Հայերէն Յիշատակարաններ

**

ՃԱՇՈՑ ՀԵԹՄՈՅ ԱՐՔԱՅՈՐԴՒՈՅ

Երեւան 979

Հեղինակ` [Գէորգ Սկեւռացի]

Վայր` [Սկեւռայի վանք]

 

<470a> Փառք ամենասուրբ Երրորդութեանն Հաւր եւ Որդւոյ եւ Սուրբ Հոգւոյն այժմ եւ միշտ, եւ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն: Ի թուականութեանս Հայոց ՉԼԵ (1286) յանկ ելեալ կատարեցաւ աստուածախաւս մատեանս, հրամանաւ աստուածասէր եւ ամենաիմաստ, բարեպաշտ եւ հանճարեղ պարոնին Հեթմոյ, որդւոյ քրիստոսապսակ սուրբ արքային Լեւոնի, որ լի եւ պատարուն իբրեւ զծաղկազարդ բուրաստան հաւաքեալ է ի հին եւ ի նոր աւրինաց, ի պէտս պայծառութեան տաւնից տէրունականաց, հրաշափառ ծննդեանն Քրիստոսի եւ կենսաբեր չարչարանացն, փառաւոր յարութեանն եւ սքանչելի համբարձմանն, պայծառ գալստեան Սուրբ Հոգւոյն եւ այլոց փրկչական տեսութեանցն: Ընդ որս եւ սրբոցն Աստուծոյ, առաքելոց եւ մարգարէից, բազմաչարչար մարտիրոսաց` հայրապետաց եւ միանձանց, եւ ամենայն հաճոյացելոց Աստուծոյ, որով մեծախորհրդութիւնն, եւ շնորհ մերոյ փրկութեանն` միշտ հռչակի եկեղեցիս սրբոց, խնկանուէր հըիչմամբ առաջի Աստուծոյ, ի բարեխաւսութիւն մեզ մեղաւորացս, ի վարդապետութիւն խրատու յաւիտենական կենացն ժամանելոց:

Զայս խրախճանութիւն հոգեւոր եւ անմահական փարթամութիւնս ստացաւ նախայիշատակեալ բարեսէր <470b> պարոնս մեր Հեթում, որ է շառաւեղ բարեշնորհ բըղխեալ յարմատոյ թագաւորութեան Թորգոմեան սեռի եւ Ասքանազեան տոհմի, որ յայտնաբանեալ լինի զայս ձեւ աւրինակի:

Յորժամ յաղախնածին զաւրացն սրոյ, եւ ի պարսկականն խակամիտ նենգութենէ սպառեցաւ թագաւորութիւնն Հայոց ի տանէն Արեւելից, եւ բարձաւ բազուկ տէրութեան նոցին ի կողմանցն հիւսիսոյ, յայնժամ սահեալք իշխանք Հայոց եւ որք ընդ իշխանութեամբ նոցին, զետեղեալ պանդխտեցան ի ստորին կողմանս Գամրաց եւ Պոնտոսի, որք եւ անդանաւր նեղեալք եւ ն[ա]հանջեալք ի նենգաժէտ յազգէն Յունաց խոյս տուեալ եկին ի սահմանս Կեսարեայ Կապադովկացւոց, որոյ տիրեալ քաջութեամբ արքայն մեծ Գագիկ, եւ զբազումս ի Յունաց սատակեալ, ընդ որս եւ զմետրապաւլիտ քաղաքին զՄարկոս, որ եղեռնական բարուք զանուն ազգին Հայոց` շանն իւրոյ մակադրեալ Արմէն անուն վերաձայնէր: Արքայն բարեշուք` զնա եւ շունն իւր ի միում քրձի ածեալ չար հարուածովք գանից ի միասին սատակեաց:

Վասն որոյ եւ յընթանուր Յունաց բնակչաց աշխարհին որսացեալ եղեւ, որով եւ սպանաւ արդար արքայն յամպարիշտ որդւոցն Մանտալէի ի բերդն Կնդռասկաւի: Եւ յայնմ պատճառէ ցրուեցան պայազատք Հայոց եւ այլ եւս խառնիճաղանջ բազմութիւնքն ընդ բազում տեղիս եւ գաւառս պանդխտացեալք: Ընդ որս եւ մեծափառ ոմն իշխան իշխանաց, ի սեռէ թագաւորութեանն արեանառու մեծին Գագկայ, Ռուբեն անուն, յինքն հարեալ զյոլովս ի զաւրացն, խաղացեալ <471a> գայ եւ առնու զամրոցն զԿաւսիտառայ, որում եւ դնէ ինքեան տուն իշխանութեան, եւ տիրէ լեռնակողմանցն Փռիգիոյ, եւ բարեպաշտութեամբ կենաւք կացեալ, փոխեցաւ առ Քրիստոս:

Յաջորդեալ զփառս նորա որդի նորին Կոստանդին, այր քաջ եւ արդարագործ, որ եւ ի բազմաց սիրեցեալ եղեւ բնակչաց աշխարհին Կիլիկեայ, որոյ ձեռնտութեամբ ելեալ ի ծովակողմ Տաւրոսի, տիրեաց նահանգին այնորիկ, նախ առեալ զդղեակն զՎա[հ]կայ, եւ ապա անտի յառաջ յոլովից տիրեալ տեղեաց` դաշտաց եւ ամրոցաց, զյոքունս ի Յունաց հարեալ:

Այղ եւ Փռանգ զաւրուն, որ յԱնտիոք, նիզակակից եղեալ ընդդէմ Իսմայելեան զաւրուն, եւ քաջութիւնս զարմանալիս անդանաւր կատարեալ, հիացոյց զարիականաց գունդն, յորոց եւ կոմսութեան անուն ստացեալ` մարգիզ զնա վերակոչեին: Եւ այնպիսի յաղթական կենաւք կեցեալ եւ ծնեալ երկու որդիս զԹորոս եւ զԼեւոն, ինքն փոխեցաւ առ Քրիստոս, եւ թաղեցաւ ի սուրբ ուխտն Կաստաղաւն: Տուեալ զիշխանութիւն իւր որդւոյ իւրոյ Թորոսի, այն որ ի Յունացն պատուեալ պռտաւ սեւաստիաւս կոչեցաւ:

Որ եւ իսկոյն ընդ տիրելն խնդրեաց զվրէժ արեանն Գագկայ յորդւոցն Մանտալէի, եւ առեալ զամրոցն յոլով գանձիւք եւ զնոսին չարամահ սատակեալ, բերեալ ընդ ինքեան զպատկեր Տիրամաւր, եդ ի դղեակն Անարզաբայ զոր իւր առեալ էր ի Յունաց, յորում եւ շինեաց զհռչակաւոր տաճարն եւ եդ անդ զպատկերն, որպէս եւ գրեալ է յարձանի, ի շինուածս տաճարին: Այլ եւ բազում եկեղեցիս եւ ժողովարանս միանձանց շինեալ, եւ առատատուր պարգեւաւք <471b> կարգաւորեալ ճոխացոյց, միանգամայն եւ հիւրանոցս բազումս եւ ամենայն ազգաց քրիստոնէից տեղի եւ տուն պատրաստեալ, հարգեցաւ, բարձրացաւ եւ հռչակեցաւ յամենայն լեզուս, որք զԿիլիկեա անուն լքեալ Թորոսի երկիր զաշխարհն նորին վերաձայնէին: Եւ նա բարւոք վարուք կենցաղավարեալ հանգեաւ ի Քրիստոս, եւ թաղեցաւ ի սուրբ ուխտն Դրազարկն, թողեալ իւր որդի մի, որ նենգեալ սպանմամբ յամպարըշտաց ոմանց: Վասն որոյ ընկալաւ զիշխանութիւն մեծին Թորոսի, եղբայր նորին Լեւոն, որ եւ ծնեալ երիս որդիս զԹորոս, զՍտեֆանէ եւ ի հարճէ զոմն Ռուբեն անուն:

Այս Լեւոն տիրեալ Մամեստիոյ եւ Տարսոնի, եւ ամենայն սոցին նահանգի եւ աջակցեալ ֆռանգաց ի գործ պատերազմի, քաջութեան անուն` ստացաւ: Եւ կացեալ յիշխանութեանն կարողագոյն կենաւք եւ առաքինի վարուք, մինչեւ եկն թագաւորն Յունաց Փեռփեռաւժէն ի Կիլիկեա եւ պատրանաւք կոչեալ զԼեւոն, ըմբռնեաց ի կապանս երկու որդւովքն Թորոսիւ եւ Ռուբենաւ, ոչ դիպեալ անդ Մլէհին եւ Ստէֆանէի, զի կային յՈւռհայ, առ կոմս նորին, որ էր քեռի ինքեանց։

Առեալ Պեռպեռաւժէն զԼեւոն որդւովքն, տարաւ ի Կոստանդինուպաւլիս եւ արկ ի բանտ, յորում տեղւոջ Ռուբեն վասն անհնարին քաջութեանն կուրացուցին, կուրացեալ նախանձով ազգն Յունաց: Եւ մեծն Լեւոն, որդի նորա Թորոս, մնացին անդանաւր ի բանտի, եւ իշխանութիւն Հայոց բարձաւ ի Կիլիկիոյ, տիրելով վերստին Յունաց:

Յետ ժամանակաց ինչ լի <472a> նելոյ ի բանտի, ետես երազ որդի նորա Թորոս եւ պատմեաց հաւր իւրում, թէ տեսի յանուրջս, զի այր ոմն տայր յիս նկանակ մի հացի, եւ ձուկն ի վերայ, եւ ես առի եւ քեզ ոչ ետու ի նմանէ: Եւ հայրն խնդացեալ ելոյծ զտեսիլն որդւոյ, թէ ունիս վերստին տիրել Կիլիկիոյ, զոր նախնիք մեր կալան քաջութեամբ, այլ եւ ընդարձակեսցես զտէրութիւնն քո, մինչեւ ի ծով, զոր ձուկն նշանակեաց: Սակայն ես յայն ոչ ժամանեմ: Որ եւ եղեւ իսկ, զի մեռաւ մեծն Լեւոն ի Կոստանդինուպաւլիս:

Եւ մեծն Թորոս գտեալ աւգնութիւնն յԱստուծոյ, եւ ի դիպաւղ ժամու վերստին եկն ի Կիլիկիա եւ ձեռնտուութեամբ Լեռնակողմանցն Տաւրոսի ազինս Հայոց, որ մնացեալ էին անդանաւր, տիրեաց նախ Վահկային եւ ամենայն Փռիգիոյ, եւ ետ սակաւոց Անարզաբոյ եւ ամենայն Դաշտակողմանն, զորոյ զյեղանակ գալստեանն ի Կոստանդինուպաւլսէ եւ զտիրելոյն Կիլիկեա այլ եւ այլ աւրինակաւ պատմեն գիրք: Բայց որպէս եւ է գթութեամբն Աստուծոյ եւ աւգնականութեամբն ազատեալ ի բանտէ, վերստին տիրեաց իշխանութեան նախնեաց իւրոց, զոր յափշտակեալ էր Յունաց: Եւ եւս ընդարձակեալ զբազուկ տէրութեան իւրոյ, գնաց ի Մամուստիայ եւ առ զնա:

Եւ մինչ կայր անդ յանհոգս, տուկն յունական ազգին, որ էր ի կայսերէ կարգեալ, ժողովեալ զզաւրս իւր, եւս եւ զհայկազունսն, զՆաթանիլեանք, զտերսն Ասկուռսայ, եւ զՀեթում տէր Լամբրունին, որք եւ նոքա յարեւելից ի սրոյ Իսմայէլացւոց խոյս տուեալ, եկին եւ կալան զկողմանսդ նախասացեալ, եւ մտին ընդ հնազանդութեամբ կայսերն Յունաց: Վասն որոյ եւ ընդ նոցին զաւրաց եւ զաւրապետի, եկին ի վերայ Թորոսի ի Մամեստիա: Եւ նա <472b> յարուցեալ սակաւուք արամբք, անզէն եւ անպատրաստ, ի վերայ անկաւ բիւրական զաւրացն յեղակարծ ժամու, զյոյնսն եսպան եւ զհայկազունսն ձերբակալ արարեալ կալաւ, եւ յետոյ ազատեաց: Եւ այսպէս քաջացեալ էառ զՏարսոն եւ զյոլով մասն Սավռիոյ, զորոյ քաջութեան համբաւ լուեալ կայսրն Էմմանուի[լ] որդին Պեռպեռաւժէնին, մրմռեալ իբրեւ զառիւծ, եկն զաւրաւք բազմաւք ի Կիլիկիա, ըմբռնել զԹորոս: Եւ պաշարեալ զնա ի դղեակն Բարձրբերդ կոչեցեալ: Յարձակեալ ապա քաջն Թորոս ի վերայ ժողովոյն Յունաց, զբազումս եսպան, եւ զյոլով սեւաստիաւսս գերի տարեալ ի դղեակն, վաճառեաց ընդ ոսկւոյն կայսերն Էմմանուիլի, եւ զգանձն բաշխեաց իւրոյ հետեւակաց զաւրուն: Ընդ որոյ քաջութիւնն եւ առատամտութիւնն զարմացեալ կոչեաց զնա իւր յորդեգրութիւնն, եւ ետ զԿիլիկեա ձեռնագրով եւ ոսկի վուլով Թորոսի եւ այլ գանձս բազումս, եւ ինքն գնաց ի Կոստանդինուպաւլիս:

Եւ վերստին լուեալ զհամբաւ բարութեան եւ քաջութեան մեծին Թորոսի կայսրն Էմմանուիլ, եւ ոչ կարեցեալ տանել նախանձու, սկսաւ կաշառաւք գրգռել զԽլիճ Ասլան սուլտանն յԻկոնիոյ ի վերայ Թորոսի, որ եւ եկեալ եւ բազում զաւրաւք ի Կիլիկեայ, պաշարեաց զԹիլն ավան, եւ ի Տեառնէ պատուհասեալ ախտիւ եւ ցաւաւք, զորոց զեցիվարսն շանաճանճ սպառեաց:

Այլ եւ մեծն Թորոս ասպատակեալ զաշխարհն յԻկոնիոյ, աւերեաց եւ զառ եւ զաւար էած ի Կիլիկիա: Վասն որոյ յայսմանէ Խլիճ Ասլան եւ ի հարուածոցն Աստուծոյ նեղեալ, ամաւթով դարձաւ յաշխարհն իւր, սէր երդմամբ եդեալ ընդ մեծին Թորոսի, եւ այլ ոչ հրապուրեցաւ <473a> ի բանսն Էմմանուիլի:

Բայց իբրեւ եկն Թորոս ի Կոստանդինուպաւլսէ ի Կիլիկիա, լուեալ եղբաւր նորա Ստեֆանէի եկն առ նա: Բայց Մլէհն մնաց առ Նուրատին սուլտանն Հալպայ: Եւ Ստեֆանէ ձեռնտուութեամբ եղբաւր իւրոյ գնաց ի Սեաւ լեռան եւ տիրեաց ամենայն կողմանցն այնոցիկ, այլ եւ կալաւ զԳերմանիկէ եւ զՊեհեսնի եւ դաւեալ ի Յունացն սպանաւ յեռանդան կատսայի, եւ թաղեցաւ ի սուրբ ուխտն յԱրքայակաղնին, թողեալ իւր երկու որդի` զՌուբեն եւ զԼեւոն, որ յետոյ թագաւորեաց:

Այղ մեծն Թորոս տիրեալ քաջութեամբ Կիլիկեա եւ Սաւռիոյ, վարէր զիշխանութիւնն ըստ հաճոյիցն Աստուծոյ, զի էր այր բարեպաշտ եւ ողորմած, մեծախորհուրդ եւ առատամիտ, վարեալ հին եւ նոր աւրինաւք Աստուծոյ, տեղեակ գոլով եւ ամենայն իմաստասիրական արհեստից, զորմէ ամեն հոգի մարգարէութեան ունել, որ եւ զբազում դժուարալոյծ բանս մեկնեալ, զոր գտանի այժմ ի մեզ: Կեցեալ սա այսպիսի բարեզարդ կենաւք, փոքեցաւ յաշխարհն կենդանեաց, եւ հանգուցեալ եդաւ ի դամբարանի, ի հռչակաւոր անապատն սուրբ, ի Դրազարկն: Եւ երկիր իշխանութեան իւրոյ եւ զմատաղ որդին իւր վստահացաւ յաներն իւր` Թումաս անուն, իշխան մեծ, զոր եւ պայլ իսկ եդ Հայոց` յետ իւր:

Այղ Մլէհն լուեալ զմահ եղբաւր իւրոյ զմեծին Թորոսի, էառ զաւր բազում ի Նորատին սուլտանէն, եւ եկն առնուլ զտէրութիւն ի վերայ Հայոց: Եւ բազում չար հասուցեալ աշխարհիս Կիլիկեցւոց, յորմէ նեղեալք բնակիչք եւ իշխանք աշխարհիս, կամաւք ձեռնտու եղեն նմա տիրեալ ի վերայ ինքեանց: Ուստի ընդ գալն նորա Թումաս փախչէր յԱնտիոք, ուստի եւ եկեալն իսկ էր: Եւ զորդի Թորոսին ամպարիշտք <473b> ոմանք կալեալ սպանին: Եւ Մլէհն տիրեաց որոց ցանկայր անձն նորա: Սակայն վասն խստասրտութեանն ոչ կարացեալ յերկարել, վաղվաղակի սպանաւ ի զաւրաց իւրոց ի քաղաքն Սիս, եւ թաղեցաւ ի վանքն Մեծ քար կոչեցեալ, զոր իւր իսկ շինեալ էր: Եւ զաւրք աշխարհին առաքեալ բերին զորդիսն Ստեֆանէի, որ սնանէին առ քեռին իւրեանց Բակուրան, ի Տարսոն, եւ կացուցին իշխան եւ պարոն զՌուբէն զորդի Ստեֆանէի, որ եղեւ այր աշխարհաշէն, առատամիտ եւ բարեգործ, որոյ ել համբաւ անուան նորա ընդ ամենայն աշխարհ: Վասն որոյ Հռովմայեցիքն զնա պատուեալ յազգէն թագաւորութեանն կին ետուն նմա, յորմէ ծնաւ երկուս դստերս:

Սակայն ի տերանց Լամբրունի, եղեւ չաւ նմա, զի սղարել էր Ռուբէն զԼամբրուն: Եւ նոքա նեղեալ, յեղիցին առ բրինձն առ Անտիոքու, զի ելս հնարեսցէ իրացն: Իսկ բրինձն խաբանաւք ի ճաշ կոչեալ զՌուբէն, արգել զնա յԱնտիոք, վստահանալով, թէ կարասցէ այնու զԿիլիկեա առնուլ: Այլ Ռուբէն յղեաց առ եղբայր իւր Լեւոնի` նստել յաթոռ պարոնութեանն եւ պահել զերկիրն, եւ պնդել զսղար բերդին Լամբրունի: Եւ Լեւոն եւ իշխանքն այսպէս արարին:

Իսկ բրինձն իբրեւ ետես, թէ ոչինչ շահի այնու, ապա անկաւ ի բանս վաճառելոյ, զոր հաւանեալ պարոն Լեւոն եւ իշխանքն, ետուն գանձ եւ երկիր, եւ թափեցին զՌուբէն: Որ եկեալ եւ վերստին յինքն առեալ զպարոնութիւնն, կեցեալ աւուրս ինչ բարիոք կենաւք: Եւ վախճան մահու հասեալ, խրատեաց զեղբայրն իւր բազում իմաստութեամբ եւ բարութեան խրատով, թողեալ ի նա զիշխանութիւնն եւ զ[դս]տերս իւր, <474a> ինքն հանգաւ ի Քրիստոս, եւ կրաւնաւորեալ թողեցաւ ի Դրազարկն:

Լեւոն ընկալեալ զտէրութիւնն եղբաւրէն, առաւելաւ յամենայն բարութիւնս քան զնախնիսն իւր: Եւ եւս ընդարձակեաց զսահմանս տէրութեանն, եւ մինչդեռ կայր քաջութեամբ եւ բարութեամբ, ել ի վերայ նորա Ռըստոմ յազգէ Իսմայէլի անթիւ զաւրաւք, եւ նկուն եղեալ աւգնականութեամբն Աստուծոյ խորտակեցաւ առաջի մեծին Լեւոնի, եւ մնացեալքն փախստական եղէն: Տիրեաց եւ զկողմանցն Սավրիոյ մինչեւ յԻտալիա: Էառ զԱռակլիա եւ զԿեսարիա, եւ ընդ գանձուց փոխանակեաց: Բազում ամրոցս եւ դղեակս շինեաց, յւլւվ վանաւրեայս եւ աղքատանոցս կազմեաց, եւ գոդեացն տունս եւ ռոճիկս պարգեւաց, եւ բարութեամբ չաշխարհըն իւր ել[ի]ց:

Զոր բարեգործութիւն նորա լուեալ թագաւորք երկրի` ստիպէին զնա թագ առնուլ, յորոց եւ ումբրուրն Ֆռանգաց, կայսրն Յունաց, առաքեցին նմա թագ եւ գանձ բազում: Եւ նա ընկալեալ լայն, աշխարհաժողով բազմութեամբ եւ եկեղեցւոյ լրութեամբ պսակեցաւ թագաւոր Հայոց, եւ նորոգեաց զաթոռ եւ զգաւազան թագաւորութեան Թորգոմայ, եւ ելից խաղաղութեամբ զաշխարհ եւ բարութեամբ, իբրեւ զդրախտ պտղաւետեալ: Ամուսնացոյց զդստեր եղբաւր իւրոյ յԱնտիոք, եւ ապա առեալ զԱնտիոք` ետ նմա եւ որդւոյ իւրոյ, այնմ որ բրինձ Ռուբէն կոչեցաւ, էառ զԱրասուս եւ զՊաղրաս, տիրեաց եւ Լամբրունին:

Յետ աւուրց եկն ի վերայ նորա սուլտան Հոռոմոց Քայքայուզն, եւ պաշարեաց զդղեակն զԿապանն ըմբռնեաց եւ զիշխանսն Հայոց եւ զզաւրա <474b> գլուխսն զպարոն Կոստանդին: Իսկ արքայն Լեւոն, առեալ զմնացեալ զաւրս իւր, ասպատակեաց յաշխարհն Գամրեաց, եւ բազում ոճիրս գործեաց, եւ առեալ զառ եւ զաւար, դարձաւ ի Կիլիկիա: Զոր լուեալ Քայքայուզն, եթող զԿապանն եւ զերկիր թագաւորին, եւ ամաւթով դարձաւ յաշխարհ իւր, ընդ սակաւ գնով դարոյց զիշխանսն, եւ սէր երդմամբ եդ ընդ արքային Լեւոնի:

Բայց արքայն Լեւոն կացեալ ի պարոնութեան զերկոտասան ամ եւ թագաւոր ԻԲ (22) ամ, փոխեցաւ առ անմահ արքայն Քրիստոս եւ հանգուցաւ ի սուրբ ուխտն յԱկներն, վստահացեալ զերկիր իւր զդուստր մի իւր Զապել անուն, յիշխան ոմն Ատան անուն, որ իսկոյն սպանեալ եղեւ ի Հաշիշեացն ի Սիս:

Եւ ամբարձեալ ազգական թագաւորին Լեւոնի, պարոն Կոստանդին էառ յինքն զիշխանութիւնն Հայոց եւ զդուստր թագաւորին ԼԵւոնի զԶապէլ ամուսնացոյց որդի իւր ի Հեթում, որ եւ աւծաւ թագաւոր Հայոց: Եւ եղեւ բարեբախտ եւ անուանի առ ամենեսեան: Ծնաւ այս արքայ ՀԵթում ի թագուհոյ իւր Զապիլէ զԼեւոն, որ այժմ է թագաւոր, զեղբայր իւր Թորոս, որ խողխողեցաւ ի զաւրացն Հագարացւոց, եւ դստերս բազումս: Եւ աստուածահաճոյ կենաւք կային ի Քրիստոս: Իսկ ի վախճան կենաց հասեալ թագուհոյն բարեպաշտի, փոխեցաւ ի Քրիստոս եւ եդեալ կայ ի սուրբ ուխտն ի Դրազարկ:

Յայնժամ արքայն ՀԵթում խորհրդածեալ զխաղաղութիւն աշխարհիս Հայոց, յուղի անկեալ գնաց առ ազգն Մուղալ, զոր Թաթարն կոչեն, եւ յուխտ մտեալ ընդ նոսա, զմշտ[ը]նջենաւոր խաղաղութիւն այսու ստացաւ աշխարհի իւրոյ ի նոցանէ, որ ապականէին զամենայն աշ <475a> խարհ: Յայսմանէ լէցեալ նախանձու պաշտաւնեայքն Մահմետի ամենայն ուստեք` նիւթէին նենգութիւն ի վերայ Հայոց: Այլ նա աւգնականութեամբն Աստուծոյ եւ ձեռնտուութեամբ Մուղալ զաւրուն էառ զմեծն Գերմանիկէ եւ եւ զՊեհեսնի, թափեաց եւ զնախնեաց իւրոց զաշխարհ` զյափշտակեալն յայլոց:

Եւ մինչ կայր յաշխարհ Հայոց ի հաշտութիւնն Աստուծոյ, եւ ի բարութիւն, յայն ժամ բազմապատիկ մեղաւք լցեալ ազգ մարդկան, ձգեցին ի վերայ ինքնեաց զարժանասաստ բարկութիւնն Աստուծոյ, յորմէ եղեւ զաւրացեալ ազգն Հագարացւոց եւ բռնակալեաց ոմն ծառայ յԵգիպտոս, եւ տիրեաց ամենայն տանն Սեմյան: Եւ շարժեցաւ ընդդէմ քրիստոնէից, աւերեաց զծովեզերա[յս]ն, քակեալ կործանեաց [զ]մեծն Անտիոք գերեաց [ա]նհամար անձինս քրիստոնէից, եւ զանթիւս մաշեաց ի սուր սուսերի:

Բայց յառաջ քան զայս, եկն ի վերայ թագաւորին Հեթմոյ եւ տանս Հայոց, վանեաց զզաւրսն քրիստոնէից, եսպան զԹորոս զորդին Հեթմոյ թագաւորին, եւ զմեծն Լեւոն, որ այժմ է թագաւոր, յետ բազում քաջութիւնս կատարելոյ նորա` ըմբռնեաց զնա ի գերութիւն: Վասն որոյ եւ յայնմանէ համարձակեալ եմուտ յաշխարհ Հայոց եւ հրկիզութեամբ ապականեաց, եւ զբնակիչսն ի սուր մաշեաց զառ եւ զաւար առեալ, ել ողջամբ եւ գնաց յաշխարհ իւր:

Բայց որդի թագաւորին Լեւոն, ոչ զանգիտեալ ի ծառայութենէ իսմայելացւոցն, այլ պինդ հաւատով եւ արիագոյն սրտիւ կացեալ ի գերութեանն, նախ բանիւք քաջալերէր զբնակիչս, որ յամրոցս աշխարհիս գայթագղեալք էին, պինդ կեալ եւ ոչ տալ ի ձեռս, եւ ապա <475b> ի յանդիման լինելն սուլտանին, զարմացոյց զամենեսին իմաստուն բանիւքն եւ ահարկու կայիւքն, պատրաստ գոլով ի հարցմունսն եւ ի պատասխանիսն: Այլ ի ձիընթացս ասպարիսին ելեալ ընդ սուլտանի, առաւելագոյն գտաւ, քան զամենայն զինվորսն ի հրահանգս ձիաւարժութեան, մինչ զի զամենայն գործս եւ ի բանս նորա հաճեալ եւ հաւանեալ սուլտանն, ազատեաց զնա ի բանտէ եւ ի կապանաց: Եւ ի պատգամ յղեալ առ թագաւորն Հեթում, եւ սիրով եւ երդմամբ, մեծագոյն պարգեւաւք դարձոյց զմեծն Լեւոն յաշխարհ իւր: Որ եւ ի գալն վերստին նորոգեցան բնակիչք Կիլիկեա, եւ ամենայն զարմք քրիստոնէից: Եւ իսկոյն հայր նորա եւ ամենայն աշխարհն եդին զնա յաթոռ պարոնութեան, քանզի ոչ առ յանձն լինել թագաւոր յաւուրս հաւր իւրոյ:

Յետ այսորիկ հիւանդացաւ թագաւորն Հեթում, որ եւ մեռաւ իսկ լեալ կրաւնաւոր, թաղեցաւ ի սուրբ ուխտն Դրազարկն, եւ մեծն Լեւոն սուգ պահեալ զերիս ամիսս ցաւագին անձամբ, եւ ապա մեծարեալ ի ղանեն եւ յամենայն թագաւորաց մերձակայից եւ հեռաւորաց, միաբանութեամբ ամենայն աշխարհի աւծաւ թագաւոր ի վերայ ամենայն Հայոց, եթող ի սրտէ զյանցանս ամենեցուն, որք սղալեալ էին նմա, եւ շնորհեաց պարգեւս ամենեցուն:

Է սուրբ արքայս Հայոց առատամիտ, ողորմած, ունկնդիր զզուելոց, ապաւէն վտանգելոց, ողջախոհ եւ մաքուր, երկայնամիտ եւ ժուժկալ եւ յամենայն նեղութիւնս համբերաւղ նման Յովբայ, եւ մեծախորհ[ուր]դ իբրեւ զնա, ի փորձութիւ[ն] անկեալ նման նմա, քանզի յիշեալ սուլտանն Մըսրա, որ յաւուր Հայոց թագաւորիս եմուտ ի Կիլիկեա, դարձեալ յաւուրս Լեւոնի եկն զօրոք բազմաւք յաշխարհս Հայոց, եւ եկեալ Արապ եւ Թուրքման ամբոխիւք, որ ընդ նմա միաբանեալ էին, եւ աւերեցին դարձեալ զաշխարհս Կիլիկիայ: Եւ արքայս Լեւոն, ըստ բնական քաջութեան իւրոյ զամենեսին յորդորէր մարտնչել ընդ Հագարացիսն, այլ զաւրքն ոչ առին յանձն, զի սակաւք էին:

Բայց իբրեւ թշնամիքն գնացին, զամենեսեան քաջալերէր եւ մխիթարէր, եւ առատ պարգեւօք յանձանձէր, մինչեւ հայեցեալ Աստուած ի պնդագոյն հաւատս նորա եւ ի սէր` դարձոյց զքաղցրութիւն իւր ի վերայ մեր, եւ սկիզբն արար բնակելոցս ի մէջ ցաւոց, քանզի ետ մերոյ թագաւորիս յաղթութիւն ընդդէմ թշնամեաց, նախ կոտորեաց զբազում զօրս սուլտանին Մսրայ ի Հարունին, եւ ապա զբազումս ի թուրք սեռէն` եւ յոլով առ եւ աւար շահեցաւ, այլ եւ եգիտ շնորհս առաջի գլխաւորին Մուղալ զօրուն, մինչ զի պարգեւս եւ պատիւս յոլով շնորհեաց նմայ, ամէն:

<276a> Համբարձմանն առաւաւտուն եւ ճաշոյն կարգն գրեալ է ի մայիս ամիս, ԿԵ (65) համարն, գիտ եւ կարդայ եւ մի մեղադրեր, զի զԳործքս յետոյ գրեցի եւ ի Յինանցն կարգն դրի:

***

ԺՈՂՈՎԱԾՈՅ

Երեւան 10480

Գրիչ եւ ստացող Վարդան Բարձրբերդցի

ա

<159b> զՎարդան վարդապետ Բարձրբերդցի զստացաւղ աստուածային մարզարանիս` աղաչեմ զամենեսեան, որք սրտի մտաւք ճաշակէք զպըտուղ անմահական դրախտիս, յիշեցէք զմեզ ծնաւղաւքն մեր եւ եղբարբք, խնդրել զթողութիւն մեղաց ի Քրիստոսէ, եւ ուսուցողին իմոյ տեառն Յոհանիսի արքայի եղբաւր Հայոց Հեթմոյ, եւ Աստուած յիշողացդ ողորմեսցի, ամէն:

բ

Հեղինակ` գրիչ Յոհանէս Արքայեղբայր

Ես Յոհանէս եպիսկոպոս արքայեղբայր Հայոց, որ երբեմն Պաղտւոյն կոչէի, որդի քրիստոսարեալ եւ ամեներջանիկ իշխանաց իշխանին եւ աբրահամյան ծերունոյն արքայահաւր եւ պարոնին Հայոց Կոստանդեայ, Մոզոն կոչեցելոյ, որոց Քրիստոս Աստուած ողորմեսցի ի լոյս երեսաց իւրոց ընդ արդարսն դասելով, ամէն:

Ի թվականին Հայոց ՉԼԵ (1286) գրել ետու զսուրբ տառս երից գրչաց, որոց Տէր Աստուած ողորմեսցի, ամէն: Որոց յոյժ բաղձալի լուսալիր մտաց սոցա եւ անսայթաք իմաստից յար ընդ իս կալոյ սակս, զորս ի մի տեղ հաւաքեալ եդի զՂուկասուն` յԻգնատիոսէ, զՅոհաննուն` ի Նանան Սարկաւագէ, զՅայտնութեանն` ի Թետալիոսէ եպիսկոպոսէ, զԷր ընդ եղբարսն` ի Ներսէս եպիսկոպոսէ Տարսոնի, զի առ ձեռն պատրաստ բնաւքն գտցի բանասիրաց եւ աշխատասէր ժիր մշակացդ աստուածատունկն այգւոց: Վասն որոյ Տէրամբ Աստուծով աղաչեմ զվայելողսդ սորա եւ զկնի մեր ժառանգողսդ, որք աւգտիք ի սմանէ, եւ որք աւրինակէք` յիշեցէք սրտի մտաւք զմեզ ի բարին Քրիստոս` ծնողաւք մերովք եւ համայն նոցին ծնընդաւք եւ ամենայն ի Քրիստոս հաւատացելովք, փըրկութիւն եւ թողութիւն, եւ հանգիստ եւ ողորմութիւն գտանել համայնից ի Քրիստոսէ Աստուծոյ, այժմ եւ յապագայն, եւ յիշողաց մեր` կրկին Աստուած ի բարի յիշեսցէ միշտ, ամէն:

Դարձեալ աղաչեմ խնամ եւ գութ, եւ մեծարանս առնել սմա իբր Աստուծոյ պատգամաւորի եւ հոգոց ծնողի, մի մրճոտել, մի պատառել, մի մերկ ընգենուլ \ \ \ եւ որ անցանէ ընդ մի[ւ]ս` զրկեսցի ի կենացն Քրիստոսի, եւ որ առնէ զոր գրեալս եղեւ, եւ յիշէ ի բարի զմեզ` աւրհնեալ յԱստուծոյ լիցի, ամէն:

գ

<335a> զՅոհանէս եպիսկոպոս յիշեցէք ի Քրիստոս, սուրբք Աստուծոյ:

դ

<337a> Զստացող տառիս եւ զգծող սակաւուս զՅոհանէս եպիսկոպոս արքայեղբայր Հայոց, ծնողաւք նորին եւ ծնընդաւք նոցին յիշեցէք ի Քրիստոս եւ Տէր զձեզ յիշեսցէ:

ե

Աւրհնութիւն գոհութիւն եւ փառք ամենասուրբ Երրորդութեանն, այժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն:

Ես` Յոհանէս եպիսկոպոս անիմա րաբուն արքայեղբայր, դատապարտ ծառա Քրիստոսի Աստուծոյ, նվաստ ձեր ծառայակից, ի թւին ՉԼԵ (1286), գրել ետու զսուրբ տառս այլեւայլ գրչաց, որոց Տէր ողորմեսցի, ուսումնասիրացդ ի վայելս աւգտի, եւ յիշատակ բարի մեզ եւ մերոցն հոգեպէս եւ մարմնապէս ծնողաց եւ զարմից եւ սպասաւորաց, վասն որոյ տերամբ Աստուծով աղաչեմ զամենեսեան, յիշել զմեզ սրտի մտաւք ի բարին Քրիստոս, թողութիւն եւ հանգիստ, ողորմութիւն հայցել մեզ ի Քրիստոսէ, այժմ եւ յապագայն, զի միշտ կարաւտ ենք ձերդ յիշման, որպէս եւ դուք Տեառն ողորմութեան, եւ որք յիշեքդ, յիշեալ լիջիք Քրիստոսէ Աստուծոյ մերմէ, որ է աւրհնեալ յաւիտեան, ամէն:

Զ

Գրիչ՝ Բարսեղ

<333a> Եւ Վարդանա վարդապետի գրչութեանս յիշել մերայաւքն ի Քրիստոս:

<396a> Զստացող սորա զսրբասնեալ արհի եպիսկոպոսն զտէր Յովհաննէս արքայաեղբայր Հայոց, եւ զծնաւղս նորին, եւ զհարազատ եղբարսն իւր` համայն ծնընդովք նոցին փրկեսցէ Քրիստոս Աստուած ի պատրանաց եւ ի նենգութենէ հակառակ Քրիստոսին, եւ սրբոց իւրոց սպիտակազգեստիցն մասնակից եւ ժառանգակից արասցէ, եւ սիրելոց քաղաքին բնակակից, ամէն:

Ընդ որս եւ տառապեալ Բարսեղս աղաչեմ զընթերցողսդ յիշել զեղկելիս, եւ յանցանաց իմոց թողութիւն հայցել յԱստուծոյ, եւ առատ տուողն Տէրն եւ Աստուածն մեր Յիսուս Քրիստոս յիշելեացս եւ յիշողացդ եւ ամենեցուն ողորմեսցի, ամէն:

***

ՄԱՍՈՒՆՔ ՆՈՐ ԿՏԱԿԱՐԱՆԻ

Երեւան 196

Գրիչ Կոստանդին Աւըղցի

Վայր` Տիրոջ գիւղ

ա

<76b> զՅոհաննէս սրբազան արքեպիսկոպոս, որդի բարեպաշտ իշխանաց իշխանին Կոստանդեա, եւ զեղբայր քրիստոսասէր աքային Հայոց Հեթմոյ` զստացող սորա, ծնաւղաւք իւր եւ համայն զարմիւք յիշեցէք ի բարին Քրիստոս` ժառանգողք սորա եւ վայելողք, եւ Աստուած զձեզ յիշեսցէ ի բարի, ամէն:

Գրեցաւ սուրբ տառս նորակերտ տաճարին, որ յանուն աստուածասուրբ Հոգոյն կանգնեցաւ ի գաւղն Տիրոջ, որ է սեփհական ժառանգութիւն սուրբ անապատին Գռներոյն, որոց Տէր հովանասցի, ամէն:

բ

<86b> Զստացող սուրբ [Աւետարանիս] զՅոհաննէս … նաեւ զձեռասուն աշակերտ իւր զՍտեփանոս Վահկացի եւ զԳրիգոր մականուն Պիծակ` զնկարողք սուրբ տառիցս յիշման արժանի համարեսջիք եւ զգծող սորին` զԿոստանդին Աւըղցի:

գ

<111b> Զաստուածահաճոյ եւ զերիցս երանեալ րաբունին եւ տէր զՅոհաննէս եպիսկոպոս արքայեղբայր ամենայն Հայոց յիշեցէք ի սուրբ սրտէ եւ զամենայն զաւրութենէ ծնողաւք իւրաք եւ համայն զարմաւք ի Տէր Յիսուս Քրիստոս, եւ որ առատն է ի տուրս բարեաց տացէ այնմ հազարապատիկ, որ արտասուալից հառաչմամբ խնդրէ զթողութիւն մեղաց եւ զհանգիստ յաւիտենից վերագրելոցս եւ ստորագրելոցս, գծողին եւ նկարագրողացն, այժմ եւ յարաժամ:

դ

Յոհաննէս Արքայեղբայր

<10a> Ստացողի սորա Յոհանիսի եպիսկոպոսի ողորմեսցի:

<111b> Տարտամս ի բարիս եւ արագս ի չարիս, դատապարտ ծառայակիցս Յոհաննէս եպիսկոպոս յիշեալ յաստուածայնոցդ եղէց:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 5525

Գրիչ՝ Յոհաննէս Արքայեղբայր

Վայր` Տիրոջ գիւղ

Փառք ամենամեծին Աստուծոյ եւ փրկչին մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի: Նըւաստ ծառայս` վեհիցդ տրուպս եւ մեծագունիցդ հողս, Յովհան եպիսկոպոս արքայեղբայրս, րաբուն առաջնորդ աստուածաբնակ սուրբ մենաստանիս Գռներոյն, ի թվականիս ՉԻԱ (1272) շինեցի զսուրբ մատուռն յանուն սուրբ աւետարանչին Յոհաննու, ի գեաւղս Տիրոջ կոչեցեալ: Զոր ի բազում ամաց` նախնին արքայ Լեւոն Յռաւբինեաց` շնորհեալ էր Գռներոյն զայս գեաւղ Տիրոջ կոչեցեալ, որոյ յիշատակն աւրհնութեամբ ի Քրիստոս եւ ցաւղ արեան նորա յոսկերս նոցինմիշտ ցաւղեսցի:

Եւ ես սակս պիտոյից իմոց շինեցի զՍուրբն Յոհանէս, զոր եւ ըստ կարի պատշաճին զարդարեցի զգեստիւք եւ <226a> [տ]առիւք, ետու սուրբ Աւետարան, զորս մերկեաց եւ գողացաւ գողացեա[լ] ի չար գողէն, եւ ոչ գտի: Զոր իմ ի ծեր հասակի սկսա գրել զսուրբ Աւետարանս ի թվին ՉԼԵ (1286), ի լաւ եւ յընտիր աւրինակէ, եւ սորին մերձ զայլ սրբոցն եդի ընթերցմունս Ճաշոյ, գրեալ ձեռամբ Ստեփանոս երիցու, եւ պարգեւեցի զսա Տիրոջ գեղջին եկեղեցոյն, յընթեռնուլ ի շահ աւգտի բնակչաց Տիրոջ գեաւղջս, եւ ի յիշատակ մեզ եւ մերոցն:

Վասն որոյ տէրամբ Աստուծով աղաչեմ զապագայսդ յիշել սովաւ զմեզ ի բարին Քրիստոս, հանգիստ եւ թողութիւն եւ ողորմութիւն գտանել բնաւիցս ի Քրիստոսէ Աստուծոյ աստ եւ յապագայն, եւ ընդ աջեայսն դասումն, եւ մի ոք իւր սեփհական զգանձս հասարակաց վարկցի եւ մի տացէ զսա մանգանց` ձեռամբ մրճոտել եւ անառիգած ունել եւ յանվայելուչ վայրըս ընկենուլ: Եւ մի ոք գողասցի եւ ի փառացն Քրիստոսի մերկասցի, այլ ի սուրբ խորանն կայցէ, եւ անդ կենդանւոյն Աստուծոյ զձայն հընչեսցէ համայն լսողաց: Եւ յամենայն ժամ զմաղթանաց մե բան ընթերցին ի լուր լսողաց, Տէր ողորմի եւ Քրիստոս որդի Աստուծոյ մեզ ասել մեղայիւ:

Որով բարեյոյս ի կարգ <226b> քրիստոսադաւան ննջեցելոցն լիցուք դասեալք` ուր հանգիստ ի վայրն անծկութեան սուրբ մարմնոյ եւ արեան Տեառն ցաւղմամբ, եւ սուրբ աղաւթից ձեր արտասուաւք զմեզ ի բարին Քրիստոս յիշմամբ գտցուք: Որով եւ ի պարս աջէիցն խառնեալք եւ անաղտ մաքրութեամբ ի գերակատարն մեր գլուխ Քրիստոս յաւդեալք ձեաւք եւ ի նոյնն միացեալք` ըստ անսուտ խոստմանն իւրոց` թէ Ուր եսն եմ, անդ եղիցի եւ պաշտաւնեայն իմ: Ուր եւ դուք յիշողքդ մեր սրտի մտաւք արտասուաւք դասեալք գտջիք, ամէն:

Աղաչեմ դարձեալ զձեզ, զիշխանաց իշխան քրիստոսա[ս]էր զպարոն Հայոց Կոստանդին եւ զորդիսն իւր զՍմբատ սպարապետ, զՀեթ[ում] թագաւորն, եւ զԱւշին պայլ եւ զարքեպիսկոպոս Սիսոյ Բասիլ, եւ զԼեւոն մարաջախտ, եւ զՎասակ մենամարտ կորովի, եւ զքոյրսն մեր Հռիփսիմի կրաւնաւոր, զԹեֆանաւ թագուհի Կիպրոսի, եւ զԿալամառի գունդէս Ճաֆուն եւ Ռամլոյ, եւ զՖիլիպ եւ զՄարեմթագ, եւ զԱկաց` ծնընդաւք նոցին եւ զարմիւք յիշեցէք ի բարին Քրիստոս, զի բնաւիցն ողորմեսցի: Նաեւ զձեզ զյիշողսդ մեր եւ զվայելողսդ սորա մեաւք հանգուսցէ Քրիստոս ընդ սուրբըս իւր, որում փառք յաւիտեան, ամէն:

բ

<221a> Աստուածարելոցդ անձանց հարց մերոց ի Քրիստոս եւ եղբարց, նւաստկրսեր հողս ձեր Յոհանէս եպիսկոպոս եւ րաբուն արքայեղբայր` կրկին ակամբ ճայրոտեալ մեղսագործ իմս ձեռաւք գրեցի զսուրբ Աւետարանս ծեր եւ ցաւոտ անձամբ, ուղղեալ եւ յըղկեալ յոլով աւրինակաց, որպէս ահա յայտ իսկ երեւի տեսող գիտնոց` բանից եւ շեշտից, եւ տանց եւ գրադարձից ծանաւթից, յոյժ վտանգեալ յանյայտից եւ յայտնեաց ցաւոց:

Վասն որոյ աղաչեմ Տէրամբ Աստուծով զժառանգողսդ սորա եւ զգաղափարողսդ, սրտի մտաւք ի բարին Քրիստոս յիշել զմեզ ծնաւղաւք մեր, եւ նոցին համայն ծնընդաւք եւ ընտանեաւք, եւ եւս յաւէտ ի սուրբ եւ մեղսաբարձ գառինն Աստուծոյ անմահ զենումն տալ հանգիստ եւ թողութիւն բնաւիցն` յայժմուս եւ յանկէտ յաւիտենին: Որում եւ դուք հաղորդք գտջիք այժմ եւ յապագայն:

Մի եպերել, այլ ի բարի յիշել, եւ զեւսն ձեաւք լնուլ:

գ

<57b> Պարուպետիցդ սուրբ հարցդ եւ եղբարցդ հողս Յոհաննէս եպիսկոպոս արքայեղբայր գրող սորա պաղատիմ յիշել զմեզ մերայովքն ի բարին Քրիստոս եւ Աստուած զձե յիշեսցէ, ամէն:

դ

<110b> Զմտաւք եւ աչաւք խաւարեալ ոգիս Յոհաննէս եպիսկոպոս եւ զաստուածասէր ծնաւղսն իմ եւ զծնունդս նոցին, յաւէտ զերջանիկ կրսեր եղբայրն իմ Վասակ, որի ի սոյն ամի ՉԼԳ (1284), ի մարտի ԺԳ (13) փոխեցաւ ի Քրիստոս, որոց Տէր Քրիստոս ողորմեսցի բնաւիցն, ամէն, յիշեցէք ի Քրիստոս:

ե

<173a> Զբազմաբիծ եւ դատապարտ ոգի ստացողիս եւ աշխատողիս Յոհանէս եպիսկոսպոսի Արքայեղբայր րաբունոյ, եւ ծնողաց նորին յիշել ի Քրիստոս, աղաչեմ զապագայսդ:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Մարտիրոսեան, Ցուցակ Մշոյ, էջ 98

Գրիչ` Աւագ

ա

Փառք հզաւրին եւ անմահին, անեղին եւ անճառին … որ տրամադրեաց զմատունս վերջացեալ գծագրի եւ տկար ոգոյ, նուաստ քահանայի անուամբ տէր Ավաք յորջորջի, սակայն մտաւք կատարեալ շնացող եւ պոռնիկ գոլով: Եւ արդ, շնորհիւն Աստուծոյ սկսայ եւ ողորմութեամբ նորին կատարեցի զտառս Աստուածայրամար, զգեղեցիկ, զպատուական, զանգին մարգարիտս …

բ

Վայր` Մուշ քաղաք

Ի թւին ՉԼԵ (1286) գերի վարեցաւ սուրբ Աւետարանս եւ բերաւ ի քաղաքիս Մուշ, եւ էր ի ձեռս այլազգեաց եւ յոյժ հայհոյէին եւ կամեցան ծախել յաւտար աշխարհ: Իսկ բարեպաշտ եւ երկիւղած եւ բարի ծնաւղաց զաւակքն` եղբարքն հարազատք Հուսէն, որ մղդսի էր, եւ Մուսէսն տեսեալ զայսպիսի մարգարիտս ի ձեռս այլազգեաց, վառեցան ի սէր հոգեւոր եւ առին զհրամանս Քրիստոսի, որ ասէ, թէ Գտեալ մի պատուական մարգարիտ, երթեալ վաճառեաց, զոր ունէր, եւ գնեաց զայս անգին մարգարիտս ԲՃ (200) սպ[իտակ] յիշատակ իւրեանց, եւ ծնաւղաց իւրոց Մագուլէի եւ Գոհարի, եւ քեր իւրոյ Մամխաթունին, եւ ամենայն արեան մերձաւորաց մեծի եւ փոքրի:

***

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ՀԱՆԳՍՏԵԱՆ ՅՈՀԱՆՆՈՒ

Երեւան 1418

Տեսութիւն քննութեամբ աղաւթից սուրբ աւետարանչին Յոհաննու, ի խնդրոյ վարդապետին Յակոբա, ի Ներսիսէ հոգեւոր որդւոյ, եղբաւրէ պարոն Հայթմոյ:

<221> Գրեցաւ Մեկնութիւն հանգստեան Յոհաննու աւետարանչին աստուածաբանի եւ սիրեցելոյն Յիսուսի, ի թվիս ՉԼԵ (1286), հրամանաւ եւ արդեամբք սրբազան եպիսկոպոսին տէր Համազասպայ, յիշատակ անջինջ յաւիտեանս: Արդ, որք աւգտիք եւ լուսաւորիք ի սորա լուսալրութենէ, յիշեսջիք զսրբասնել եւ զերջանիկ սուրբ եպիսկոպոս զտէր Համազասպ, ասելով. Տէր Յիսուս արժանացոյ զսա մասին սուրբ առաքելոյն Յոհանու ի փառս Յիսուսի Քրիստոսի Տեառն մերոյ. Ընդ նմին զեղկելի եւզամենամեղ գրիչս յիշեա Տէր իմ Յիսուս:

***

ԳԱՆՁԱՐԱՆ

Երեւան 4011 (ԺԵ դ. )

Հեղինակ` Մխիթար Այրիվանեցի

Վայր` [Այրիվանք]

<4a> ՉԼԵ (1286):

Ի յախտաժետ ըստեանց ճընշեալ

Սպիտակ գինիս այս նոր յայտնեալ,

Տէր Մխիթար ի հոգս անկեալ

Պըտուղ պտուղ զայս հաւաքեալ:

Յաստուածաշունչ գըրոց առեալ,

Եւ ի սրբոց բանից քաղեալ,

Քան զգումարտակ ի մին շարեալ

'Ւ եկեղեցոյ կողն կախեալ:

Արդ դուք որդիք մաւրս այս ընտրեալ,

Որք յետ մեր գայք յարկս այս սըրբեալ,

Զմեզ յիշեցէք ի յաղաւթել,

Գրելով զայս բանքս ի սրբագրել:

***

ՄԱՏԵԱՆ ՈՂԲԵՐԳՈՒԹԵԱՆ ԳՐԻԳՈՐԻ ՆԱՐԵԿԱՑՒՈՅ

Երեւան 5135

Գրիչ Յովանէս

Վայր` Վայոոց ձոր, ի վանս Թանատի

<262a> Փառք անբաւանդակելի եւ անսահման տէրութեան, որ է բնութիւն անհատնելի տ[ար]ածումն անփոփելի, նրբութիւն անարգելի, բաւանդակութիւն անծախելի, լիութիւն անթերանալի, անզուգակշիռ մեծի, անքանակ կերպի եւ անորակ նոյնութեան, երից անձանց եւ միոյ բնութեան ամենայզաւր շնորհաց Հաւր եւ Որդոյ եւ Հոգոյն Սրբոյ յաւիտեանս յաւիտենից: Ի գերունակ եւ մշտայբուժ ծաւալմանէն, որոյ անչափելի լուսոյն [ճ]առագայթիւք եւ մերձակայ լուսոյն անըմբռնելի, թէպէտ իմանալիք եւ հոգեղէնք հաղորդին եւ զայս, որ արդիւնս է հասարակաց հաւանելիս, առաջի դնէ վայելչաբանիւս երկրագործն Գրիգորիոս Նարեկայ, որ զբանականն արտափայլեալ պտղաբերել ի մեզ, աստուածային տեսչութեանցն ժամանել, որ ըստ գոյութեանն ճշմարտապէս լոյս է:

Ընթանայ եւ է եղելս, քանզի եւ սուրբք ամենեքեան ըստ նմանութեան լուսոյ են պայծառացուցեալ յանձինս զլոյս պատուին, որ զծածուկս քննէ Ատուած եւ զիւրաքանչիւր զբնութեան զչափն ճանաչէ ետես զի \ \ \ անձ[նու]եր (՞) ջանից մարդկան ի բնաւորական [գոյ]իցն տիրելոց ոչ զերծանել, վասն այս[ո]րիկ ածել զնոսա յիմաստս գիտութեան ա[ռ] <262b> մուտքն, [ը]ն[դ] երկինս [ե]լանէ «\\ բնութեանն, նմանել ն[ա]հապետին ի[ւր] հաւատոյ եւ ամենայն հեթանոսացն [ա]յսո[ցիկ] մտաց ճանապարհորդակից գտ[եա]լ զսրբազան պվէտիկոսն Գրիգորիոս [Ն]արիկեցի ոսկէգործ եւ մաքսութեանս ճար[տ]արապետ, զի թեպէտ ետես զկատարելութիւն իւրաքանչիւր մարդկան, ոչ այնու [ը]ղձ[ի]սն տենչանաց իւրոյ յագելոյց, [ա]յլ դարձեալ արկանէ զամենեսեան ի բովս [ի]մաստիցն առ [ի] կրկին մաքրութեան մինչեւ [տ]եսցէ զառա[ջ]ին զարքունական տիպն [ա]նձինս ամե[նե]ցուն, առանց աղտոյ արտափայլեալ, [ո]րպէս եւ այժմ մաքրեաց զ[հ]ոգեւոր տեսութիւնն աստուածասէր եւ բարեպաշտ եւ արքայուհի պարծանաց պարոնին [Թ]աճերին եւ իմացեալ զհոգեւոր դեղ կեն[ա]ցն որ ի սմայ, եւ ետ զսայ վերայգրել լապտեր անշիջանելի, զի արկցէ զսայ [աստուած]ային երկնաւոր յառագաստն [հ]այրեն[եաց] եւ երկար կենդանութիւն եւ բարէխաւս [ա]ռ Տէր` իւրն եւ պատուական գլխոյն իւրոյ աստուածազաւր իշխանաց իշխանին Հասան[այ] որդոյն Պռոշայ, եւ հարազատ եւ [պարծան]աց եղբաւր իւրոյ Պապաքին, եւ գեղ[եցիկ] եւ [բարե]պաշտ զաւակին Էաչոյ: <263a> [Տէր երկար]ասցի յամերամս ժաման\\[ակ]:

Գրեցաւ աստուածազարդ խոր[անս] ի գաւառիս Վայոց ձոր ի վանս Թանատի ձեռամբ Յովանիսի ախմար եւ տգետ գրչի, ի վերադիտողութեան Թորգոմեան սեռից տէառն Յակոբայ, եւ ի թագաւորութեանն Լեվոնի, եւ մերոյս գաւառի հայրապե[տ]ութեան տեառն Սարգսի գիտնականի եւ արդի[ւն]ական[ի], հեզի եւ անարատի, պատուիրանաց Տեառն կատարողի: Եւ արդ, մանկունք ե[կ]եղեցոյ, որք հանդիպիք ճշմարիտ գան[ձ]արանիս վերլու[ծ]անել կամ աւրինակել, որ խաւսի ընդ Աստուծոյ, ամենեքեան առհասարակ սրտի մտաւք աււր[հնեց]էք զամենաւ[ր]հ[ն]եալ պարոնայքն զԹաճերն եւ զՀասան, զՊապաքն եւ զԷաչի, զի պահեսցէ զնոսայ Տէր արտաքոյ լինել ամենայն փորձանաց մինչեւ ի խորին ծերութիւն, զի առատ[ն ի] տուրս ողորմութեան մեզ եւ ձեզ ողորմես[ցի]:

Եւ արդ, ես զծառաեալս մեղաւք Յովանէս գրիչ, որ յաշխատութեամբ կատարեցի զհրաման մարմնաւոր տեարց ըստ առաքելոյ, յիշել զիմ ան \ \ \ զի եւ դուք յիշեսջիք առաջի ատենին Քրիստոսի յաներեկ աւուրն, ամէն եւ եղիցի, եղիցի:

ԹՎԿ ՉԼԵ (1286):

բ

<3b> Քրիստոս աւգնէ պատրոն Թաճերին:

գ

<64a> Հոգեւոր գանձս պատրոն Թաճերի, նայ Աստուած վայելել տացէ:

դ

<153> Քրիստոս Աստուած աւգնէ պատրոն Թաճերին եւ որդոյ Էաչոյ:

ե

<166b> Տէր Յիսուս Քրիստոս աւգնեա պարոն Թաճերին, որ ստացաւ զհոգելից երգս Նարեկայ Գրիգորի:

զ

<178b> Աստուած վայելել տացէ զհոգելից տառս պատրոնացն Թաճերին եւ Էաչոյ:

է

<204a> Աստուած վայելել տացէ զհոգեշահ աղաւթ[ար]անս պատրոն Թաճերին:

ը

<232b> Զերկար կեանք պահէ Աստուած զպատրոնայքն զԹաճ[երն եւ Էաչ]ոյ:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 9229

<4a> [Գրեցաւ … ի հայրա]պետութ[իւն տեառն] Յակոբա, ի թա[գաւոր]ութիւն Լեւոնի, յաշխարհակալութիւն եւ [յա]ղթութիւն Արղու խանին, յայս նեղ եւ ի դառն ժամանակիս, որ հասել եկն` ի վերայ մե[ր] վասն մեղաց մերոց, որ նախանձ կալեալ յաղագս քրիստոնէից եւ ըստ նախանձոյ նոցա եկն ազգն Նետողաց եւ գերեաց զաշ[խ]արհս ամենայն:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 9027,

Փիրղալեմեան, Տետր, էջ 56

Գրիչ Վահան

Վայր` Դրազարկ

Բայց գրեցաւ լուսազարդ Աւետարանս … մերս թիւ ՉԼԵ (1286): Եւ գրեցաւ սա ի սուրբ ուխտս Դրազարկ կոչեցեալ, ընդ հովանեաւ Սուրբ Աստուածածնի, ձեռամբ անիմաստ գրչի Վահանայ, ծովծուփ ալեկոծեալ մտօք եւ բազում աշխատութեամբ եւ չարչարանօք, շնորհօք եւ ձեռնըտուութեամբ Հոգւոյն գրեցի զսա եւ ի կատարումն ածի` յիշատակ կենդանի եւ ընտանեակ բարի հօրն իմոյ Ստեփաննոսի եւ մօրն իմոյ Ոսկեհատի, եւ ինձ յոգնամեղ գրչի Վահան անարժան քահանայի եւ եղբարց իմոց: ԶԱւետարան գրեցի մեր ծախիւք եւ բազում աշխատութեամբ, կուտամ ի Սուրբ Կարապետն եւ ի Սուրբ Աստուածածինն ու ի Սուրբ Թորոս, յիշատակ ինձ եւ ծնողաց իմոց, որ չունենա այլ ոք իշխանութիւն, որ հանէ զսա ի յայս վանացս, այլ կայցէ սա յիշատակ յաւիտեանս յաւիտենից:

***

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ԱՐԱՐԱԾՈՑ

Երեւան 1135

Գրիչ Սիմէոն

<223b> …Գրեցաւ Մեկնութիւն Արարածոցս ձեռամբ մեղապարտի եւ անարժանի Սիմէոնի, յանապատիս, որ կոչի Սուրբ Սիոն, ի թվաբերութիւն Հայոց ՉԼԵ (1286): Գրեցաւ սա հրամանաւ երջանիկ անյաղթ վարդապետին, որ կոչի [Թու]մա, ի վայելումն անձին եւ յիշատակ հոգո, եւ այս է կար մեր վասն գրոյս: Որ զմեզ յիշէ յիշեսցի ինքն ի Քրիստոսէ, որ է աւրհնեալ յաւիտեան:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Սիւրմէեան, Ցուցակ Հալեպի, Ա, էջ 55 (1259 թ. )

Յիշատակագիր` Կոստանդին

\ \ \ Յոյս, եւ որ ոք յանդգնի եւ արասցէ բռնութիւնք, ընդ կապանաւք եւ ընդ պատժաւք եղիցի: Այլ մնասցէ սեփհական սուրբ եկեղեցոյն, որպէս վերոյ ասացեալ եմք անջալունջ յամենայն կենդանոյ: Եւ քահանայ, որ սպասաւոր լիցի սուրբ եկեղեցոյն, զգաստ կացցէ սուրբ Աւետարանիս` իբր Աստուծոյ պատգամաւորի, պահել յամենայն վնասակարարաց:

Դարձեալ եւս առաւել աղաչեմ զսուրբ քահանայդ, որ եւ լիցի սպասաւոր սուրբ տաճարիդ, զի յամենայն աւր էրեւելի տաւնից տերունականաց լսելի արասցես ժողովրդեանդ զպաղատանաւք բանս մեր յիշատակաց, զի վասն այնր յուսոյ եդաւ սա ի սուրբ եկեղեցիդ:

Ընդ նմին եւ զիս զմեղուցեալ ծառայս զԿոստ[անդին], որ զսակաւ բանքս յիշատակ գրեցի` աղաչեմ յիշել:

Ի թու[ին] ՉԼԵ (1286) եդաւ սա ի սուրբ եկեղեցին: