Հայերէն Յիշատակարաններ

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ԿԱԹՈՂԻԿԵԱՅՑ ԹՂԹՈՑ ՍԱՐԳՍԻ ՇՆՈՐՀԱԼՒՈՅ

Փիրղ. 6273, էջ ` 108 -111 ( Աղթամար )

 

Գրիչ ` Դանիէլ

Վայր ` Աղթամար

 

… Աստանօր սկզբնաւորեալ այս հոգեւոր եւ աստուածային գանձս եկեղեցւոյ, զոր աստուածապատիւ եւ առաքելաշնորհ հոգիացեալն ի հոգւոյն օծմանէ, երջանիկ եւ աստուածային ձրիւք բարգաւաճեալ տէր Զաքարիա կաթուղիկոս Հայոց ցանկացող եղեալ … աստուածունակ տառիցս … եւ շնորհեաց զսա ի յաղթող քաջ նահատակն ` ի սուրբ Գէորգն Լըման, զոր եւ վերստին ի հիմանէ հաստակառոյց շինութեամբ արձանացոյց ` սրբագործ խաչադրոշմ յօրինմամբ, ամենիմաստ հնարաւոր ձեւակերպութեամբ: Զոր բազում ծախիւք եւ աշխատութեամբ բերեալ զնիւթ քարանց սորա ի վերա մկանանց անընդահոս ծովուն, ի յերկրէն Քաջբերունեաց, ի մեծ լեռնէն, որ կոչի Քաջաց Կայանք. եւ կատարեալ զսա մեծաւ զօրութեամբն աստուծոյ …:

Եւ, արդ, զգեղեցկութիւն հոգենորոգ հարստութեան տեառն  Զաքարիայի, զարի եւ զքաջ հովուապետիս բարեձեւութիւնն ո՞ պատմեսցէ, զբանս բարիս եւ զամենունակ առատականս, զսիրտ սուրբ եւ զհոգին խոնարհ, զաղքատասէրն եւ զդարմանիչն կարօտելոց, զիմաստունն եւ զհանճարեղն, զտեսիլն բարեձեւ եւ զպատկերն գեղեցկայարմար: Վասն որ ոյ մեծաւ փափագմամբ յօրինեաց զտաճարն աստուածընկալ եւ ստացաւ զսուրբ գիրքս ի վայելումն անձին իւրոյ ` յարաժամ եւ յերկար ժամանակս, եւ յետ ելից յաստեացս ` յիշատակ բարի ինքեան եւ ծնողաց իւրոց ` բարեպաշտ պարոն Սէֆեդնի, եւ աստուածասէր տիկնոջն   Մարիամու, եւ գեղեցիկ բարեմիտ շառաւիղին եղբօրն պարոն Գորգոյ, եւ դարձեալ երկուց եղբարցն ` տէր ` Ստեփաննոսի կաթուղիկոսի եւ պարոն Կուռճի Բէկի, եւ քեռն ` Թագուհոյ եւ Մարթայի ` հանգուցելոցն ի Քրիստոս:

Եւ արդ, ես ` ունայնս եւ թափուրս ի գործոց բարեաց … Դանիէլ անարժան գրիչ եւ մեղուցեալ կրոնաւոր, ներողութեամբ նորին սկսայ եւ ողորմութեամբն կատարեցի զաստուածախօս տառս ի յաստուծաբնակ հայրապետանիստ աթոռս, որ կոչի  Աղթամար, ընդ հովանեաւ ամենայաղթ սուրբ Խաչի եւ սուրբ Նշանի, ի նոյն հայրապետութեան տեառն Զաքարիայի, եւ ի թուականիս Հայոց ՉԾԵ. (1306)- երորդի, եւ թագաւորութեան Հայոց Կիլիկիոյ կողմանց երկրին Հեթմոյ, եւ յաշխարհակալութեան նետողական ազգին, յորում միահամուռ ամենեքեան ընթացան զհետ ոչընչին եւ գտանին զոչինչ, դարձան ի մոլար օրէնսն Մահմեդի, որ արձակ ճանապարհաւ տանի ի կորուստ. եւ բռնադատեն զամենեսեան դառնալ ի սն ոտի եւ ի պատիր յոյսն իւրեանց, հալածեն, նեղեն եւ տառապեցուցանեն ` զոմանց զինչսն յափշտակելով, զոմն տանջելով, զոմն հայհոյելով, զխաչ եւ զեկեղեցի նախատելով, եւ այս ամենայն վասն մեղաց մերոց …

Յիշեցէք ի սուրբ աղօթս ձեր զստացող սուրբ գրոցս զվերոյիշեցեալսն զտէր Զաքարիայ …: Ընդ նոսին եւ ամենամեղս ի գրչաց ` Դանիէլ, յերես անկեալ աղաչեմ յիշել եւ զիմ անարժանութիւնս … եւ ծնողսն իմ ` զՇահապն եւ  զԹամարն … ի տէր հանգուցեալսն, նաեւ զուսուցիչն մեր ` զպատուական եւ զերջանիկ քահանայն զՍիմէոն, եւ զծնողսն նորին, … եւ զբազմերջանիկ կրօնաւորն զԽաչիկ եւ զծնողսն իւր, … զի յոյժ եւ բազում աշխատանք կրեաց յաղագս շինութեան սուրբ եկեղեցւոյս [ Լմայ ] սուրբ Գէորգեայ:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Թորոս Աղբար, Բ. էջ 253 ( Բաղէշ, ի Վանս խնդրակատար սբ. Աստուածածնի ), տես նաեւ 1444 թ.

 

Գրիչ ` Աբրահամ

Վայր ` Լիմ կղզի

 

Սրբասէր եւ իմաստուն քահանայ Խաչատուր … ստացաւ զսա անջնջելի արձան ի մխիթարութիւն անձին իւրոյ եւ յոյս փրկութեան անձին իւր եւ ննջեցելոց իւրոց: Ես յոգնամեղս եւ փցունս ի գրչաց Աբրահամս … յանձն առեալ կատարեցի …: Գրեցաւ ի կղզին Լիմն, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնին, եւ սուրբ Կարապետին, եւ սուրբ Գէորգայ զաւրավարին: Յիշեցէք զ ||| ետն Զաքարիայի, որ զհաւատս Հայոց նոր գնեաց ի յանաւրէն առաջնորդաց, եւ զեկեղեցիքս ազատեաց աստուծոյ տեսչութեամբն եւ ձեռաւք իւրովք: Ընդ նմին եւ զառաջնորդս տեղւոյս յիշ [ եցէք ]` տէր Յօհաննէս. ի թուիս ՉԾԵ (1306) - երորդի հայկազեան սեռի, ի դառն եւ ի վշտաբեր ժամանակիս, յորում ամի եւ ըստ մեղաց մերոց այս ամենայն հարկապահանջութիւնս եկն ի վերայ մեր …:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Գողթն, Ազգ. Հանդ., գիրք XII, 1905, էջ 171

 

Գրիչ ` Սարգիս

Վայր ` Եղեգիս

 

ՉԾԵ. (1306) թուին Դանիէլի պատուերով գրել է Սարգիս կրօնաւորը. « ի մայրաքաղաքիս  Եղեգիս, ընդ հովանեաւ երից Տաղաւարացս, սուրբ Կաթողիկէիս, եւ սուրբ Աստուածածնիս, եւ սուրբ Նախավկայիս, ի յաշխարհակալութեան ղան Խարպանտին, զոր ազգն Իսմայէլի սուլթան անուանին, ի թագաւորութեան Հայոց Հեթմա, եւ իշխանութեան այսմ նահանգի իշխանաց իշխանի, բարեպաշտ եւ ամենաւրհնեալն Բուրթէլին եւ Բուղդտի, որդոց քրիստոսասէր եւ փառազարդ իշխանաց իշխանի Էլիկումին, որդո մեծին Տարսաիճին, զոր տէր Յիսուս յերկար ժամանակեա արասցե մեզ ընդ երկայն աւուրս: Ի հայրապետութեան աստուածապատիւ տեառն Գրիգորի Անաւարգեցո հայ [ ոց ] կաթողիկոսի, ի վերադիտողութեան տանս սուրբ Սահակայ ` սուրբ եւ ընտրեալ քաջ հռետորի եւ անյաղթ սոփեստի տէր Յովհաննէսի Աւրպէլ արքեպիսկոպոսի, որդոյ իշխանաց իշխանի Լեպարդի, յաջորդող եւ աթոռակալ զկնի տեառն Ստեփանոսի, զոր տացէ զսա մեզ տէր ընդ երկայն աւուրս ուղիղ վերակացութեան »:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 4806. նաեւ ` Վասպ. 80. Լալ. Ցուց. Սիւն. 148 -150

 

Գրիչ ` Յովսիան

Վայր ` Բերդակ գյուղ

 

ա

 

… Արդ, այսմ աստուածապատում կտակիս … տենչացեալ ամենիմաստ եւ խոհական քահանայիցս ` Շախիկ քահանայիս եւ  Թումայիս, յաղագս փափաքանաց նոցա ի վեր քան զկարն արարին մտաբեր ինձ, որով մակագրեցի զսա վասն փրկութեան հոգոց եւ մարմնոց նոցա եւ ննջեցելոց իւրեանց, եւ ի վայելումն նոցին եւ զաւակաց իւրեանց …:

Արդ, ընդ ընթացից արեգականն ըստ չափոյ բերման Հայկազեան տումարիս ՉԾԵ. (1306) ամաց գրեցաւ սուրբ աւետարանս ի թագաւորութեանն Աւլջաթու սուլտանին, որ է թագաւոր իմաստուն եւ բարեխորհ եւ անգելոց կանգնող, որո տէր աստուած ընդ երկայն աւուրս արասցէ զնայ, ի կաթողիկոսութիւն տեառն Զաքարիայի եւ վերադիտողի, ձեռամբ յոգնամեղ եւ անարժան գրչի Յովսիան նուաստի եւ նկարողի եւ կազմողի, ի յերկրիս Տարբերունի, ի գեղ Բերդակ, ընդ հովանեաւ սուրբ եւ կենսաբեր Նշանի խաչին Քրիստոսի, եւ սուրբ զաւրավարացն ` սրբոյն Գէորգեա եւ սրբոյն Սարգսի զաւրավարի, որ եւ բարեխաւս իսկ են վասն մեր եւ ամենայն քրիստոնէից առ Քրիստոս միշտ եւ հանապազ:

Աղաչեմ զձեզ, ո ՜ վ սուրբ քահանայք եւ բաշխողք աստուածային խորհրդոյն, յորժամ ի վեր ամբառն || այք զկառկառեալ ձեռս ձեր եւ զաստուած բոլորովին ի մատին ունելով եւ քաղցրաբարբառ ձայնիւ պռաւսխումէ նուագարանէք եւ զարարիչն ընդ արարածս հաշտեցուցանէք, կրկին աղաչեմ զձեզ, ի նմին ժամու իմոյ, յանցանացս մեղաւք լցեալ ոգոյս Յովսիան նուաստի, եւ ծնողաց իմոց Շիրկանն եւ Հռիփսիմոյն, եւ եղբաւր իմոյ Յակոբա, եւ քուրոչ իմոյ Աւաք տիկնա Շնաւխվորի, եւ զաւակաց իմոց Թաթուլի եւ Ջաւհարի, եւ այլոցն առհասարակ, եւ տղայատիպ հասակաւ ի Քրիստոս փոխելոցն ` Մարեմի եւ Մեծացի, Յովաննի եւ Թաթլէվարդի, եւ սուրբ ճգնասգեստ կրաւնաւորի Աստուածատրոյ ` վարդապետի իմոյ, եւ Վարդիկ կրաւնաւորի, եւ բարեմիտ եւ պատուական եղբաւրն մերոյ Մերչոյ, որ եւ փոխեցան բարի մահուամբ ի Քրիստոս, եւ ինձ ` անարժանիս յանձին արարին գրել զանուանս նոցա ի մատենիս, վասն յիշելոյ զինքեանս ի սուրբ եւ ի մաքուր յարժանացեալ յաղաւթս ձեր, աղաչեմ զձեզ, վասն սիրոյն Քրիստոսի յիշել զնոսա եւ զմեզ …:

 

բ

 

Ես ` Մերչես ու ես ` Տնգիկս ու ես ` Մարգարէս, մեք ` Խամկա որդիքս ու Շողկանս, գնեցինք զսուրբ աւետարանս յիշատակ մեզ, եւ ծնողաց մերոց, եւ զաւակաց մերոց, եւ ննջեցելոց մերոց յայսմ աշխարհիս, եւ յետ աստի կենացս ` ի հանդերձեալ յաշխարհին եւ ի կեանս յաւիտենական, եւ տուաք ի ձեռն քահանաին Թումաի, որ քանի որ այս աւետարանս կենա ` առ ջԹումա իրիցուն կենա, եւ իւր զաւակացն, եւ իւր ազգին, ու մեզ յիշատակութիւն առնեն անխափան, զծառզարդ [ ար ] ի կիրակի ժամն անխափան կատարեն, առ ով որ այս սուրբ աւետարանս լինի. եւ մի ոք իշխեսցէ հանել զսա ի Թումա երեցուէն, ո ' չ մեք եւ ո ' չ աւտարք: Եւ եթէ ոք յանդգնի ու աւելի պակաս ասէ եւ կամ յիշատակարան կտրէ ` կապած եւ դատապարտած լինի յաստուծոյ եւ զինքն Քրիստոս ջնջէ ի դպրութենէ կենաց …:

 

ՀԱՄԱՌՕՏ ՏԵՍՈՒԹԻՒՆ ՅՈՎՀԱՆՆՈՒ ԱՒԵՏԱՐԱՆԻՆ ՍՏԵՓԱՆՆՈՍԻ ՍԻՒՆԵԱՑ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍԻ

Երեւան 2520

 

Գրիչ ` Յոհաննէս Երզնկացի

 

Կարգիս եւ զանձն իմ եղկելի

Եւ մեղսաներկ արհեստ գրչի,

Զոր եւ մատամբ ծրագրեցի

Ես ` Յոհ [ աննէս ] աղքատ ոգի,

Տառապանօք թանձրագունի,

Կարօտութեամբ անպատմելի,

Սակայն փափաք յոյժ տենչալի

Եւ ախորժանք անքննելի

Զիս յորդորեաց յայս գործ իրի `

Զսա շարել ի քարտիսի.

Զի յայս տեղիքս յորում էի

Էր դպրութիւն հրաշալի.

Եւ ես կարօտ այսմ տառի,

Զի յիւր տեղին սա հասանի,

Շտապեցա յաւէտ կարի,

Բայց իւր տեղոջն ոչ հասուցի,

Զի եկն եհաս սա ի կարգի,

Ընթեռնելոյ ի հանդիսի,

Տակաւ կիսով չափ է թերի,

Հանգէտ գոլով սա աւարտի:

Զոր աղաչեմք, որք հանդիպի

Աստուածախօս այս մատենի,

Յիշման գոլով զմեզ արժանի

Զենման գառինըն առաջի

Եւ մաղթանք աղերսալի

Խոշորութեանս ներելի:

 

բ

 

Դարձեալ յիշեսջիք ի Քրիստոս եւ զիս ` զտարժանեալ մեղսաներկ ոգիս ` զնուաստս Յոհ [ աննէս ] Եզընկայեցի սպասաւոր բանի, որ հարեալ ցանկութեամբ սիրոյ ի փափաք սորին, գրեցի իմով իսկ տխեղծ մատամբս ի մխիթարութիւն վշտացեալ հոգւոյ իմոյ, եւ ի վարժ կրթութեան երկասէր անձին բանասիրի, եւ ի յիշատակ արձանի հոգւոյ իմոյ եւ ամենայն նախնեաց, փոխեցելոց ի Քրիստոս արեան մերձաւորաց, եւ համօրէն ամենայն երախտաւորաց ` հոգեւորաց եւ մարմնաւորաց, եւ համօրէն ամենայն երախտաւորաց ` հոգեւորաց եւ մարմնաւորաց, զի եւ դուք յիշեսջիք ի Քրիստոսէ աստուծոյ յուսոյն մերոյ ` օրհնելոյն յաւ [ իտեանս ]:

Գրեցաւ ի թիւ. ՉԾԵ. (1306), ի քսանեւինն մարտի ամսոյ:

 

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ԹՂԹՈՑՆ ՊՕՂՈՍԻ

Երեւան 5606

 

Գրիչ ` Անդրիաս

 

… Գրեցաւ … ի թուականութեանս Հայկազնեան տումարի || եւ յամս աստուածապատիւ տեառն Զաքարիայի Հայոց վերադիտողի, ՉԾԵ. 1306): Արդ, աղաչեմ … յիշեսջիք … զՅովհանէս վարդապետ ծնողիւք իւրովք հանդերձ, ընդ նմին եւ զստացող գրոցս զԳէորգ ճգնազգեաց քահանայ եւ զծնողսն իւր … ընդ նմին եւ զգծող գրոցս ` զանարժանս զԱնդրիաս …: Խոշորութիւն գրիս անմեղադիր [ լերուք ] եւ պակասութիւն, զի այս էր կար մեր. քիչ մի շտապեցա, խոշոր եղեւ: Եւ Քրիստո սի փառք յաւիտեան [ ս ] յաւիտենից, ամէն:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 2806

 

Գրիչ ` Վարդան

Վայր ` Մոկաց գաւառ, սբ. Խաչ վանք

 

… Բայց գրեցաւ լուսազարդ աւետարանս ի թուիս հայոց ՉԾԵ. (1306), ի գաւառիս Մոկաց, ի վանքս, որ կոչի սուրբ Խաչ, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնին եւ այլ բազմաժողով մասանցս:

Եւ եթէ կամիցիք գիտել, թէ ո՞վ եղեւ առիթ, կամ է՞ր աղագաւ ստացաւ զսա, Կարապետ սրբայսէր եւ պատուական քահանա, ի գեղջէ, որ կոչի Ածկոր …

… Եւ զիս ` զսուտանուն կաւնաւոր զՎարդան ` զգրող սորայ, աղաչեմ յիշել եւ մեղաց թողութիւն խնդրել, եւ աստուած յիշողացդ ողորմի, ամէն, ամէն: