Հայերէն Յիշատակարաններ

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Սանջեան, Ցուցակ Ամերիկայի, էջ 586-593

Գրիչ` Կոստանդին

Վայր` Սիս

ա

Որ ի Հաւրէ լուսոյ ծագեալ

Եւ ի կուսէն մարմնով ծնեալ,

Զաւետարանս լուսազարդեալ,

Մարդկանց կենաց կտակ շնորհեալ,

Որում Աւշինն տենչացեալ,

Որ մարաջախտ Հայոց պատվեալ

Զայս աւետեաց մատեան ստացեալ:

Սայ յիշատակ բարեաց լիցի,

Աւշին սորին ըստացողի,

Եւ Կոստանդեա եւ Ստեֆանի,

Ծնողաց նորին, որ ի յերկնի:

Նաեւ որդոցն իւր ցանկալի,

Նախ Կոստանդին մեծ իշխանին,

Այլ եւ Հեթմոյ մեծ իշխանի,

Եւ ամեենայն նոցին տոհմի:

բ

<314a> Փառք… զայսպիսի խնկելի եւ նախանձելի հոգեւոր գանձ եւ անկապուտ մեծութիւն, մեծայոյս հաւատով եւ եռանդնոտ սիրով սեպհականել ինքեան կամեցաւ եւ անձկացեալ հոգւով տրփացաւ, խոհեմն ի խորհրուրդս եւ ջերմ ի բարեպաշտութեան յաղթողն ի ճակատս, եկ հարազատն յիշխանութեան, մեծ զաւրապետն Հայոց Աւշին, որդի մեծ իշխանաց իշխանին Կոստանդեա տեառն Լամբրոնի, ոչ նոր ինչ կամաւ տարբերելով յինքեան զբարեացն յեղանակ, այլ ի գովելի նախնեացն պայազատեալ, եւ զարդիւնս ընտիր արմատոցն պըտղաբերեալ, զմեծաշուք հարց գոլով որդի եւ շառաւիղեալ ի նախնեաց յընտիր ցեղէն Պահլաւունի, յոր եւ Արշակունեանքն խառնեցան զարմն: Ըստ որում իսկապէս ժառանգն աւրհնութեանն աւետեաց, զի գոլով սերունտ յԱբրահամէ եւ շառաւիղ մեծի Լուսաւորչին, յորոց տընկոց եւ ի վերջին աւուրս եւ ի լսնացեալ ժամանակիս պըտղաբերեցաւ ճիռն աւրհնութեան եւ հոգեւոր ողկոյզն, որ զգեղեցիկ վարդապետութեանն մղելով գինի եկեղեցւոյ մանկանց, զամենեսեան արբեալս գործէ երկնաւորին սիրով, եւ ինքն ըստ անձնակիր խառնման ի սրբագործ հարազատ սէրն, ըմտ Որոտման Որդւոյն, զսիրելին ասեմ նմա յատկութիւն անուան աշխարհալոյս վարդապետն, երկնաքաղաքացին Ներսէս:

Արդ, այսպիսեաց գոլով ընտանի բարեպաշտն Աւշին զսոյն ջանալով բերել նախանձ լաւութեան, ետ գրել զսուրբ եւ զերկրպագելի Աւետարանս արդար արդեամբք հռչակաւոր գրիչն Կոստանդեա` մեծաւ փափաքանօք, եւ վասն յոյժ սիրոյն որ ի Տէր` առաւել վայելչացոյց զսա ոսկէնկար ծաղկաւք եւ տփիւ ի պայծառութիւն եկեղեցւոյ, որպէս թէ զոր կարէր եւ էր հնար մատուցանելով Աստուծոյ: Եւ զայս ոչ ընդդէմ աստուածային կամացն եւ աւրինաց: Առաջին, զի ոչ թէ ի զրկանաց տնանկաց մատոյց զնուէրս, որ զոհ պղծութեան է Աստուծոյ, եւ կամ թէ անտես առնելով զաղքատացն տուրս եւ զողորմութիւն, որ նախապատիւ է ամենայն բարեաց, եւ յայս միայն փութացաւ, այլ սա ըստ զաւրութեան, նախ զնոցայն մասնաւորելով զայս պատարագ անուշահոտ արար Աստուծոյ: Եւ երկրորդ` զի նոյն ինքն Աստուած զիւրն խորան` զսեղանս եւ զտապանակ եւ զտաճարն իսկ ոսկով եւ զուտիւ ասէր աւծանել, եւ իւրաքաւչիւրոցն ըստ պատշաճի կարին խնդրէք զնուէրսն, սրով եւ զիշխանաց ցեղին մատուցեալ ոսկին ընդունէր, եւ նոյն ի մարդանալն, եւ տղայն ծնանիլ մանուկ, ի մոգուց զոսկին մատուցեալ ոչ ընկեց անարգեալ: Ոչ իբրու կարաւտ այսպիսեաց, այլ միայն ընդ մերն բերկրելով ջերմն յաւժարութիւն ըստ կարի, որպէս երեւեալ նկատի ի պատարագն Աբելի, թողում ասել եւ զի Տեառնէն պատասխանի որ առ կնոջն աւծողի:

Արդ, այսպիսին նեղբողելի հաւատով, յանգեցաւ գրութիւն սորա ի մայրաքաղաքս Սիս ընդ հովանեաւ Սուրբ Նշանին եւ Սուրբ Հրեշտակապետացն, ի թուականութեանս Հայոց ՉԻԳ (1274), յորում ժամանակի փոխանորդէր զհովուապետական Լուսաւորչին մերոյ գահ, որ գործնական մաքրութեամբ յաջորդէ եւ զվարս նորին պատկառելի քահանայապետն Աստուծոյ եւ մեծ հռետորն տէր Յակոբ: Յարքայութեան հզաւր եւ աստուածասէր ժառանգաւորին իշխանութեանս Հայոց` ծիրանածին արժանապսակ թագաւորին Լեւոնի, թոռին առաջնոյն ծիրանածին արժանապսակ թագաւորին Երկրորդին Լեւոնի, թոռին առաջնոյն մեծին Ռուբենեանց զմերս սպառեալ իշխանութիւն եւ թագ նորոգողի, եւ որդւոյ արժանեացն յիշատակի բարեաց բարեպաշտի Հեթմոյ եւ քրիստոսասիրին Զապիլի, որ հարցն քաջութեան եւ ընդարձակելոյ զմերս տէրութիւն ոչ ինչ պակաս գտաւ, այլ մանաւանդ առաւելաւ, եւ պարկեշտութեամբ մարմնոյ, եւ հեզութեամբ բարուց զյոլովս ի ստորեաւ եթող: Մանաւանդ հոգաբարձութեամբ եւ գթով ի սուրբ եկեղեցւոյ կարգս, ընդ որ եւ համալծորդ գոլով վեհն գովութեան բանի քրիստոսասէր եւ թագազնեա դշխոյ նորին Կեռան, որ ի նախապատմեալսն զարմից եւ եղբաւրորդի է ստացողի գրոցս Աւշնի, եւ դուստր քաղցրաբարոյին Հեթմո արեամբ նահատակելոյ ի վերայ ճշմարիտ հաւտիցս Քրիստոսի, որ սոյն այս դշխոյ ամենայն առաքինութեամբ ճոխացաւ լծելով տիրատուր իշխանութեանն զաղաւթիցն բարիս, եւ զժուժկալութիւն գովելի ողորմածութեամբ, որոյ բարեպաշտութիւնն գրեթէ սիւն է թագաւորութեանս: Զոր Տէր Յիսուս գլխովն իւրով արքային մերով եւ վայելչածաղիկ ժառանգաւորաւքն ընդ երկայն աւուրս տացէ մեզ եւ անվախճան արքայութեանն արժանի արասցէ, եւ զձեզ զամենեսեան աղաչեմք, որ վայելէք յամենայն սեղան մատենիս, մաղթեցէք առատ շնորհացն Աստուծոյ գրել ի կենաց դպրութիւնն եւ յանջինջ յիշատակ բարեաց զբարեպաշտ մարաջախտն Հայոց Աւշին քաւել եւ թողուլ զսղալանս նորին նորոգութեամբ արդարութեան եւ համադաս եւ զուարճակից առնել սրբոյ Աւետարանիս գրողացն, քարոզողացն եւ զվարդապետութիւն սորին կատարողացն:

Նա եւ որ անծախելի մեծութեամբն սիրէ եւ սովոր է զտալն առատութեամբ, եւ առհասարակ, որպէս տեսանեմք զհեղումն աւգոյ եւ ծագումն լուսոյ, եւ զնոյն զկենացն աւետիս վարձակիցս եւ հաղորդս հոգեւորական ընթրեացս եւ աստուածային սեղանոյս արասցէ զամենայն ազգատոհմն եւ զմերձաւորս պարոնին Աւշնի խրախութեանս պատրաստողի, նախ զշրջապատեալսն զնովիմբ, որպէս զնորատունկս ձիթենոյ զաստուածատուր եւ զառոգապտուղ զաւակսն զնորատունկս ձիթենոյ զաստուածատուր եւ զառոգապտուղ զաւակսն զկորովանի զակ եւ զքաջազաւր իշխանն իշխանաց եւ զուարթաբարոյն եւ զգեղանձնայն Կոստանդին. որ զամենայն բարեացն տեսակս զոր բերէ յանձին առաւել պսակէ յեռեալն հոգւով յամենայն աստուածայինսն, եւ խանթակաթ գոլով ի սէր սրբոյ եկեղեցւոյ, եւ զդեռաբոյս պատանին Հեթում, եւ զհամեստ դուստրն Թեֆանաւ, մանաւանդ զնմանն առաքինութեանն Սառայի, զամուսին պարեպաշտ իշխանին Աւշնի զտիկինն Ակաց: Նաեւ զքուերս նոյն իշխանի զԿեռան, եւ զորդիս իւր զերկիւղած թագաւորին Հայոց Կոստանդին` պիտանի եղբարբքն Աւշնիւ եւ Սմբատիւ, եւ զմիւս քոյրն զՇահանդուխտ, եւ զորդի նորին Լեւոն` հարբն իւրով, եւ զայլ արիւնառու մերձաւորս զամենայն, զորս խնդրեսջիք յԱստուծոյ պարագայց ամաւք խաղաղութեամբ պահել եւ երկնաւոր փփառացն արժանաւորել:

Բայց առաւել աղաչեմք զձեզ ոչ մոռանալ ի յիշումն բարեաց եւ զնախնի ննջեցեալս նորին, զբարեսէր հայր նորին Կոստանդին` տէր Լամբրունի, եւ զպարկեշտուհի մայր Ստեփանեա, եւ զկատարեալ արեամբ եղբայր նորին Հեթում, որ անտեսել զպապ նոցին զՀեթում, որ կրաւնաւորեալ Հեղի կոչեցաւ, այլ եղբարքն իւրովք, յորոց է եւ եռամեծն Ներսէս: Նաեւ յիշեսջիք զհանգուցեալ փեսայ սոյն իշխանի, զքաջասիրտն Ճոֆրի, զտէր աստուածաշէն դղեկին Սարվանդոյ, եւ զամենայն ծանաւթս եւ զազգայինս զննջեցեալսն ի Քրիստոս, յորոց ոսկերսն ցաւղեսցի քաւութիւն արեանն Քրիստոսի եւ հոգւոցն հանգիստ ընդ արդարս պարգեւսցի, եւ ձեզ յիշողացդ հարիւրապատիկ փոխարէն հատուսցէ բաւականն յառենայն եւ ամենազաւրն Աստուած, որպէս զի ի մի բերան փառաւորեսցի աւրհնեալն ի բնաւից ամենակալ տէրութեան Հաւր եւ Որդւոյ եւ Սուրբ Հոգւոյն յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն:

Զխոհեմ այրն եւ զիմաստից իմաստակն, զճարտասանն ի գործս ի բանս, ի խորհուրդս յամենայն կողմ մինչ գրեթէ եւ զգազանաբարոյսն եւ զթիւնաւորսն ի քաղցրութիւն փոխարկեալ ողոքական եւ հեզ շրթամբք իւրովք զմեծ իշխանն Հեթում Չաւտկանց զսնդեկնոսն նոյնո իշխանի, որ զաւետաբեր մատեանս ետ գրել, յիշեցէք սրտի մտաւք ըստ նախագրելոցս…

գ

Ծաղկո՞ղ Ստեփանոս Վանկացի

Նաեւ զարի երջանիկ քահանայ Գրիգոր որդի Կոստանդեա իշխանի, որ էր ի տան դշխոյն իշխեցոյ ի վերայ մեծի եւ փոքու, եւ որպէս հայր տածող եւ խնամող ամենեցուն, որ զայս յիշատակ շարայարեաց ի ձեռն մեծ վարդապետի եւ եպիսկոպոսի Յակոբայ` քեռոյ իւրոյ, ուր եւ սնեալն էր եւ վարժէր զիմաստից աստուածային եւ Ստեփանոս Վանկացի որ զսա յամենեսինս յիշատակի արժանի արարէք:

***

ԺԱՄԱԳԻՐՔ

«Էջմիածին», 1951 թ., IV-VI, էջ 57-63

Գրիչ` Ստեփանոս Վանկացի

<337> Փառք միայնոյ, անբաժանելոյ, անհասանլոյ, եռանձնեան եւ անեզրական Սուրբ Երրորդութեանն եւ միաստուածութեան ի վերնայնոյ հրաբունից գումարտակաց եւ ի ստորաբնակ եղանակացս յաւիտեան եւ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն, ամէն:

Շնորհիւ Տեառն եւ ամենառատ ողորմութեամբ ամենակարող եւ անճառ զաւրութեան նորա եւ գերագոյակ անեզրական իմաստութեան արգահատութեամբ Հոգւոյն Սրբոյ աւժանդակեալ կատարեցի զաստուածամաղթան եւ տիրապետում տառս մարգարէից եւ զքրիստոսայայտ տնաւրէնութեան բացայայտութեան առաքելական եւ աւետարանական թղթովք, որ է գանձ ծածկեալ բազմաբեղուն եւ չքնազատիպ մարգարիտ եւ ակն լուսատու, եւ սոփերայեան ոսկի, որ եւ դէպ ըստ տեսողին, երբ եւ ոսկի ընդ սարդիոն յեռեալ եւ կինամոն տաշխիւք կնդրկաց խնկեալ անմահաբար հոտիւք, զոր նուաստս ի յորդիս յեկեղեցոյ եւ փցուն գրիչս Ստեփաննոս Վահկայցի յանգ ելեալ կատարեցի հրամանաւ եւ ծախիւք քրիստոսապսակ բարեպաշտին եւ աստուածունակ արքային Հայոց Լեւոնի` որդւոյ Հեթմոյ, որդւոյ Կոստանդեայ, ի մայրենի ազգաւ որդի Զապէլ թագուհոյ, որդոյ Լեւոնի թագաւորին Հայոց առաջնոյ յՌոբինանց, որ ի յարմատոց բարեաց գտաւ գերազանց բարունակ ստեղնեալ անուշահոտ եւ քաղցրաճաշակ պտղովք աստուածայնոցն առլցեալ ըտարանացն ըղձիւք եւ մեծատենչ եւս, որ առ տէր հրով սիրոյն փափաքմամբ միշտ վառեալ, որ եւ յաղագս անբաղդատելի սիրոյն առ Աստուած եւ առ ամենայն ուղղափառ քրիստոնեայս, բազում անգամ գանձ ի մահ եդ, աւրինակ եղեալ ///:

***

ԺՈՂՈՎԱԾՈՅ

Երեւան 4086

Գրիչ` Ստեփանոս Վահկացի

ա

<98b> Ո՜վ պատվական հովի քաջ բանաւոր հաւտի, քրիստոսահանգէտ քաղցր եւ բարի, որն նմանապէս սրբոց առաքելոցն` ընդ ամենայն ոլորտս տիեզերաց քարոզեցէք զբանն կենաց, եւ լուսաւորեցէք զամենեսեան անլուծանելի լուսով, եւ ի Քրիստոս Աստուած միացուցէք շնորհաւք ամենասուրբ Հոգոյն, եւ զորդիսն սատանայի որդիս Աստուծոյ արարէր եւ ժառանգակից Քրիստոսի, ամենասուրբ աւազանաւն <99a> եւ աստուածահրաշ սրբազան հոգիաներկ սուրբ միւռոնիսն աւծութեամբ հանուն Հաւր եւ Որդւոյ եւ Հոգոյն Սրբոյ, Երրորդութեանն եւ մի աստուածութեանն, ամենակալի, անմահի, անեղի եւ արարչի: Եւ այսպիսի ամենասուրբ իւղովս եւ դաւանութեամբս հաստատեցէք զեկեղեցիս Հայաստանեայց` ի վերայ առաքելական վիմի, ի մի Տէր Յիսուս Քրիստոս Որդին Աստուծոյ, զոր եւ դրունք դժոխոց ոչ յաղթահարեցին եւ ոչ կարեն յաղթահարել յաւիտեան:

Այսպիսի ամենասուրբ հաւատովս պահեա զամենեսեան, եւ զմեզ անպիտան ծառայքս մինչ ի վերջին աւր կատարման մերոյ, եւ ի յարութեան համաւրէն մանկանց եկեղեցոյ սրբոյ քո ել ընդառաջ սիրով եւ գրկեա համբուրիւ, եւ փառատեա զմեզ մեղաց տեսակաց, զոր բանսարկուին պատրանաւք մեղուցեալ եմք, եւ քաւեա աստուածայնապէս, եւ ասա առաջի Տեառն եւ Փրկչին բոլորեցունց` ահաւասիկ եւս եւ մանկունք իմ չորս ետուրն ինձ` զարեամբ գնեալքս քո, ընդ որս եւ զԱւշին ծնողաւք իւրովք եւ զարմիւք, եւ զծառայս մեղապարտ զՍտեփանոս Վահկայցի, որ ձեռամբ իմով շարեցի զճառս ներբողական Սուրբ Լուսաւորչիդ մերոյ:

<99b> Աղաչեմք հողամած երեսաւք զաստուածատիպ սուրբ հայրդ հանուրց, զմեծդ Գրիգորիոս Լուսաւորիչ Հայաստանեայց, զի ճշգրտիւ առնուցումք` զոր հայցեցաքն ի ձենջ, ընդ առաջ ելանել մեզ աստուածայնապէս ըստ անառակ որդոյն, եւ խրախացուցանել զմեզ եւ զամենեսեան, եւ ի վերայ ուսոյ բարձեալ ըստ մոլորեալ ոչխարին տարացուցի, եւ պառկել հարսանացուցանել փրկչին արարածոց եւ փեսային Քրիստոսի Յիսուսի տեառն մերոյ, որում փառք, պատիւ եւ զաւրութիւն, գոհաբանութեամբ հանդերձ եւ երկրպագութիւն յաւիտեանս, ամէն:

Ո՜վ գերահրաշ ընթերցողք եւ վերծանողք եւ մտառուք, որք եւ լսեքդ զբազմաչարչար առաքինութիւնս սրբոյս, հաղորդակից լերուք չարչարանաց սորա, զի եւ անճառ փառացն նորա կցորդակից լիջիք, եւ բոլորով հաւատով ի սուրբ սրտէ թողութիւն մեղաց եւ հանգիստ յաւիտենիցխնդրեեցէք ի Քրիստոսէ Աստուծոյ` եւ ի Հաւրէ, եւ ի հոգոյ նորին, եւ ի սուրբ վկայէս Քրիստոսի Աստուծոյ, զի հաշտեսցի ընդ զվերագրեալքս` ընդ Աւշին եւ զծնողս նորա, եւ ընդ Ստեփանոս գրիչ եւ ընդ ծնողս նորա, զի եւ դուք արժանաւորիք այսմ բարութեանցս, որ ի Քրիստոս Յիսուս, ամէն:

բ

<26a> Սուրբ եւ փրկական ծննդեամբդ քո Քրիստոս Աստուած մեր, թող զմեղս ամենայն հաւատացելոց ի քեզ, եւս եւ Աւշնի` որդւոյ պարոն Թաւտաւրէի, որոյ յիշատակն աւրհնութեամբ եղիցի, ամէն: Նա եւ զանպիտան գրողին Ստեփանոս եւ ծնողաց նորա:

գ

<38a> Զմեղաւոր ծառայս Յիսուսի Քրիստոսի ամենակալի եւ Հաւր եւ Հոգոյ նորին` ԶՍտեփանոս, ծնողաւք եւ զարմիւք յիշեսջիք, յոյժ յիշեսջիք ի սուրբ յաղաւթս ձեր, ո՜վ քրիստոսասէր սուրբ հարք մեր եւ եղբարք` մանկունք սուրբ եկեղեցոյ: Նա եւ առաւելապէս զԱւշին` որդի Թաւտաւրէի, եղբարբք իւրով եւ ծնողաւք, եւ համայն զարմիւք, որ ստացաւ զսա գանձ անապական յերկինս, եւ յիշատակ հոգոց եւ մարմնոց, այժմ եւ յաւետ յամենայնի:

դ

<58a> Զպարոն Աւշին, որդի պարոն Թաւտաւտրէի, որ ստացաւ զաստուածային զգանձս զայս, ի վայելումն անձին իւրոյ եւ յիշատակ հոգոյ իւրոյ եւ ծնողաց նորին, եւ ամենայն զարմից նոցա, որոց յիշատակն աւրհնութեամբ եղիցի եւ դուք մակունք սուրբ եկեղեցոց, յիշեցէք ի բարին ի Քրիստոս Աստուած մեր:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երուսաղէմ 1955, Պողարեան, Ցուցակ Զ, էջ 524-525

Գրիչ` Կոստանդին

Վայր` Մաշկեւոր եւ Դրազարկ

ա

<621a> Աւրհնութիւն եւ գոհութիւն, փառք եւ պատիւ անբաւից եւ անհասանելեաց, ամենասուրբ եւ երկրպագելի Երրորդութիւնն, միոյ տէրութեանն եւ աստուածութեանն, հաւր արարչի, եւ Որդւոյն միածնի, եւ Հոգւոյն ճշմարտի, այժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս յաւիտենից ամէն: Որ ետ զաւրութիւնս իմոյս տկարութեան հասանել ի վերջին գիծ գրոց քառավտակ կենսունակ սուրբ Աւետարանիս, զոր ընկալեալք սիրելիք բանին եւ սիրեցեալքն ի բանէն, զբանն կենաց անդստին յանծայրածաւալ ծովէն առատապէս անհատաբար յառաջ բղխեալ յանսպառ յաղբիւրէն, անորիշ բաժանմամբ քառառաջ շարժմամբ յաւէտախաղաց ընթերցիւք, աւանդեցին պասքմամբ լքելոյ ազինս յարբումն անսպառ:

Յորմէ ոգիակենդան վերանորոգ գերփայլեալ ի ծագմանէ էականն լուսոյ լուսազարդեալ եւ ռորդիս լուսոյ եղեալ, ընծա խորհրդական, սնունդ սրբութեան, վարժեալ աստուածային աւրինաւք, կատարեալ տեսական եւ արդիւնական, գերապայծառ եւ տիերեզափայլ վարդապետութեամբ, լի եւ առաւելեալ ամենայն մաքրութեամբ եւ բոլոր առաքինութեամբ, սուրբ եւ երիցս երանեալ այրն Աստուծոյ, տէր սուրբ Յակոբ, որ աստուածային նախահրավէր ընտրութեամբ արժանապատուեալ յառաջնորդութիւն հայրապետութեան հայկազեան ազգիս շնորհեցաւ գլուխ պատուական եկեղեցւոյ` Քրիստոսի արեամբն գնեալ բանաւոր հաւտին հովիւ քաջ եւ բարի, որ փափագաւղ եղեալ կենսունակ սուրբ Աւետարանիս, ոչ հայելով ի վայելչութիւն նիւթոյ եւ գրոյ, այլ ի լուսաւորութիւն բանի եւ յուղղութիւն գրոյ, որպէս է սովորութիւն ընթերցասիրաց: Ի սորին հրամանէ եւ ի խնդրոյ, ես տրուպ աշակերտ սորին եւ նւաստ որդի ըստ հոգւոյ` Կոստանդին սպասաւոր բանին. յանձն առեալ, շնորհիւ Տեառն սկսա զսա ի սուրբ անապատս Մաշկեւոր, ընդ հովանեաւ Սուրբ Աստուածածնին, եւ Սուրբ Կարապետին եւ Մկրտչին Յովհաննու, եւ ողորմութեամբն Աստուծոյ յանկ հանեալ աւարտեցի զսա ի հռչակաւոր եւ Սուրբ ուխտս Դրազարկ, ընդ հովանեաւ Սուրբ ԱՍտուածածնին եւ այլ սրբոցս, յամի յորում էր թիւ Հակազան տոմարիս եւթն հարիւրորդ քսաներեորդ երրորդ (1274), ի հայրապետութեան սորին` տեեառն Յակովբա սուրբ թագաւորին ամենայն Հայոց Լեւոնի, զորս տացէ մեզ Տէր ընդ երկայն աւուրսպարագայց ամաւք զաւրաւոր եւ յաղթող ի վերայ թշնամեաց իւրոց:

Ո՜վ աստուածարեալսուրբ հարք եւ ճգնաւորեաց սրբասնունդ քահանայք, որք կարդայք եւ լուսաւորիք եւ որք լսէք եւ մխիթարիք, կամ որք ընդաւրինակէք, մանաւանդ յորժամ բառնայք զսա ի վերայ աստուածարեալ բազկացդ ի ժամ սոսկալի եւ մեղսաքաւիչ պատարագին, յիշեսջիք առաջի սրոյ սեղանոյն զստացաւղ աստուածախաւս մատենիս զտէր սուրբ Յակովբ կաթողիկոս Հայոց, որ ստացաւ զաւետահրաւիրակ եւ տիեզերաքարոզ Սուրբ աւետարանս յիշատակ բարեաց անձին եւ ծնաւղաց եւ հարազատաց իւրոց: Աղաչեմ եւ ես մեղապարտս Կոստանդին, զի եւ զիմ անարժանութիւնս արժանի առնիցէք յիշատակի, եւ որք յիշէքդ յիշեալ լիջիք եւ դուք յողորմութիւնն Աստուծոյ, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս, ամէն: Երդմնեցուցանեմ զքեզ, որ գրես զգիրս զայս, ի Տէր Յիսուս Քրիստոս, եւ ի սքանչելի գալուստն նորա, այն որ ի նմայն գայ դատել զկենդանիս եւ զմեռեալս, զի համեմատեալ կշռեսցես դու զայդ այսմ աւրինակի ուստի գրեցերդ զդա, եւ հոգաբարձութեամբ եւ զսոյն զայս երդումն գրեսցես եւ դիցես ի գիրսդ զոր գրեցեր:

բ

Կազմող` Առաքել Հնազանդենց

<625a> Ո՜հ զմեղաւք դատապարտեալ կազմաւղ սորա Առաքել Հնազանդենց, եւ զծնաւղսն իմ, եւ զհարազատսն իմ` զԿարապետ քահանայ եւ զՊաւղոս սարկաւագ, եւ զուսուցիչսն իմ զՍարգիս քահանայ, եւ զեղբաւրորդեակն իմ զԹորոս, զհանգուցեալսն ի Քրիստոս, աղաչեմ յիշել ի Տէր:

Ի թուին ՉԻԴ (1274) կազմեց[աւ]:

Երկրորդ ստացող`

գ

<625a> Զ[երկրորդ] ստացաւղ Սուրբ Աւետարանիս, զոր ի հայեալ արդեանց ստացաւ զսա` Աւշին մարայջախտ Հայոց, որդի բարեպաշտ իշխանաց իշխանին Կոստանդեա, տեառն Լամբրունին, թագաւորի Հայոց, աղաչեմ զմանկունս մաւր մերոյ Սիոնի յիշել եւ ողորմութիւն խնդրել, յորժամ ընթեռնոյք:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Պալեան, Ցուցակ Կեսարիոյ, էջ 29 (1203 թ. )

Կազմող` Առաքել Հնազանդենց

<293a> Ո՜հ զմեղաւք զդատապարտեալ կազմաւղ սորա զառաքել Հնազանդենց, եւ զծնաւղս իմ, եւ զհարազատսն իմ զԿարապետ քահանայ, եւ զՊաւղոս սարկաւագ, եւ զուսուցիչն իմ զՍարգիս քահանայ, եւ զեղբաւր որդեակն իմ զԹորոս` զհանգուցեալսն ի Քրիստոս, աղաչեմ յիշել ի Տէր: Ի թվ. ՉԻԳ (1274) կազմեցաւ սա:

***

ՄԱՆՐՈՒՍՄՈՒՆՔ

Կոնիբեր, ցուցակ Լոնդոնի, էջ 85

Գրիչ` Յակոբ

Վայր` Սիս

Փառք… Յամի ՉՆԳ (1274), ի թուականիս Հայոց գրեցաւ Տեար եղանակաւորս, ձեռամբ թարմատար եւ բեւրեւր մեղապարտ եւ տխմար գրողիս Յակոբ, ի մայրաքաղաքս ի Սիս, ընդ հովանեաւ Սրբոյն Յակոբա, ի վերադիտողութեանն Հայոց ազգիս տեառն Յակոբա, եւ ի թագաւորութեան աստուածասէր եւ բարեպաշտին Լեւոնի…

Արդ, ստացաւ զսա սրբամիտ եւ բարեպաշտ դպիրն Կարապետն, որ է որդի Թորոսի ձիաւորի, ի յարդար ընչից իւրոց, ի վայելումն անձին իւրոյ…

Դարձեալ աղաչեմ զամենեսեան յիշելո արժանի առնել… զծնողն եւ զուսուցաւղսն մեր, եւ զԲ (2) որդեկներ, զոր գերեցին եւ տարան յԵգիպտոս: Առ ոտս անկեալ ամենեցունց խնդրել դարձումն գերելոցն, եւ զառաքինի[ի] հոգեւոր եղբայրն մեր Գրիգոր երէց, որ էրետ գրել զսա իւրով միջնորդութեամբ, աղաչեմ եւ զնա յիշել…

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 6373,

Փիրղալեմեան, Նշխարք, էջ 47a

Գրիչ` Յակոբ դպիր

Վայր` Մամեստիա

Փառք Սուրբ երրորդութեանյաւիտեանս յաւիտենից, ամէն: Յամի եօթն հարիւրերորդի քսաներորդի երրորդի (1274) թուականութեանս Հայոց, ի հայրապետութեան տեառն Յակոբայ, եւ ի թագաւորութեան Հայոց Լեւոնի որդւոյ Հեթմոյ մեծի արքայի, գրեցաւ Նոր Կտակարանս ընդ հովանեաւ Սրբոյն Ղազարու կաթողիկոսի, ի քաղաքիս Մամեստիայ, ի խնդրոյ սուրբ եւ երջանիկ առատաձիր եւ շնորհազարդ անձին տեառն Յովհաննէսի Մշեցւոյ, ձեռամբ թարմատար Յակոբայ դպրի:

***

ՎԱՐԴԱՆԱ ԵՌԱՄԵԾԻ ՍՈՓԵՍՏԻ ԺՈՂՈՎԵԱԼ ԱՐԴԱՐԵՒ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ԶԱՒԳՈՒՏՆ Ի ԲԱԶՄԱՑ

Տիսերան, Ցուցակ Հռոմի, էջ 47 (1631 թ. )

Փառք ամենասուրբ Երրորդութեանն Հաւր եւ Որդոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ առայժմ եւ միշտ, եւ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն: Յամի եաւթն հարիւրերորդի քսաներորդի երրորդի (1274) թուաբերութեանս Հայոց:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 6273, Փիրղալեմեան, Նշխարք, էջ 47

Գրիչ` Իգնատիոս

Վայր` Զիմառա

Փառք ամենասուրբ Երրորդութեան«ամէն: Գրեցաւ սուրբ աւետարանս ձեռամբ անարժան սարկաւագ Իգնատիոսի, ի թուին Հայոց ՉԻԳ (1274), ընդ հովանեաւ Սրբոյն Յովհաննու, ի գիւղաքաղաքիս, որ կոչի Զիմառայ: Արդ աղաչեմ \\\

***

ՄԱՏԵԱՆ ՈՂԲԵՐԳՈՒԹԵԱՆ ԳՐԻԳՈՐԻ ՆԱՐԵԿԱՑՒՈՅ

Երեւան 3929 (1247 թ. )

Ստացող` Բարսեղ

<337b> Ի ՉԻԳ (1274) թուին Հայոց, ես Բարսեղ կրաւնաւոր ստացայ զայս գիրքս ի յիմ արդեանց ի ինձ վայելումն եւ յիշատակ հոգոյ իմոյ եւ ծնողաց իմոց: Արդ, աղաչեմ զպատահեալսդ եւ յո ոք եւ անկանի սայ յետ մեր, յիշեսջիք ի Քրիստոս զԲարսեղ միակեաց` հանդերձ ծնողաւք եւ ազգականաւք, եւ որք զմեզ յիշէք սրտի մտաւք, Քրիստոս զինք յիշէ յիւր արքաութիւն:

***

ԿԱՐԳ ԱՍԱՑՈՒԱԾՈՑՆ

Երեւան 5197

Գրիչ` Շմաւոն

Վայր` Գետիկ

ա

<233b> Զստացող Սարգիս յիշեցէք առ Տէր Յիսուս, եւ զՇմաւոն գրիչ յիշեցէք առ Քրիստոս Աստուած:

բ

<315a> Ո՜վ պատուական, վասն Աստուծոյ զՇմաւոն յիշեա ի Տէր:

գ

<320b> Տէր Աստուած ողորմեսցի Ալաքսիոսի, ամէն:

դ

<320> ԶՍարգիս զստացող յիշէ, եւ զՇմաւոն գրիչ, զԱլաքսիոս յիշէ:

ե

Այլ գրիչ`

<434b> \\\անձն զՍարգիս յիշեա ամէն:

***

ԼՈՒԾՄՈՒՆՔ ԳՐՈՑՆ ՓԻԼՈՎՆԻ ԵԲՐԱՅԵՑՒՈՅ

Երեւան 5239

Գրիչ` Մաթէոս

Վայր` Առաջնաքար

Փառք եռակի եզակի Սուրբ երրորդութեանն` Հաւր եւ Որդոյ եւ Սրբոյ Հոգին, այսմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն:

<93a> Ի թուիս ՉԻԳ (1274) գրեցաւ գիրքս այս մեծ եւ խոհեմ կորովամիտ առնն Աստուծոյ Փիլոն կոչեցելոյ, ազգաւ Իսրայելացի, ի ցեղի Ղեւտացի, դպիր գոլով, ձեռամբ անարժան եւ անարհեստ գրչի Մաթէոսի, ի վանս Առաջնաքար, ընդ հովանեաւ Սուրբ Աստուածածնիս, ընդ իշխանութեամբ եւ ընդ [գլխ]աւորութեամբ րաբունեաց պետիս, որ է մեստր եւ տելետ Գրիգոր Բջնեցի մակագրեալ, զոր Տէր Յիսուս անսասան պահեսցէ ի ներհ[ակ] գոռոզէն:

<93b> Այլ Աստուածն իմ Յիսուս Քրիստոս ողորմածն եւ \\\ածն, մարդասէրն բազամողորմն, այցարարն եւ խնդրողն, դարձուցանողն եւ փրկողն զգեր[ե]ալսն ոչխարին, խնդրողն եւ տանն աւել ածողն, ընդ մաքսաւորն ուտողն եւ զպոռնիկս արդարացուցանողն, ողջաց պահողն եւ հիւանդաց առողջացուցանողն, արդարոց գոյացուցանողն եւ մեղաւորաց փրկութիւն շնորհողն, եւ որ յարմար սմին երթայք ուսարուք յինէն, զի հեզ եմ եւ խոնարհ սրտիւ, եւ գտջիք հանգիստ անձանց ձերոց, զի լուծ իմ քաղցր է եւ բեռն իմ փոքրոգի, փոքրացուսցէ նոյն ինքն բանն Աստուած, այսինքն լուասցէ իբրեւ զձիւն, սպիտակացուսցէ զհոգի եւ զմարմին ամենայն երախտաւորաց մերոց, երջանիկ եպիսկոպոսին տէր Սարգսի, եւ հաւրեղբաւրն իմոյ Մխիթարի` [ը]ստ մարմնոյ, սնուցող եւ հայրապէս գթած եւ առաւել եղբաւրն իմոյ Հասանա: Սոցա ամենեցուն աստ յիշատակեցելոցս ողորմեսցի բազմագութն Աստուած, ասելով. Եկ բարի ծառա հաւատարիմ, մուտ յուրախութիւն Տեառն քո եւ մեզ յիշէ ի բարիսն, եւ ինքն հանդիպեսցի այնմ բարեաց, եւ որով հայցէ մեզ ի Տեառնէ, զնոյն եւ առցէ յաւուրն սոսկալի ի Քրիստոսէ Աստուծոյ, որ է աւրհնեալ, գովաբանեալ եւ փառաւորեալ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն:

***

ՀԻՆ ԿՏԱԿԱՐԱՆ

Երուսաղէմ 353, Պողարեան, Ցուցակ Բ, էջ 250-251

Գրիչ` Սահակ Ասորի

ա

<205a> Տէր Աստուած Իսրաէլի ողորմեաց ըստացողի գրոցս տէր Կոստանդեայ պատուական քահանայապետին, ընդ նմին եւ գծողի սորա նուաստ քահանայն Սահակայ Ասորւոյ, եւ Աստուծոյ փառք յաւիտեանս, ամէն:

բ

<259b> Կատարեցաւ գիրքս Յիսուս մարգարէին եւ աստուածախաւսին, որ է դատաւորք ցեղիցն Իսրաէղի, ձեռամ[բ] յուգնամեղ քահանային Սահա[կայ] Ասորւոյ, ի խնդրոյ աստուածասէր քահանային տէր Կոստանդեա: Վայելել տացէ սա Տէր իւր ի զրաւ սորա:

գ

Ստացող եւ սրբագրող` Ստեփանոս

<297a> Փառք թագաւորին երկնաւորի, որոյ անվախճան է թագաւորութիւնն, ամէն, ամէն: Ո՜վ սրբասէր հարք եւ եղբարք, որք հանդիպիք սմա մեղաց թողութիւն հայցեցէք ի Տեառնէ ստացողի սորա Ստ[եփանոսի], եւ ուղղչի, որ բազումս աշխատեցայ, որպէս եւ տեսանէքդ։ Եւ Աստուած զձեզ յիշէ յիւր ողորմութիւնն

դ

<407b> Ո՜վ աստուածարեալ մանկունք Վերին Սիովնի, որք աւգտիք ի սմանէ` բազմամեղ ստացողի սորա ըՍտ[եփանոսի]. եւ ծնաւղաց իւրոց, եւ ամենայն աշխատողաց ի սմա` մեղաց թողութիւն հայցեցէք ի Տեառնէ, եւ սխալանացս որ ի սմա անմեղադիր լերուք, զի գրողն ասորի էր, եւ յոյժ թիւր էր գրել եւ անյարմար: Եւ ըստ կարի իմում համարձակեցա ուղղել զսա ի ստոյգ աւրինակէ, եւ խիստ վիշտ կրեցի յուղղել սորա, զի կարի սխալ էր որպէս եւ տեսանէք: Բայց ընդ այս ուրախ եմ, զի թէպէտ գիրս այլայլեցաւ վասն ուղղելոյն, այլ որ ընթեռնու` կամ ընդաւրինակէ` նմա յոյժ աւգուտ է: Եւ [որք] յիշէքդ զմեզ` եւ դուք յիշեալ լիջիք ի բարերար Տեառնէն մերմէ, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն, ամէն, ամէն:

ե

<91b> Որ զերեսսա Մովսէսի պայծառացուցեր` եւ զխորանն շնորհաւք հոգւոյց լցեր, լուսաւորեա եւ զմեղապարտ հոգի ստացողի սորա Ստեփա[նոսի] եւ զծնողաց իւրոց: Նաեւ զուղղիչ սորա զԿոստ[անդին], եւ զծնաւղսն իւր ընկալ ողորմութեամբ ի լոյսդ անմատոյց: Եւ որք յիշենն զմեզ` եւ ինքեանք յիշեալ լիցին ի Տեառնէ:

զ

Կազմող` Կարապետ

<408b> Կազմեցաւ սայ ձեռամբ մեղուցելոյս Կարապետի, ի թուականին Հայոց ՉԻԳ (1274): Արդ, ես տառապեալ կազմող սորայ, զերեսս ի մոխիրն դնեմ ընթերցողացդ եւ աղաչեմ յիշել ի մեղաց թողութիւն զիս, եւ զծնողքն իմ, եւ զեղբայրքն զհանգուցեալսն ի Քրիստոս, եւ ըստ հոգոյ եղբայրս իմ զՍտեփանոս եւ զԽաչեր կրաւնաւոր, որ աստուածայսիրաբար խնամէ մեզ յայսմ աւտարութիւնս, եւ որք յիշէքդ, եւ դուք յիշեալ լիցիք ի Քրիստոս, որում փառք յաւիտեանս, ամէն:

***

ԱՍՏՈՒԱԾԱՇՈՒՆՉ

Վենետիկ, 23, Սարգիսեան, Ցուցակ Ա, էջ 171

Գրիչ` Սահակ Ասորի

ա

<193a> Կատարեցաւ Իմաստութիւն Սողոմոնի` ի խնդրոյ աստուածասէր եւ բարեպաշտին պարոն Յակովբայ` ձեռամբ յոգնամեղ եւ նուաստ քահանայի Սահակա Ասորոյ փծցուն գրչի:

բ

<96a> Ո՜վ քրիստոսազգեց դասք, յորում ընթեռնոյք զհոգեշահ իմաստքս որ աստ գրեցան, յիշեսջիք ի Քրիստոս զստացաւղ սորա զՏէր Յակոբ եւ զծնողս իւր, ընդ նմին եւ զգծող սորին զՍահակ:

գ

<81b> Զամենիմաստ ստացող գերահրաշ իմաստիցն զպարոն Յակովբ եւ ըզծնաւղս իւր յիշեսջիք ի Քրիստոս: