասէր բարուցն խոնարհութիւն եւ զանոխակալ մարդասիրութեանն տկարանայ լեզու ի պատմել:

Ընդ որոյ բարեպաշտութեանն նազելի պարկեշտութիւն նախանձաբեկ եղեալ բանսարկուն, ջանայր շիջուցանել զճրագն տանս Հայոց: Եւ սպասաւոր կամացն իւրոց չարութեան գտեալ զոմանս ի ծառայիցն նորա, որոց բազում ձիրս պարգեւաց ընկալեալ էին ի նմանէ, եւ ի հաւրէն նորա իշխանութիւնս գաւառաց, բերդից, գեղից եւ զանազան փառաւորութիւնս:

Սակայն անմտաբար ի մաւռացոնս եկեալ այնքան բարեգործութեանցն, եւ նմանք եղեալ Յուդայի, եւ եւս քան զիս չարագոյն, դաւաճանութիւն մահու խորամանգէին ի վերայ անձինն արդարոյ, բնիկ հայրենի իւրեանց տեառն թագաւորի, որպէս շունք կատաղիք եւ ծառայք չարք գտեալք, աստուածասպան հրէիցն կցորդք:

Որոց նախագլուխ չարին խորհուրդ Վահրամ իշխան տէրն Համուսին, եւ Լեւոն տէրն Մոլեւաւնին, եւ Ապլխարիպ իշխան երեւելի: Սոքա ի յունաց:

Էր եւ ի Հայոց համախոհ անաւրէնութեան սոցա դժնդակ եւ չար խորամանկութեամբ լցեալ ապերախտ եւ տիրանենգ վատըշուերք ոմանք, որ երեւելի իսկ էին հռչակեալ ճարտարութեամբ կորովաբանութեան, իբրեւ զԱքիտոփելն զայն ի հնումն եւ այլք յոլովք զինուորական գնդէ, զորս աւելորդ էր յիշատակելն, որք միաբանեալ էին յեղեռն խորհրդոյ տիրասպանութեանն:

Իսկ իբրեւ ի խնամց Աստուծոյ իրազեկ լինէր արքայն դաւաճանութեան, այն ինչ ապա եւ չարքն այնոքիկ գիտելով զխիղճ մտաց իւրեանց, ահաբեկ լինեն, կասկածելով ընդ անգործ մնալ խորհրդոյն չարի, զոր ծածկել չէր ի դէպ, այսր անդր ապա ճողոպցել ջանային: Սակայն զդուրն փորեալ անձամբք պարտ էր լնուլ: Յանկարծ ի նրբափողոցս քաղաքին Սիսոյ իշխանն Համուսին հարեալ լինէր յումեմնէ զկարեվեր խոցումն մահու: Իսկ տէրն Մոլեւաւնին, հանդերձ Ապլղարպիւ, իբր զչար ապստամբ յամուր բերդին անկեալ բռնանայր, զզաւրս տաճկաց ի թիկունս կոչելով, որոց եւ զամուրն իսկ էր վաճառեալ առ որս հրեշտակս արձակեալ` ի խաղաղութիւն կոչէր արքայն, եւ անմիտքն դեռ եւս խիզախեալ յոգիս ապաստան լեղեալ, կարծելով հաստատել, զոր խորհէինն, թշնամանս եւս արքային դարձուցանէին, որոց եւ պատրիարգն յունաց լինէր թելադիր` յերթալն առ նոսա պատգամ յարքայէ:

Յայնժամ շրջափակեալ զամուրն Մոլեւաւն զաւրացն արքայի, եւ գործակցութեամբ աստուածապաշտից ոմանց հայկազանց ներքսաբանակաց, յետ սուղ ինչ աւուրց զամուրն յինքեանս գրաւէին եւ զԼեւոն տէր բերդին ձերբակալ արարեալ: Իսկ Ապլղարիպն վանակաւ կախուեալ ի բերդէն հանդերձ եղբարքն ի բուռն անկանէր եւ զարդարադատ վճիռ մահու ընդունէր: Չեւ եւս այսոցիկ յաւարտ հասելոյ, փութով արձակէր արքայն զնախասացեալ Տէրս Սիմէոն յամուրն Պէհեստնի, կասկածելով զի մի ապսպամբեսցեն բնակիչք բերդին, յորում ի պահեստի կայր մանկիկ մի փոքրիկ ապստամբին Վահրամայ: Եւ սորա զվտանգ ծերութեանն անտես արարեալ, շտապով անդր հասանէր եւ զառաջի եդեալ գործն վճարէր ընդ ձեռամբ արքային զամուրն գրաւեալ:

Իբրեւ փոքր ինչ գրեթէ գոռ աղսկիս ներքոյ դադարէր, յորոց զյոլովս ոչ յիշատակեցաք, արտաքին թշնամիքն յառաջ մատչէին եւ Փարուանայն իշխանն տաճկաց դաւաճանութեան կամաւք յեզր սահմանաց աշխարհիս զարքայն կոչէր ի պատճառս սինաւռ կարելոյ. զորոյ իմացեալ զդաւ նենգութեան, յետս դառնայր չու արարեալ երթալ յանդիման լինել էլղանին Ապաղայի, մեծամեծ ճգանց տալով զանձն վասն փրկութեան քրիստոնէիցս: Որոյ ճանապարհին Աստուած լիցի առաջնորդ, տալով նմա շնորհս առաջի արքայից արքայի, եւ բազում փառաւք այսրէն փութով յաթոռ իւր դարձուսցէ, ընդ երկայն աւուրս պահելով զնա հանդերձ աստուածապարգեւք որդւովքն իւրովք:

Արդ, յայսմ ամի յորում այսպիսի դիպուածովք ճգնէր արքայն եւ աշխարհս, եղեւ աւարտ գրչութեան սրբոյ Աւետարանիս ի սուրբ Ուխտս Սկեւռայ, ի ձեռն Ստեփանոսի ամենամեղ գրչի եւ Յովասափի նկարչի, հրամանաւ տեառն Սիմեւոնի: Որոց ամենեցուն հրամայողին եւ կատարչացս վարձս բարեաց լիցի գտանել ի Քրիստոսէ յաւուրն յետնում, յամենանուշակ արքայութեանն անդադար փառաւորել զամենասուրբ Երրորդութիւնն յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն:

***

ԺՈՂՈՎԱԾՈՅ

Երուսաղէմ, 1298, Պողարեան, Ցուցակ Դ, էջ 484-496

Գրիչ` Մխիթար

Վայր` Գետկայ վանք

Փառք Հաւր անեղի, Որոյ միածնի եւ ազատիչ Սուրբ Հոգոյն յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն, ամէն:

Յամի եւթնհարիւերորդի քսաներորդի երկրորդի (1273) թուականութեանս Հաոց, յորում ժամանակի հով[ու] էր զուղղափառութիւն հաւատոյս քրիստոնէութեան վերադիտողութեամբ ճշմարիտ աթոռակալ Լուսաւորչին մերոյ տէր Յակոբ, եւ յԱղուանիցն տէր Ստեփաննոս, եւ ի տիեզերակալութեան Ապաղա [ղա]նին, եւ յանիշխանութեան մերո աշխարհիս յաթաբեկութեան Սադունին, եւ ի տէրութեան տեղոյս Ճարին, աստանաւր կատարեցաւ տառ մատենիս ի սուրբ եւ ի հռչակաւոր վանքս Գետկա, ընդ հովանեաւ Սուրբ Աստուածածնիս, եւ Սրբո Նշանիս Մ[երկուռ]իոսի, այլ եւ առ ոտս սուրբ եւ վսեմապայծառ վարդապետիս Յովասաբիս, որ է ամենայնիւ աւրինակ բարեաց վարիւք եւ բանիւ: Վասն զի չէր բաւական մեր նուաստութիւնս մի ըստ միոջ պատմել զառաքինութիւնս նորայ: Վասն զի յոյժ զարդարեալ է գիտնականաւն [գործ]նականաւն, արիութեամբ, ողջախոհութեամբ, արդարութեամբ, [ողորմած]ութեամբ գթած առ աւտարս եւ առ մերձաւորս, մանաւանդ առ մեզ եւս: Զի յետ Աստուծոյ սա էր կենաց պատճառ պանդխտութեանս մերոյ, ոչ միայն բանիւ վարդապետութեան, այլ եւ մարմնական պիտոյիւք, զոր հատուսցէ սմայ այն, որ առատն է տուրս զհազարապատիկն եւ զբիւրապատիկն, յաւուրն յայնմիկ, որ ոչ ոք աւգնական, բայց միայն գործք բարիք, ամէն:

Արդ, ես յոքնամեղս Մխիթար, առ ոտն սորա կալով եւ յաղաւթս սորայ ապաւինեալ եւ յԱստուած մոռացում արարի ամենայն մարմնականիս եւս առաւել տկարութեան մարմնոյ, առ յոյժ փափաքումն աստուածային մատենիս, եւ յոյժ նեղութեամբ եւ տառապանաւք գծագրեցի իմով ձեռամբ վայելումն անձին իմոյ եւ յիշատակ հոգոյս:

Արդ, երկրաթաւալ դիմաւք աղաչեմ զպատահեալսդ, յիշեցէք ի սրբամատոյց յաղաւթս ձեր զվերագոյն ասացեալ վարդապետն զՅովասափ, եւ զըստ մարմնոյ ծնաւղսն մեր` զհայրն իմ զԳեորգ եւ զմայր իմ Մամախաթուն, եւ զհանիկն իմ Գէնի: Ընդ նմին եւ զբա[ր]ձրողէշ ծառն արմաւենի եւ նորատունկ այգին. զխնձորն քա[ղ]ցրահամ ի մէջ անտառաց, յԱռաքել վարդապետն, որ [ելից զ]պակասութիւն քարտիս: Եւ յիշողքդ յիշել լիջիք յ[աւուրն մ]եծի:

Կատարեցաւ ի յանկի քսան եւ ինն, յաւուր [շաբաթ]ու, ընդ ծագել արեգականն, ի փառս Աստուծոյ աւրհն[ելոցն յաւ]իտեանս:

Յայսմ ամի վախճանեցաւ [իշխանաց իշխան]նն Սմբատ, եւ սուգ մեծ էր տունս Արեւելից: [Վասնզի բազ]ում խաղաղութիւն շնորհեաց Աստուած [ի ձեռս նորա] Արեւելից մանաւանդ եկեղեցեաց: Քրիստոս Աստուած ի գալստեան իւրում ի վերա տասն քաղաքաց կացուսցէ զնա, ամէն:

բ

Այսաւր զիմ ճաղն կտրեցին, բայց ես չմեռնեմ: Բայց եղուկ է լուէս զի նեղեցին յոյժ:

գ

Զեղկելի գրիչս զՄխիթար յաղաւթս յիշեցէք եւ զծնաւղսն իմ, եւ դուք յիշեալ լիջիք:

դ

Ո՜վ պատուական հա[ն]դիպողք, զտառապեալ գրիչս Մխիթար յաղաւթս յիշեցէք:

ե

Այ վա՜ի մէջս կու խիստ կու ցաւի, ու թանաճանճս ու լոյս խիստ նեղ կու առնէ:

զ

Մխիթար ի մեղս զառածեալ աղերսիւ հայցէ յընթերցողացտ թողութիւն խնդրել ի Յիսուսէ բազում յանցանացս, զի յոյժ շատ է:

է

Եւ այս կատարեցաւ, ո՜ եղբայր, թէ քեզ հաճո թուի դու փոխեա, ապա թէ ոչ զիս մի պարսաւեր, զի ես սիրեցի եւ գրեցի: Յիշել եւ փառաւորեալ Վանական վարդապետն, որ սատարեաց զսայ առ ի յաւգուտ թերավարժիցս:

ը

Ո՜վ պատուական ընթերցողք, զմեղապարտ գծողս զՄխիթար յաղաւթս յիշեցէք, զի յոյժ բազում են յանցանս իմ, եւ ծանր քան զաւազ ծովու:

թ

Ո՜վ սիրելիք, ամաչեսցէ ոչ բնութիւն զանգուածոյս սակ ճարտարութեան արուեստարկողին, այլ յեղումն կամողին, ունելով գրողիս ապականեցու մարմին, քան զչնչին որակութեամբ խարտիս. սորա մնալ կենդանի, եւ ինձ հողանալ վաղվաղակի: Բայց զի յարայտեսութիւն մեղասատար սեւակիս, յարայտեւելով յայլմէ յայլ, շահընկալզիս ցուցանէ: Ի նոցունց մաղթանաց վստահանամ գերայզանցել յապայսն յամենայն նիւթոյ յաղթութիւն վերըստին առեցելովն, անկարացեալ սադրանք ստորայսուղին զքաջատոհմութիւն յուսոյն նուաստացուցանել: Ուստի որք աննախանձաբար այսմ յուսոյ գործակից են աղաւթիւք, ընկալցին եւ նոքայ առանց տարժամանց ի համարահատին ժամանակի զիւրեանց ըղձիցն լրումն, ամէն: Եւ Սուրբ Երրորդութիւնն յամենայն արարածոց աւրհնեալ եղիցի, ամէն, ամէն:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 5559

Գրիչ` Ատոմ

Վայր` Պազար

ա

<192a> Փառք յարուցելոյն ի մեռելոց, որ արժանի արար հասանել յաւարտումն եւ ի կատարումն աստուածահրաման շարակարգեալ, զաւետաւորշ զհրաշափառ եւ աստուածունակ հրաւիրեալ զյոլորտս տիեզերաց առ ի կանգումն անգելոցս: Արդ, գրեցաւ սայ ձեռամբ մեղապարտ եւ անարժանի, յոգնամեղի եւ անթերի յամենայն մեղաց լցեալ եւ յագեալ ի չարեաց, որոյ անուն քահանայի առեալ եւ գործք հեռացեալ, որպէս երկինք յերկրէ, որոյ անուն Ատոմ ճանաչի: Գծագրեցի զսայ յաղագս գերամաքուր եւ երջանիկ քահանային Յոհաննիսի, առ ի վայելումն զարմից եւ զաւակաց իւրոց եւ յիշատակ ծնողաց եւ իւրոցն ամենից, որ է սայ ի մայրաքաղաքն յՈրմի, մերձ [առ] լերամբն, որոյ են շիրիմք սուրբ առաքելոցն Յուղայ Յակոբեան եւ Շմաւոն Նախանձայոյզ: Եւ սայ բազում աղաչանաւք եւ աղեցսիւ ստ[աց]աւ զ[սուր Աւետարանս յիշատ]ակ իւրոց: <192b> Եւ ես դա \\\աչելի ծերութեամբ գրեցի զսայ բազում աշխատութեամբ ի բացավայր սահմանս, որ անուն Պազար կոչի, ընդ հովանեաւ Սուրբ Սարգսի զաւրաւարին, որոյ յարկ վրանաւ է գրեալ հովահար, եւ արեգականակէզ շատ աշխատանաւք եղեւ կատարումն:

Արդ, գրեցաւ սայ ի ժամանակիս, որ է թիւ Հայկական տումարի թուաբերութեան ՉԻԲ (1273), եւ է աշխարհակալ թագաւոր Ապաղայ, որ է սայ որդի Հուլայու ղանին, եւ են սոքա յազգէն մեծ տոհմին Չընգզ ղանին, եւ ունի [ահ] եւ երկիւղ սոցայ յարեւելից մինչ ի մուտս արեւի:

Արդ, ի յայսմ ամի եղեւ սա զաւրաժողով ի վերա սուլտան[ին] Մըսրայ, եւ ի ժամուս յայսմիկ ոչ եւս է երեւումն գործ պատեցազմի: Զայս միաբան աղաչեմք զԱստուածն ամենեցուն եւ զՏէրն մեր Յիսուս Քրիստոս, զի տացէ թագաւորիս մերոյ Ապաղայ ղանիս զաւրութիւն եւ յաղթութիւն սմայ ի վերա թշնամեաց խաչին, սուրբ թշնամեաց սորա մտցեն ի սիրտս իւրեանց, եւ մի կարասցեն կեալ ընդդէմ սորայ հակառակորդք սորայ, այլ եղիցին թշնամիք սորա կոխան ամենայն ազգաց քրիստոնէից, ամցն, եղիցի կամաւն Աստուծոյ:

Եւ է թագաւոր Հայոց Լեւոն բարեպաշտ եւ բարձր ի վերա թշնամեաց իւրոց, զոր եւ տացէ նմա Քրիստոս Աստուած զաւրութիւն, եւ յաղթութիւն ի վերայ թշնամեաց իւրոց, ամէն: Եւ ի հայրապետ Հայոց տեր Յակոբ սուրբ եւ արժանի \\\

բ

Ծաղկող` Մարտիրոս

<140b> Զմարտիրոս երեցս յիշեսցի:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Սմբատեան, «Երնջակ», էջ 210

Գրիչ` Յովհաննէս

Վայր` Գերմաղբիւր

Գրեալ … ի թւին ՉԻԲ (1273), ի թագաւորութեան Լեւոնի բարեպաշտի եւ ի հայրապետութեան տեառն Յակոբայ, ի վանս Գերմաղբիւր յապահով վարդապետանոցի, ձեռամբ Յովհաննէս գրչի: