Հայերէն Յիշատակարաններ

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 7374 (1166 թ. )

Նուիրող` Գրիգոր որդի Հասանա

Վայր` Խադայի վանք

<342a> Բա[րկութիւն Աստուծոյ ե]հաս [մեզ եւ ծնո]մղաց [մ]երոց եւ քրիս[տոն]էից [խ]եւ ազգէս Նետողաց յարեւելից, [որ] Տա[տ]ար կոչին [եւ զ]արծաթն սիրեն: Եւ ելեալք [աս]պատակաւ յաշխարհն Պարսից զբազում քաղաքս տապալեալ, եւ բնաջինջ արարեալ զթագաւորութիւն Պարսից, եւ զայլ բազում գաւառս, զորս ոչ կարեմք գրով արկանեալ զաղետս տարեկուսի կործանման հանուրց աշխարհի, որ եւ եհաս մինչեւ յաշխարհս Հայոց եւ Աղուանից: Եւ առեալ զանթիւ գաւառս եւ զքաղաքս եւ զվանորայս, ի սուր սուսերի մատնեցին զազգն քրիստոնէից, զիշխանսն մեծամեծս, եւ զռամիկ ժողովրդականս եւ զհրատագնաց տարս եւ ըզսպասաւորս սրբոյ սեղանոյն Աստուծոյ զդասս քահանայական, զմիայնակեցունսն եւ զճգնաւորս, տապալեալ եւ քանդեալ զեկեղեցիսս եւ ըզսպասս սրբութեան եւ զնշանս տէրունական յաւար առեալ անաւրինացն, ի գերութեան վարել առհասարակ: Եւ այս վասն զանազան մեղաց մերոց:

Եւ ապա սակաւիկ մի թողացուցեալ նահանգես մերոյ եւ նուաճեալ ի ծառայութեան ընքեանց զիշխանս, եւ զհեծելազաւրս ընդ ինքեանս տանէին ուր եւ երթային, ընդ որս եւ գրաւեցայ ես` Գրիգոր, որդի Հասանայ, եւ Դոփին, քուերորդի սպարապետացն Հայոց եւ Վրաց Զաքարիայի եւ Իւանէի: Եւ անկեալ ընդ նոցին իշխանութիւն, որ եւ եհաս մեզ գնալ զաշխարհս Հայոց եւ Հոռոմոց, որ էր [տի]րապետեալ ազգն Պարսից, ասպատակեալ աւար հարկանեին զքաղաքս եւ զշինանիստ գեղորայս եւ զվանորայս:

Մեք տեսանելով զանցս աղետից Պար[սից սահ]մանաց աւերման այնմ նահանգին, զի սրոյ ճարակ տային զամենեսին <342b> եւ մեր կական բարձեալ դողայ[աք տագն]ապէն զկործ[ան]մանն այժմ եւ ոչ էր \\\ անին զինչ ձեռնահաս գոլոյ մեզ աւգնել քրիստոնէից, քանզի ընդ նոցին տէրութեան էնք, այլ սակաւուց ոմանց, զոր գնելով ի նոցանէ, եւ զոր ձեռաւք մերովք թաքուցանելով, այլ եւ ըզսպաս սրբութեան, զնշանս տէրունական եւ զտառս աստուածային եւ ձեռաւք մերովք առեալ յաւարի, այլ գնեալ ի նոցանէ, բերաք ի սեփական տէրութիւնս մեր` զծաղկալից բուրաստան զԱւագ Տաւնականն եւ զմիւս այլ Տաւնական, զժողովոց Յոհանն եւ զԱւետարանն, եւ զաջն սրբոյն Ստեփանոսի, զոր ի քաղաքէն Կանու բերաք եւ տուաք ի բնիկ հայրենական սուրբ ուխտս մեր Խադայի վանիցս:

Իսկ ի միւսում ամի այլ եւս գնալով ընդ նոսա, հասաք մինչեւ ի մայրաքաղաքն Կեսարիայ` Կապադկացւոց նահանգն, եւ անտի առեալ զԱւետարանս պարոնն իմ Աւագն եւ ետ ինձ, եւ իմ խնտալից եդեալ եւ բերկրեալ սրտիւ, զի ետ ինձ Տէր զիւր զաւետաբեր քարոզն, եւ բերել ետու ի նախասացեալ սուրբ ուխտս:

Արդ, որք [առ]թիք ընթեռնոյք եւ աւգտիք յաստուածաշունչ տառիցս եւ ի սուրբ վարդապետութենէս կենարարի մերոյ, յիշեցէք առաջի զենման Քրիստոսի զիս` զԳրիգոր, եւ զամուսին իմ զՄամքան, եւ զհարազատ որդիքս իմ զՀասան, զՍե[ւադա եւ] զՅոհաննէս, եւ որք յիշէք, յիշեալ լիջիք ի Քրիստոսէ:

Եւ այս գործեցաւ ի թուականութեանն Հայոց ՈՂԳ (1244):

***

ՅԱՂԱԳՍ ԿԱԶՄՈՒԹԵԱՆ ՄԱՐԴՈՑ ԳՐԻԳՈՐԻ ՆԻՒՍԱՑՒՈՅ ՍՏՈՐՈԳՈՒԹԻՒՆՔ ԱՐԻՍՏՈՏԵԼԻ

Յովսէփեան, Յիշատակարանք, էջ 951-956, Ալիշան, Հայապատում, էջ 481-482

Գրիչ` Ստեփաննոս

Վայր` Ատանա

ա

<344b> Փառք երից անբաւից միոյ եւ միայնոյ անսկզբնականի երրեակի կատարելութեանն եւ տ[է]րունեան Հաւր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ այժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն:

Գրեցաւ Գիրս Կազմութեան հանճարայեղձ բանի` Գրիգորի աստուածիմաստ անձին. ձեռամբ Ստեփանոսի նուաստի` անարուեստ գրչի եւ մեղապարտ անձին, եւ խնդրոյ մեծ սպարապետին Հայոց Սմբատա` որդւոյ Կոստանդեա մեծ աթոռապահին Հայոց եւ եղբաւր թագաւորին Հայոց Հեթմոյ, որ եւ ստացաւ զսա ի յազատ արդեանց իւրոց` ի վայելումն իւր եւ իւրոցն, եւ ի յիշատակ հոգւոյ իւրոյ յետ աստեացս:

Գրեցաւ ի թուականութեանս ՈՂԳ (1233), ի թագաւորութեանն Հայոց Հեթմո, եւ յիշխանութեանն Հայոց իշխանաց իշխանին հոգելից ծերոյն Կոստանդեա, եւ ի հայրապետութեանն տեառն Կոստանդեա: Արդ, գրեցաւ սա ի քաղաքս, որ կոչի Ատանա, ընդ հովանեաւ սուրբ եւ յառաջ զաւրաւարին Թէոդոսի: Արդ աղաչեմք զձեզ, ով սուրբ ընթերցող գրոյս, չմեղադրէք խոշորութեան գրոյս եւ սխալանացս, որ ի սմա եղեալ են. թողութիւն հայցեցէք ստացողի գրոյս եւ գրողի սորա, ամէն:

բ

<198b> Զստացող բազմահանճար եւ նրբաբան իմաստիցս` զՍմբատ թագաւորեղբայրս եւ զգունդուստապլս Հայոց` յիշեսջիք յիշատակ բարիս, ո՜վ մակացուք իմաստութեան, եւ Աստուած յիշողացտ ի բարիս տրիտուր բարեաց հարիւրապատիկ արասցէ, ամէն:

գ

<237a> Զմեղապարտս եւ զանպիտան գրիչս` զՍտեփանէ նուաստ յիշեսջիք ի Քրիստոս, աղաչեմ զձեզ, ո՜վ ընթերցող իմաստասիրական բանիս, եւ Աստուած զձեզ յիշէ յիւր միւսանգամ գալուստն:

դ

Ստացող` Սմբատ Գունդստապլ

<91a> Զմեղաւոր հողս` ըզՍմբատ Հայոց ասպարապետս, յիշեսջիք ի Քրիստոս, եւ ինք[ն] յիշողացտ ողորմեսցի, ամէն:

ե

<211b> Ըզսակաւ առոգելս իմ բաւ է, անմեղադրութեամբ ընգալարուք զհանգէտէր գրաւղի եւ անհասկանալի է գրել:

զ

<223b> Դաւանիմ ճշմարտապէս զորպիսութիւնք հոգւոյն ըստ ճշգրիտ ելոյ բանից սուրբ վարդապետիս եւ զայլսն խոտան ի բաց ընգեցի եւ տրուպս Սմբատ Գուն[դ]ուստապլ եւ աղաչեմ, որ լավ հասկանայք զբանս:

է

<334b>

Փառքն է փառաւորին

Եւ զաւրութիւն է հզաւրին

Կարաւղութիւն է կարաւղին

Եւ քաջութիւնն` անյաղթ քաջին,

Ստեղծվածք գործ գործաւորին,

Հանճար անյաղթ վարդապետին:

Եւ որք ի գրոյս ուսնել կամին,

Նա հասկնալ ըղորդ բանին,

Եւ զարմանալ ամենեւին

Ընդ գործարան հակառակին:

Եւ փառաւոր առնել ի սմին,

Զնախախնամողն ամենայնին:

Զորս աղաչեմ զամենեսին`

Խնդրել զյանցանսն Սմբատին`

Հաոց Մեծաց Գուն[դ]ուստապլին:

ը

<349-50>

Ո՜վ հանճարեղ իմաստ բանիս,

Եւ մակացուք յայս արուեստիս,

Մտադրութեամբ միտ դիք բանիս`

Անյաղթ գիտուն վարդապետիս,

Որ զընդանուրն արեալ գոյիս,

Տընեալ բաշխեաց մարդկան ազգիս`

Իբր զընթանուր զկենդանիս,

Բաժնեաց ի ձիս եւ ի ջորիս,

Զոր համանուամբքն առնէ տեղիս

Իսկ բաշխելով զանուանս գոյիս

Միաւորէ դարձեալ ի միս

Եւ յարանուամբք գոլ նըմանիս,

Որպէս յարի ազգէր արիս

Կամի միոյն նոյնն իսկ զարմիս:

Արդ ո՞նց պատմեմ զոճ զբանիս,

Երբ կարի խիստ կարճ է տեղիս,

Բայց թէ հազար կարճեալ բանիս

Հարկըն կոչէ զիս յայս տեղիս,

Յիշել զմայրն ամէն գոյիս,

Եւ զպատճառ ծնընդականիս`

Զգոյացութիւնն, որով լինիմք

Եւ գոյանամք ի յաշխարհիս:

Եւ զըննէքին ընկերք սորին,

Որ սա գլուխ է տասնէկիս,

Զորս անուանեաց Արիստոտէլ

Ստորոգութիւնք տասն սեռիս,

Եւ զոր գըրեաց Արիստոտէլ

Նամակ եւ գիր զարմանալիս

Առ Ալեքսանդր իւր աշակերտ`

Տիեզերակալ երեք կուսից

Երբ հեռացեալ էր ինմանէ

Առնուլ զչորք կողմ աշխարհիս,

Չորս ընդհանրեաց ի քիչ տեղիս`

Զգիտութիւնս անճառելիս:

Եւ ժողովեաց ի միասին

<350a> Զիմանալիս եւ ըզգալիս:

Ընթերցէք եւ զարմացէք,

Որք ի խնդիր լինիք բանիս`

Զմակագիր բնութեան ազգիս

Գրիգոր Նիւսեա վարդապետիս,

Զոր ժողովեալ ի մի տեղիս`

Յարմարեցի ի պատեհիս:

Ես մեղօրս եւ ողբալիս`

Տըրուպ զինւորս եւ եղկելիս`

Սըմբատ անուն իմ Հայկազնիս`

Տէր եւ պարոն Պապառաւնիս`

Եղբայր Հեթմոյ թագաւորիս

Եւ սպայապետ Հայոց գընդիս,

Նոյն եւ շինող ի բնէ նորայ

Զանառ դղեակն անմարտելիս,

Որ ըստ իմոյ անուան եդի`

Սմբատակլայ քաջ ամրոցիս:

Զորս աղաչեմ զամենեսին,

Որք ընթերցող լինիք գըրիս,

Խնդրել պարգեւ ի Քրիստոսէ`

Զթողութիւն մեղաւորիս,

Եւ պարգեւողն առատաձիր

Տրիտուր բարեաց տացէ բարիս,

Ի հայ ազգիս թըւականիս

Ի վեցհարիւր իննսուն երրորդիս (1244)

Գրեցի վատթար ձեռաւս ես

Անշար ըզգիրս յիշատակիս:

Եւ Աստուծոյ մեծին, հզաւրին, անմահին, միայն կարողին, ընդհանուր գոյիցս արարողին եւ յետ ճշմարիտ հայրենի տէր յետմնաց մնացողին, զի սուտ եւ խաբեբայ է ասել այլ ումեք ապրել կամ վայելել կամ ճոխալ ի վայելչութիւնս աշխարհի, բայց միայն ի նմանէ, այլ մահկանացուացս պարտ է ամենայնի խոկալ զմեռանելն եւ զմեռանիլն ըստ գրոյն եւ տեսակ[ան]աւն եւ գործականաւն զարդարել զբարս եւ զմշտնջենաւորին առնակից լինել, որում պարգեւողին փառք յաւիտեանս, ամէն:

***

ԹՈՒՂԹ ԳՐԻԳՈՐԻ ՄԱԳԻՍՏՐՈՍԻ ԵՒ ՆԵՐՍԻՍԻ ՇՆՈՐՀԱԼՒՈՅ

Սրուանձտեան, Թորոս Աղբար, Բ, էջ 332-34, Յովսէփեան, Յիշատակարանք, էջ 961-962

Խմբագիր եւ գրիչ` Գրիգորիս

Վայր` Սիս

ա

Փառք միայնոյ անծին եւ եւ ծնելոյ ի նմանէ միոյն ի նոցունց էութենէ … Ի ժամանակս աստուածասէր եւ բարեպաշտ տերանց մերոց քրիստոսապսակեալ արքայիս Կիլիկեցւոց նահանգիս Հեթմոյ եւ քրիստոսասէր թագուհւոյն իւրոյ Զապելի, ի դառն եւ յանբարի ժամանակի, յորում անծանաւթ ազգն խուժադուժ, որ կոչին Թաթարք, յելիցն արեւու մինչեւ ի Դամասկոս եւ ի մեծն Անտիոք եւ մինչեւ յԻկոնիա առին զտիեզերս յաւար եւ ի գերութիւն ասպատակաւ, եւ անխնայաբար ի սուր սուսերի մաշեն զամենայն ազգս եւ զազինս, եւ զայս ոչ եթէ ի միում ամի կամ երկուս արարին եւ առնեն, այլ այս ԻԵ (25) ամ է, յորմէ յետէ ելին եւ յաւար առին զտիեզերս եւ ոչ ոք կարաց կալ ի դիմի նոցա ի գլխաւորաց, քան զի ի Տեառնէ է այս վրէժխնդրութիւն յաղագս պէսպէս չար գնացից մերոց, քան զի մեղաք Տեառն Աստուծոյ մերոյ յամենայն գործս մեր եւ անաւրինեցաք ըստ ամենայն գնացից մերոց եւ առ հասարակ ամենեքեան խոտորեցաք եւ ի միասին անպիտանացաք ըստ մարգարէին, մանաւանդ որ զառաջնորդական ունին աշտիճան, աւտարացն միանգամայնի ճշմարտութենէ եւ ծառայղ եղեալ ըստ տերանց մամոնայի ասեմ եւ այլոցն, որ նմին հետեւին, եւ լռեցին լեզուք նոցա ի խրատուէ եւ ի յանդիմանութենէ եւ գրեթէ ամենայն բարեաց հետեւմուտք լռեցին յամենեցունց:

Արդ, ի ի սոյն այս բազմավրդով ժամանակի, ի ձեռն վերոյ նշանակեալ թագաւորին Հեթմոյ խորագէտ իմաստութեան եւ նախահոգակ հանճարեղութեան, մեք մնամք ի խաղաղութեան` որպէս կղզի ինչ եւ յալեաց մնացեալ յանցորդ, զորոյ զկեանս եւ զթագուհւոյն սրբոյ եւ աստուածապարգեւ զաւակաց իւրեանց տացէ բազմամեայ կենդանութեամբ եկեղեցւոյ իւրոյ ի հաճոյս կամաց իւրոց:

Իսկ ես` նուաստ եւ յետին ծառայ ծառայից Քրիստոսի Գրիգորիս մեղսասէր գրիչ հասեալ ի ծերութիւն եւ պակասեալ ի լուսոյ, ըստ ըղձից փափագման հոգւոյ իմոյ, աշխատասիրեալ գրեցի զմատեանս` բաղձալի ուսումնասիրաց անձանց, ժողովեալ զբազումսն ի մի հաւաքմամբ զսրբոյ եւ զտիեզերալոյս կաթողիկոսին եւ զերկրորդ Լուսաւորչին Հայաստանեայց` զտէր Ներսէսի զթուղթսն, զոր բաւեցի փոքր ի շատէ դնել միմեանց առընթեր, զի լիցի պատճառս հոգեւոր զբաւսանաց ինձ, որքան աստուածային կամաւք ի մարմին տաղաւարիմ, եւ զկնի հրաժարման յաշխարհէս առ երկնաւորսն` յիշատակ բարեաց մնալոյ յիմսն ի յայլս: Վասն որոյ աղաչեմ զամենեսեան, որք աւգտիք ի սմանէ վերծանութեամբ, լսողութեամբ կամ յաւրինակ առնելով, յիշել զմեզ եւ զծնողսն մեր…։

Գրեցաւ ի թագաւորական մայրաքաղաքն Սիս, ի թուականիս Հայոց ՈՂԳ (1224) ի կաթողիկոսութեան տեառն Կոստանդեայ, ի փառս Աստուծոյ:

բ

Տէր Աստուած ողորմեա Գրիգորիսի գրչի եւ իմոցն, ամէն:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Վենետիկ 69, Սարգիսեան, Ցուցակ Ա, էջ 650-652

Գրիչ` Կիւրակոս

Վայր` Հոռոմկլա

ա

<335> Փառք քեզ անսահման անուն անզուգական անձնաւորութիւն` Հայր եւ Որդի եւ Սուրբ Հոգի, յամենայն արարածոց ի բնաւից եղականաց, այժմ եւ յանզրաւ յաւիտեանս, ամէն:

Շնորհիւ ամենախնամ ողորմութեանն Աստուածոյ` յանգ ելեալ աւարտեցաւ աստուածախաւս մատեան կենարարին մերոյ Տեառն եւ Աստուծոյ, ի լաւ եւ յընտիւ աւրինակէ, յաշխարհամուտ աթոռս Հոռոմկլա, ընդ հովանեաւ Սրբոյն Գրիգորի, եւ Սրբոյ Նշանին Վանկոյ, եւ այլ բազմահաւաք սրբոցս, որ պաշտին աստ, ի թուականութեանս Հայոց ՈՂԳ (1244), ի յառաջնորդութեանս երջանիկ հովվուապետին տեառն Կոստանդեա, եւ ի թագաւորութեանն Հայոց Հեթմոյ քրիստոսապսակ թագաւորի, ի խընդրոյ աստուածապատիւ սուրբ տեառնս իմոյ ընդհանուց եկեղեցւոյ գլխոյ սուրբ կաթողիկոսիս, որ յոյժ եռափափագ սիրով հրամայեալ իմում նուաստութեանս գրել զսա, եւ իմ ըստ կարի ջան տարեալ գրեցի եւ պատուական երանգաւք եւ յոսկւոյ սրբոյ զարդարեցի զսա` յուրախութիւն հարսին եկեղեցւոյ եւ ի վայելս սուրբ տեառնս իմոյ, եւ յիշատակ յոգւոյ իւրոյ լաւ համարելով զսա քան զականս պատուականս, զի յերկրէ նիւթք ի նոյն ունին կորուստ եւ բան Տեառն մնա յաւիտեան: Գրեալ ե[ղե]ւ ի դառն եւ ի խուճապուտ եւ ի կականման ժամանակի, յորժամ ել ազգն խուժադուժ, որ կոչի Տաթար, եւ սպառեաց զամենայն հասակ յերկրէ, եւ մնացեալքս` ի յերերս եմք ի յահէ նոցա: Իսկ աստուածամեծար սուրբ տէրս իմ, որ թէպէտեւ, ողբայ անմխիթար զբեկումն ժողովրդեան իւրոյ, սակայն ոչ կասի ի լուսոյ ակնկալութենէ Տեառն մեծահաւատ լեալ իբրեւ լ զԱբրահամ յայսմ խռովայեղ ժամանակի` ետ գրել զսա յուրախութեան սրտի իւրոյ:

Արդ, որ վայելէք զսա կամ աւրինակէք, յիշեսջիք սրտի մտաւք զարժանաւոր հովուապետս մեր զտէր Կոստանդին եւ զծնաւղսն իւր զհանգուցեալսն ի տէր, եւ զհարազատ եղբարսն իւր, որք եւ նոքա երթեալք ի ժողովս անդրանկաց, եւ զքուերս, զպատուելի քահանայն Աստուծոյ զԳէորգ, եւ զքրիստոսասէրն Գրիգոր, եւ զեղբաւրորդիս սուրբ տեառնս` զորդիսն Գէորգէա քահանայի` զշնորհալից քահանայն եւ իմաստուն եւ զհանճարեղն Թորոս, եւ աստուածաշնորհ պատանեակն իւր զՍտեփանոս, զի տացէ սոցա Տէր ժամանակս երկայնս եւ խաղաղականս: Յիշեսջիք, աղաչեմ, զեղբարս Թորոսի քահանայի` զտարաժամ վախճանեալն ի տէր` զտէր Ստեփանոս, եւ զԳրիգոր քահանայ, եւ զմիւս այլ զեղբաւրորդին սուրբ տեառնս` զԳրիգոր, կարգեալ ի դրան թագաւորին Հեթմոյ, որ եւ նա փոխեալ ի Տէր։ Աղաչեմ յիշել ըղձիւ զըստ հոգւոյ որդիացեալն սուրբ Տեառնս աւազանին ծըննդեամբք` զչքնաղ եւ զամենավայելուչ պատանին զԼեւոն` զորդի թագաւորի Հայոց Հեթմոյ, զքրիստոսասէր թագուհին զԶապէլ, զի տացէ նոցա տէր Աստուած խաղաղութեամբ թագաւորել ի վերայ Հայոց ազգին:

Ընդ արժանաւոր յիշատակեցելոցս ի սմա յիշեսջիք զարեան մերձաւորն` զառաքելաշնորհ եպիսկոպոսն զտէր Սիմէոն:

Աղաչեմ յոքնամեղ գրիչս Կիւրակոս, որ եւ անյիշելի անուն, յիշել զեղկելիս եւ խնդրել թողութիւն բազմամեղիս եւ ծնաւղաց իւրոց, եւ առատն ի պարգեւս առ հասարակ յիշողոցդ ողորմեսցի, եւ նմա փառք յաւիտեանս, ամէն:

բ

<103b> Աստուածամեծար սուրբ կաթողիկոսն ամենայն Հայոց` զտէր Կոստանդին աղաչեմ յիշել ի Տէր, ո՜վ դասք մաքուր լուսերամից:

գ

<162b> Զառ ի Քրիստոսէ կարգեալ հովիւ, եւ գլուխ եւ առաջնորդ Հայոց ազդին զտէր Կոստանդին` զստացող սորա, յիշեսջիք ի Քրիստոս եւ ծնաւղաց իւր:

***

ՈՏԱՆԱՒՈՐՔ ԵՒ ԹՈՒՂԹ ՆԵՐՍԻՍԻ ՇՆՈՐՀԱԼՒՈՅ

Սրուանձտեան, Թորոս Աղբար, Բ, էջ 385

[Գրեցաւ] թվին ՈՂԳ (1244), ի կաթողիկոսութեան Կոստանդեա…