Հայերէն Յիշատակարաններ

ՅԱՅՍՄԱՒՈՒՐՔ

Երեւան 6224

 

Գրիչ` Մէլքիսէթ

Վայր` Գուգարաց գաւառ Ուխտիք դղեակ

 

  … Աւարտեցաւ քրիստոսահիմն եւ առաքելախաւս, մարգարէաշէն հոգիաբուխ տառիս ի յամի հայ տուամարիս Ջ. եւ ԼԲ. (1483) թուականիս, մարտ ամոյ ի Զ (6):

 

Ձեռամբ փցուն Մէլիքսէթիս`

Բազմասղալ կարգաւորիս,

Այլ սուտանունս, որ է առ իս,

Ծոյլ եւ վա[տ]թար եւ պղերգիս,

Բիւր քանքարո պարտականիս,

Բազում մեղաւք լցեալ հոգիս,

Աղտեղութեամբ ներկեալ կերպս.

Յոգնավրդով եւ տատանեալ աստուորիս,

Իբր ի ծովու ծփեալ ալիս,

Խաբէութեամբ կամ ի ձեւիս.

Զի բազմամեղ եմ այս գերիս

Եւ նախատինք մարդկան ազգիս,

Քանզի ամաւթ եմ այս կարգիս,

Գարշ եւ խտրանք այս սուրբ ձեւիս,

Եմ հայհոյանք ստեղծողին զիս,

Եւ անարգ անուանս որ յիս,

Զի ոչ իմա զպատիւ կարգիս

Ոչ զերախտո տեառն որ առ յիս:

Արդ, որք արժան էք այս շնորհիս

Եւ սրբութեամբ կայք ի ձեւիս

Պահելով զմեծ շնորք տէրունիս

Սպսաւորեալ սուրբ խարանիս,

Որ քահանայք էք անուանիս

Եւ էք պարծանք այս գաւառիս`

Դուք մի նաիք ի ձեւ գրիս,

Որ է սղալ եւ խոշոր ի քարտիզիս,

Այլ ուշ դրէք դուք նամակիս`

Հոգէպատում Ասմաւուրիս:

  Զձեզ աղաչեմ զամենայն սիրովն աստուծոյ, զընթարձողդ եւ զլսող բանից սորին || եւ անկանիմ առ ոտս ձեր, որ սրտի մտաւք ասէք` տէր աստուած թողցէ զյանցանս բազմամեղ գրիչս, եւ դուք գտջիք զթողութիւն յանցանաց ձերոց ի Քրիստոսէ աստուծոյ մերո, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն:

Արդ, գրեցաւ սուրբ գիրս ի գաւառս Գուգարաց, ի դղեակս Ուխտիք կոչեցեալ, ընդ հովանեաւ սուրբ Կարապետիս, եւ նախավկա սուրբ Ստեփանոսիս, եւ սուրբ Յակոբիս, եւ այլ բազմահաւագ սրբոցս, ի ղանութեան Աղուպակի` որդո Հասանպակի, եւ ի պարոնութեան վրաց Ղորղորէի, եւ ի կաթողիկոսութեան տեառն Սարսի, եւ յեպիսկոպոսութիւն տէր Յուսկանն` պազապոգի եւ մաքրամիտ, ճգնաւոր եպիսկոպոսի:

Արդ, ստացաւ սուրբ գիրքս հեզահոգի տէրն Ամինադին ի հալալ վաստակոց իւրոց, յիշատակ իւր, եւ ծնողացն իւրոց, եւ ամենայն արեան մերձեւորաց` Աստուածատուր իրիցուն, Հռիփսիմիան, Մէլիքշին, Մարգարին Խաչատրին, Էմինին, Յովանիսին, Սարգիս իրիցուն, Նինիֆարին, Դունիարին, եւ այլոց նոցին: Եւ մեղաւոր Մէլիքսէթս` անպիտան գրիչս, եւ Ստեփանոս Եգեպատո իրիցուն. զնա եղեւ պատճառ գրելո սուրբ գրոցս…

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Ն. Քարամեանց. Ցուցակ Բերլինի 9, էջ 7

 

Գրիչ` Մելիքսեթ

Վայր` Գուգարք

 

… Յամի ինն հարիւր եւ ԼԲ. (1483) թուականութեանս Հայոց գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ձեռամբ անարժան եւ անարհե[ս]տ գրչի Մելիքսեթ սուտանուն երիցու, որ անուամբս եմ կոչեցեալ եւ գործովս ոչ, ընդ հովանեաւ սուրբ Կարապետիս, ի գաւառս Գուգարաց` Ուխտիք կոչեցեալ ի դուռն եւ անբարի ժամանակի… յորում յամի եղեւ շարժ եւ Եզընկա քաղաքն Ի. (20) գեղով ընկղմեցաւ մարդով եւ անասնաւք, մինչեւ ԼԹ. (30. 000) մարդ ի գիր ելաւ:

 

ՇԱՐԱԿԱՆՈՑ

Ներքին Ագուլիս, ՄՏՄ

 

Գրիչ` Գրիգոր եպիսկոպոս

Վայր` Բջնի

 

Գրեցաւ եղանակաւոր տառս ի թուաբերութեան հայկազեան տաւմարիս Ջ. եւ ԼԲ. (1483): Ի հայրապետութեան տեառն Սարգսի եւ յաթոռակալութեան Գրիգորի քաջ բարունապետի եւ ղանութեան Աղուբեկին, ի մեծափառ եւ ի սուրբ յաթոռս Բջնո սուրբ Աստուածածնի, ձեռամբ յոգնամեղ Գրիգորի` եպիսկոպոսին Բջնոյ նահանգին:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Նոր Ջուղա 486, ՄՏՄ

 

Գրիչ` Գրիգոր

Վայր` Բասեն

 

… Յամի իննհարիւր եւ ԼԲ-երորդի թուականութեանս Հայոց (1483) գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ձեռամբ անարժան եւ անարհեստ գրչի Գրիգոր սուտանուն իրիցի, որ գործովս ոչ, ընդ հովանեաւ սուրբ Գրիգորի || Աւետարանս փրկիչ Աւետարան || գաւառ Բասեն || յիշեսջիք ի սուրբ յաղաւթս ձեր զբազմամեղս Գրիգոր սուտ իրիցունկս, եւ զհայրն իմ տէր Առաքել, եւ զմայրն իմ Խանում, պապն տէր Դաւիթ եւ Սահակ, եւ զամենայն արեան մերձաւորս իմ:

Դարձեալ աղաչեմ, զի անմեղադիր լինիք խոշորութեան եւ սղալանաց գրիս, զի կար մեր այս էր եւ ժամանակս չար:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Յ. Քիւրտեանի հաւաքածոյ

 

Գրիչ` Յովհաննէս

Վայր` Արծկէ

 

ա

 

… Յիշեա ողորմութեամբ քո զհոգի ուսթայ Բէրամին, եւ զծնողաց նորին` զպարոն Զանգիշային եւ զՄամայխաթունին, եւ զզաւակաց նորին` զԱղայջանին, զԱմիրմլքին, զՄիրիջանին, զՍուլթանշային, Թուխշային. Խուղաբաղշին, եւ զմայի սոցին Մուսավար Ջանհիպշայ (՞) խաթունն` զփոխեցելքն ի Քրիստոս, եւ զեղբաքն զԹուխշայն եւ զՍուլթանշայն, եւ զԱղմուրն, եւ ըզդստերքն Իմիշայ Խաթուն, Մահմէլիքն, Բէկիջանին եւ զՇահին, եւ զմայրն զԽոնդբեկին, եւ զամենայն արեան մերձաւորսն, եւ զծաղկեալ թոռն երեսփոխան ուսթայ Բերամին` զԽոջայջանն, զոր տէր աստուած ընդ երկայն աւուրս առնէ: Արդ, որք հանդիպիք սուրբ Աւետարանիս կարդալով կամ աւրինակելով յիշեցէք ի մաքրափայլ յաղօթս ձեր զերեսփոխան ուսթայ Բերամն, որ ստացաւ զսա խալալ արդեանց իւրոց յիշատակ իւրն, եւ ծնաւղացն, եւ ամենայն արեան մերձաւորացն:

Արդ գրեցաւ սա ձեռամբ Յովհաննէս քահանայի եւ որդոյ նորինՅակոբ սուտանուն քահանայի, ի քաղաքս Արծկէ, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնի տաճարիս, ի թվականութեան Հայոց ՋԼԲ. (1483) թուին, Եւ արդ` որք հանդիպիք սմա յիշեցէք յաղօթս ձեր զերեսփոխան ուսթայ Բէրամն, որ ստացաւ զսուրբ Աւետարանս ի հալալ արդեանց իւրոց, եւ ես զսա ի դուռն սուրբ Աստուածածնի տաճարիս, եւ մին լաւ ծածկոց սուրբ սեղանին, եւ մին արծաթի սկիհ, զոր տէր աստուած զարդարէ զնա հոգւով եւ մարմնով, ամէն:

 

բ

 

Ո՜վ եղբայր, յիշեցէք ի սուրբ յաղաւթս ձեր զուսթայ Բէրամն, զփոխեցեալն ի Քրիստոս, եւ զփեսայն իւր զԴավլաթիար աղէն, զորդին իւր զԱմիրն, եւ զդուստրն իւր զՋանիփաշէն, աստուած ընդերկայն աւուրս արասցէ, եւ ինքն աւրհեալ եղիցի, ամէն:

 

ԳԱՆՁԱՐԱՆ

Վենետիկ 1210

 

Գրիչ` Յովհաննէս Մանգասարենց

Վայր` Արճէշ

 

Գրիչ` Յոհաննէս երէց Մանգասարենց, ի քաղաքն Արճէշ, ի դուռն սուրբ Գէորգայ զօրավարին, ի վայելումն տէր Ալէքսիանոսին Վրացտանից, որդոյ Գրիգորի քահանայի, եւ կողակից Խոնդքար-Խաթունի, հայր Անդրէաս երէցի, Մանանի, Կոստանդին քահանայի, Գրիգորի:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 6879

 

Գրիչ` Յոհանէս

Վայր` Կտուց կղզի

 

ա

 

Արդ, այսմ աստուածեղէն եւ երկնապարգեւ զանձիս եւ լուսափայլ մարգարտիս ցանկացող եղա Յոհանէս սուտանուն քահանայ … [եւ] ստացայ ի վայելումն անձին եւ յիշատակ հոգոյ իմոյ, եւ ծնաւղաց իմոյ` հաւրն   Մուրադին եւ մաւրն Մարգարտին, եւ քըւերաց իմոյ Ջուհա||րին եւ Ոսկուն եւ հաւրեղբարցն` Աստուածատուր քահանային, եւ կողակցի նորին Խաբիբին, եւ Էւադին, եւ Գրիգորին:

Արդ, որք աւկտիք ցացս աստուածաշունչ Աւետարանէս կարդալով կամ աւրինակելով` լի բերանով աստուածողորմի ասացէք վերոյ գրելոցդ, զոր գրեսցէ տէր աստուած զանուանքս մեր` զանարժան քահանայիս Յոխանիսի եւ զնախնեաց իմոյ, եւ զԽայրիբ խաթունին եւ զնախնեաց նորին` ի դպրութիւն կենացն, ամէն…

Եւ դարձեալ, յիշեցէք ի Քրիստոս զԳրիգոր եպիսկոպոսն, եւ զՍարգիս եպիսկոպոսն, || եւ զմեծ Խաչատուր կրօնաւորն` զվարպետն իմ, եւ զԳրիգոր վարպետն իմ, եւ զՅակոբ կրօնաւրն, եւ զՍտեփանոս կրօնաւորն, եւ զԽաչատուր Խէրպետն, եւ զՆերսէս կրօնաւորն, եւ զԿարապետ եկեղեցպանն, եւ զՄինաս ծաղկաւղն, եւ զայլ քահանայսն, եւ զմիաբան ուխտիս` զմեծ եւ զփոքր, առհասարակ. եւ աստուած յիշողացդ ողորմեսցի, ամէն:

  Եւ արդ, գրեցաւ սա ի թվականիս Հայոց || ՋԼԲ. (1483), ի յաստուծաբնակ սուրբ ուխտս, որ կոչի Կտուց. ընդ հովանեաւ սուրբ Աոտուածածնիս, եւ սուրբ Խաչիս, եւ սուրբ Կարապետիս, եւ սուրբ Ստեփանոս, եւ այլ ամենայն սրբոցս, որ աստ կան հաւաքեալ, ձեռամբ մեղսաներկ Յոհանիսի, յիշատակ ինձ, եւ ծնողաց իմոյ, եւ Խաբիբին…

Եւ արդ, գրեցաւ սա ի դառն եւ ի նեղ ժամանակիս, զի վասն ծովացեալ մեղաց իմոյ Երզընկա քաղաք տապալեցաւ, եւ ԺԸՌ. (18. 000) ոգի ներքեւ հոգու մնաց, եւ ոչ մնաց մի կենդանի: Եւ տաճկունք քակեցին զՍքանչելագործն:

  Բայց յայս ուրախ եմք, զի կրակ ան||գաւ յերկնից եւ էրեց զՔաբայն` ԺԲ. (12) մընիրա ի հետ եւ վեց հազար ոգի։

 

բ

 

Ես՝ Յօհանէս քահանայս ետու զԱւետարանս ի դուռ Կռընգեց սուրբ Աստուածածին, յիշատակ հոգոյ իմոյ, || զՄխիթար եւ զՈվսէփ քահանայքն, որ պատճառ եւ առիթ եղեն այսմ աստուածախաւս բուրաստանիս, եւ ետուն բերել սայ ի դուռ սուրբ Աստուածածնին, աստուած-ողորմի նոցա, ամէն։

Դարձեալ յիշեցէք յերկնայբացիկ յաղօթս ձեր զՈսկին եւ զիւր որդին զԳրիգորն, որ Բ (2) գարի հաց ետուր եւ նորոգեց յեկեղեցին. Աստուած-ողորմի նոցա, ամէն։

Դարձեալ յիշեցէք  ի ժամ սոսկալի պատարագին զՂուլիջան եւ զկողակիցն իւր զԱրուս-Խաթուն, որ են անօթեւան լի սրտիւ եւ բոլորոխաւս բերանով աստուած-ողորմի ասացէք նոցա, ամէն:

 

ՏՕՆԱՑՈՅՑ

Տեղն անյայտ

 

Գրիչ` Ալեգսանոս

Վայր` Ցօղացքարա վանք

 

Արդ, գրեցաւ Տաւնացոյցս եւ կիսատետրս ի թվականիս Հայոց մեծաց ՋԼԲ. (1483), ի վանքս Յօղացքարա, ընդ հովանեաւ կեանսաբեր սուրբ նշանիս եւ Քրիստոսի սուրբ բեւեռիս եւ այլ բազմահաւաք սրբոցս, որ աստ կան:

  Արդ, գրեցաւ առաջնորդութեան սուրբ ուխտիս Գրիգոր եպիսկոպոսին ձեռամ[բ] յոգնամեղ եւ պիտականուն Ալեգսանոս անուամ[բ] միայն եւ գործով յունայն աբեղայի…

 

ԳԱՆՁԱՐԱՆ

Երեւան 5785

 

Գրիչ` եւ լրացնող` Կարապետ Բաղիշեցի

Վայր` Գոմաց վանք

 

  Զանպիտան ծառայս Զկարապետ Բաղիշեցիս յիշես ի բարին, ո՜վ պատուական երգիչ, ի թվ. ՋԼԲ. (1483), ապրիլ ԺԱ. (15):

 

ԳԱՆՁԱՐԱՆ

Երեւան 5434

 

Հեղինակ նոր գանձերի` Կարապետ Բաղիշեցի

 

ա

 

  Տէր Կարապետ Բաղիշեցի

Յոյժմ անպիտան եւ եղկելի

Զտաղս ի մտացս իմ ասացի,

Դառըն սրտիւ աստ գըրեցի:

Եւ դու եղբայր իմ սիրելի.

Յորժամ երգես ի յատենի`

Ցիշեա ըզմեզ ի բերի,

Սըրտիւ ասայ մեզ ողորմի.

Եւ տէր աստուածն ամենայնի

Եւ քեզ տացէ մասըն բերի,

Զի յոյժ առատն է պարգեւի,

Եւ խնդրողացըն տայ ջըրի:

 

բ

 

Ի Կարապետ Բաղիշեցոյ, Կաֆայ

Կամիս ասել` ասայ դու զիս

Արի եւ քաջ, ձայն թէ ունիս,

Րամեալ բանիւ ի յատենիս,

Առաջի մեծ սիւնհոգոսիս.

Պընդեալ ըզքո մեջքդ եւ զվաւտիս

Եւ ապայ տուր դու ձեռն ի յիս,

Տեղըս ցուրտ է չի մըսիս

Ի տեսողացըդ պատ||կառիս:

 

ՇԱՐԱԿԱՆՈՑ

ИВАН АН, А-24

 

Վայր` Բաղէշ

 

… Արդ գրեցաւ Շարականոցս ի թվիս ՋԼԲ. (1483), ի Բաղէշ քաղաքի, առ դրան, ձեռամբ Յովսէփ քահանայի, որ փոխեալ է առ աստուած, ի խընդրոյ պատուական կրաւնաւորին Կարապետին, որ ստացաւ զսա ի հալալ արդեանց իւրոց յիշատակ իւր, եւ ծնաւղաց իւրոց` հաւրն Շահինշին եւ մաւրն Հայոցին, եւ հարազատ եղբարցն իւրոյ Սարգսին եւ Կիրակոսին, Մարգարուն եւ Բազին, եւ ամենայն արեան մերձաւորացն, ամէն:

 

ԱԻԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 7919

 

Գրիչ` Մարգարայ

Վայր` Աղբակու երկիր, Երընգանի գիւղ

 

Փառք եւ պատիւ այժմ, յաւիտեան`

Համաագոյ երրորդութեան,

Երեք անձնեա սուրբ տէրութեան,

  Միասնական աստուածութեան,

Հայր անսկիբըն եւ անվփախճան,

Պատճառ որդոյ սուրբ ծնընդեան

Եւ սուրբ հոգոյն անճառ բըխման.

Փառաւորեալ միշտ յաւիտեան,

Եւ կատարող արարչատան

Որով բոլոր էակք ստեղծան:

Յորժամ հրամանքն տիրական

Մտաբղխեաց զաշխարհս համայն

Երկիր հիմամբք հաստատեցան

Եւ ամրացեալ անշարժացան.

Բարի շարժմամբ բաժանեց

Ի պտղաբերք եւ յանդաստան,

Ի բուսականըն, յաճական

Եւ ի յաճումն նիւթական:

Աննիւթ բնութիւն աստուծա||կան

Ճարտարապետն ազգի մարդկան

Էարկ զհիմունսն տարրական,

Կառոյց կամարք անզուգական

Տասն մասամբք բաժանեցան

Կըմբեթաձեւ, բոլորոնման

Դասք զաւրութեան անհունական

Ցամէն խորան անդ կանգնեցան.

Իսկ վերինն մեծ խորան

Աթոռ կարգեաց չորեքկուսեան,

Բայց կորուի մարդոյ նման,

Կերպ առեւծոյ` խրոխտաձայն,

Եւ զլայեւ արդիւնական,

Եւ աւծըւի վեր սլացական,

Ութիւք թեւօք վեր ամբարձան

Եւ ընդ աչօք գեղեցկացան,

Ոտիւք քառաւք հարմարեցան

Ծայրագունին հանգստարան`

Սեռն լուսով երեք դիմեան

ԲԱզմեալ յաթոռ հրակերպեան,

Ի ձեռն առաել արարչական

Զդադան աւանդս աշխարհական,

Իսկ ի ներքին փոքր խորանն

Երկոտասան խորան անդ կան:

Եւ ի նոսա շատ աստեղացն,

Որ կենդանեաց են կերպերեն,

Եւ կաճառեալ դասք աստեղացն,

Որ կարգեցան ինեան կայեան,

Իսկ մոլոբեալքն լուսընկալն

Եւթն դրու սահմանեցան

Եւ զխաւարս մեր լուծական

Զգալի աչաց մեր մերմնական,

Պայծառ լուսովն || արեգական

Տուընջենացան սեռո ամենայն,

Եւ զլուսին մըշողական

Վասն թուոց ժամանական.

Եւ սիրեցեալ ամենեքեան

Եւ ցնծացեալ ուրախանա`

Աւպնեն զաստուած միշտ, յաւիտեան:

Այլ եւ ի յայս միտս արարչին

Զդրախտն տնկեաց բարձր ի լարինն,

Զծառն կենաց ի մէջ դրախտին

Եւ պատուիրաց չուտել նոցին.

Յորժամ կերան` մահու հասին

Եւ ի դրախտէն արտաքա ելին.

Բազումք այլ ծառն, որ ի դրախտին

Անմահ կենաց պտուղ նոցին

Անապական ոչ ըսպառին,

Այլ միշտ անշարժ կան ի նոսին.

Ոչ նուազին 'ւ ոչ ծարանան,

Ոչ գոսացեալարլականին,

Զի մինչ կթին` այլ բազմասցին,

Միոյն հազար ի տեղն անգին,

Որպէս մտաց բանքն եւ սրտին,

Ականջաց լուրն եւ խօսք լեզուին,

Թէ եւ բղխէ` թէպէտ խօսին,

Թէ եւ լսէ` ոչ խափանին:

Զայս եւպատմէ երանելին

Պողոս` ընտրեալ մեծ խորհրդին,

Ոչ տեսել ակն, ոչ լուել ունկն,

Ոչ է անկեալ ի սիրտ խորին,

Զոր պատրաստեաց աստուած նորին,

Որ հաւատա այսմ շնորհին.

Եւ այս յայնժամն կատարին,

Յորժամ մահուամբ ի հող լուծ[ին],

  Եւ յարութեամբ կան||դանասցին,

Յանմահութիւն զգեցեալ խառին,

ՅԱնմահ պտղոյն ճաշակեսցինշ,

Յորժամ անմահ բնութիւնն լինին:

Եթէ եւ այլք բարբանջեսցին

Բաջաղելով վասն նորին.

Ապականեալ զսա կարծին

Եւ ոչ անմահ խոստովանին,

Անիծեալ նզովեսցին,

Որպէս զհերձուածն Արիոսին:

Այլ եւ աղբեւր` մի անդըստին

Առատահոս ի մէջ դրախտին

Առոգանէ զվայրս նորին

Եւ բաժանէ ի չորս մասին.

Մինն յարեւելս հիւսիսի,

Որ եւ անուն Փիսուն կոչի,

Դիմել երթա յաշխարհ հեռի.

Այն որ Հնդիկ անուն կոչի,

Անցեալ ընդ ծագ տիեզերաց

Խառնի ընդ ծավն հարաւի,

Անդ ուր ոսկի է պատուելի,

Ծըլեալ պայծառ յեզր գետին,

Զոր ի մրջմանցըն ժաղավին

Եւ մեծամեծ ամբար կուտին,

Զոր թագաւորք հազիւ որսան

Բազում զօրօք, յամէն ամի:

Անդ եւ սուտակն է գուելի

Եւ դահանակն, որ է անգին,

Զոր եւ պատմէ սուրբն Մովսէս

Պայծառացեալն ի հանդիսի.

Սա նշանակ Մաթէոսի`

Պատմող զհրաման տեառն Յիսուսի,

Զորօրինակ գետն յանջրդի

Զծառաւս բազմաց լցեալ սրտի,

Եւ ի յաթոռն հայրենի

Պանտկեր մարդոց է պանծալի,

Եւ զօրութիւն ի մեր հոգի

Իմաստութեան մասն բարի,

Եւ բազմաբար արտաճառի

Խահեմութիւն նազելի,

Որ հաւատով խաստովանի

Եւ հաւատա զհայր եւ զորդի

Եւ դաւանի զսուրբ հոգին`

Աստուած մի տէր` զերիս անձինս:

Որ եւ գովեմք զանճառելին,

Երկրպագեմք ամենայնին

Զաւրհնեալն աստուած յամենայնի,

Զոր պարգեւէ հոգոյն բարի

Աւետարանիս ստացողի`

Մկրտիչ քահանայի

Եւ բար[ի] հօր` Յովանիսի,

Եւ մօրն` Խաթուն-Մէլէքի,

Եւ կողակցին Գուլիմսրի,

'Ի որդոյ նոցին` Կարապետի,

Ով ոք զսա օրինակի

Զաստուածողորմի ասէ ձրի:

Երկրորդն ի կողմն արեւմտի

Գետն, որ Գեպոն անուն կոչի,

Ելն լուսին լեռնէն լինի,

Երթայ ի կողմն հարաւի`

Անդ ուր Կանանց աշխարհ ասի

Ուստի դշխոյն Սաղովմոնի

Եկն ի ծագաց երկրէ հեռի`

Յիմաստութիւնն գոփվելի

Դարձեալ ի դրունս Եգիպտոսի,

Եւ անդ Նեղոս անուն ձայնի,

Երթայ ի կողմն արեւմտի`

Եթովպացոցըն գաւառի,

Ի ստորոտ լերինն Սինայի,

Մերձ ի յեզւ Կարմիր ծովի

Յեաւթն վըտակս բաժանի,

Չորսն ի Կարմիր ծովն լցուի,

Երեքն երիս լիճ ժողովի`

Զմիւռիդոս, զՍերբանիտէ

Եւ զԱրալիք արեւմտի,

Եւ այլն երթայ յԱղեքսանրի`

ՅԵգիպտական ծովն խառնւ:

Սա օրինակ է Մարկոսի,

Գետաւկէն բղխեալ բանի,

Զովացուցօղ պասքեալ սրտի,

Եւ կերակրիչ զսովեալ հոգի,

Եւ գերեզմանն ի նոյն տեղի,

Եւ ի յահեղ աթոռ մեծի.

Սա կերպարան է առեւծի,

Եւ մեկնութեամբ պարզաբառի

Ցասուն (՞) ի մարդն նշանի.

Յորժամ չարի մասն շարժի,

Նա զօրանայ եւ ոչ յաղթի.

Տեառն աստուածոյ աթոռ կարգի

Եւ սուրբ հոգւոյն տուն եւ տեղի:

Երրորդ գետոյն կոչէ Տիգրիս.

Ելնի Հաշտէն Հայոց երկրիս,

Գեւղն, որ ձայնի Ոլորայիս,

Ուր սուրբ տաճարն է Տիրամօրն`

Աստուածածնին հոգոց տեղիս.

Երթա ընդ մէջ Կորդւաց երկրիս,

Անցանելով ընդ Ասորիս,

Խառնի ՅԵփրատ մեծ խորհրդիս

Եւ պար առեալ ընդ Բաբելոն`

Խառնի ի ծովն ի մի տեղիս:

Ղուկաս գրող է սուրբ տառիս,

Առատախօս բազում բանիս,

Սա աւրինակ է այս գետիս

Զբանն կենաց սուրբ հրամանիս,

Եւ ի յաթոռ չորեք առնիս,

Պատկեր եղին կերպարանիս,

Եւ ցանակական տրամաբանիս,

Եւ հեզաբար ողջախոհիս,

Որպէս առակ քո սուրբ բանիս,

Զենման եղեն պարարակիս,

Ի սուրբ սեղան քառանգիւնիս,

Զի ազատես զննջեցեալսն,

Որ ակն ունին զքեզ ի բարիս,

Եւ լուսացեալ են ի սրտիս

Աւրհնեն զաստուած անլռելիս:

Նա եւ չորրորդ գետն է ահեղ,

Եփրատ անուն եւ բազմաբեղ,

Որ երեւի նորա այնտեղ,

Որ բղխեսցէ աղբեր համեղ.

Այլ ի Կարնոյ քաղքէ զօրեղ

Եւ ի Տարօն դաշտապարեղ

Հընչեալ երթայ ձայնիւ ուժեղ

Ընդ խորաձորս դժւար ու նեղ,

Պատեալ զերկիր բազմաբարեղ,

Անցեալ ընդ բերդ Կլայո բակեղ,

Երթայ ընդ երկիր հեռապարզեղ

Եւ Միջագետ առնէ զետեղ,

ԶԱսորեստան || զազգն զարմեղ

Եւ ի Տգրիս խառնի ազդեղ,

Ընդ Բաբելոն անցեալ մեղմեղ,

Դիմեալ ի ծով Պարսիս պարրեղ:

Յոհան գրեաց զայս բանս ուղիղ

Որոտալով ընդ երկնից աստեղ,

Որպէս արծիւ արագաթռեղ,

Հասեալ յերկնից կամարն ամպէղ,

Զօրաց երկնից ազգեաց հնչեաց

Ի սկզբանէ ճառեաց անեղ,

Հօր էակից եւ անզննեղ,

Թէ ոչ չափեալ, ոչ քննեալ,

Եւ ոչ անկեալ ի միտ պատմեղ,

Որպէս գրեաց սուրբ ի նոյն տեղ:

Զաստուած ոչ ոք ետես ուղիղ,

Ի ծոց ծնօղէն անհատ, անեղ,

Սուրբ միածինն պայծառ լուսեղ:

Արդ, յանունեալ գետոցն քան

Քառավտակ կենդանական

Ելեալ ի մի վայր անձնական

Եւ ուռճացեալ ի չորս բաժան,

Մտեալ ի ծոց երկրի սպառման

Բղխեն յաշխարհս բազմածորան

Եւ ժողովեալ ի չորս սահման

Կենդանութիւն տան մարմնական

Ի պտղաբեր եւ յանդաստան,

Նա եւ ի ծովն պարզեան.

Անդ կենդանիք կան բազմազան,

Նոցա յոլով արբումն տան,

Որ զովանան կենդանական,

Թէպէտ ի ծովն են մեծ սահման,

Սակայն գետոյն կարօտանան

Եւ անձրեւի են փափագման:

Որպէս երակք գլխոց մարդկան

Սփռեալ յանդամն հնարական,

Որ հաստատին եւ զօրանան,

Ոմանք զլոյսն || տան ական,

Ոմանք զձայն լսեն ունկան,

Ոմանզ զհատն հողմական,

Ոմանք զբարբառն խօսական,

Ոմանք ի ձեռս արուեստական,

Ոմանք զընթացս արիական,

Այլք զաճումն կենդանական,

Որ ի յանդամքն մարմնական,

Եւ որք լսեն ուղիղ զայս բան,

Փառք եւպատիւ աստուածոյ տան:

Այլ թէ գովեն զՊաղեստին

Վասն սիրոյ սուրբ տաճարին

Եւ լուընկալ գերեզմանին:

Եւ ծնընդեանըն Քրիստոսին,

Եւ Գողգոթային, որ խաչեցին,

Եւ համբարձման տեառն ի յերկին,

Եւ Տիրամօր գերեզմանին,

Եւ սուրբ գումարքն հանդիսին,

Որ հաւաքեալ կան յայն տեղի:

Այլ մեր աշխարհս է գովելի,

Եւ պատուական, եւ պանծալի,

Զի այս չորս գետս, որ յԱդենի`

Մեզ հրաւիրակք են յաշխարհի,

Զհալածեալ բնութիւնս յայտնի

Եւ զտարագրեալսն ի կենցաղի,

Տալ մխիթար յուսով սրտի`

Եկայք ծառայք իմ պատուելի,

Որ տառապեալ էք ի յերկրի.

Ձեզ պատրաստել եմ զայն տեղի,

Որ չէ տեսեալ ազգ հողածնի.

Փեսոն` կոչաւղ Սեմա ազգին,

Գեհոն` յազատ Քանան երկրին,

Տիգրիս եւ Եփրատ բազմադիմի,

Յաբեթական Հայկեա զարմի,

Եւ այլ բազում ազգատոհմի,

Որ են ազինք մերում լեզւի.

Ծիծաղելով երթան յերկրի

Զուրախութիւն || հնչեն ազգի

Մեծ հարսանիք է հանդիմի,

Որդոյն երկնից թագաւորի.

Փեսայն ելեալ յառագաստի

Դիպէ հարսինդ սըրբասիրի`

Եկայք որդիք իմ սիրելի

Ի հարսանիսս երկնախըմբի

Վասն սիրոյ սուրբ փեսային

Ձեզ հրաւիրակ առաքեցին,

Մի ծուլանայք ի պատճառի

Վասն լծոյ հինգ սգարանի

Կամ հեշտասէր կին ածաւղի,

Կամ մտորացօղ ագարակի,

Կամ հիմարաց կուսից հընգի,

Ունայնացեալք յիւղոյն շնորհի,

Եւ անպատրաստ զտան յերկրի

Վասն շիջմանն լապտերի:

Եւ արդ, զայս ամենայն տեսեալ եւ իմացեալ ոմն պատուական եւ գովելի քահանայ եւ կրօնաւոր Մկրտիչ անուն ցանկացաւ այս աստուածախօս սուրբ Աւետարանիս եւ փափագանօք աստծու զսա ի յարդար գոյ իւրոց եւ ծնողաց իւրոց` յիշատակ հոգոյ իւրոց` հօրն Յովհանիսին, մօրն Խաթուն-Մէլէքին, եւ կողակցին Գուլի-Մսրոյին, եւ որդոցն Կարապետին, եւ քեռուն Դավիթ քահանային, եւ քըւերն Մըսըր-Մէլէքին, եւ վարդապետին Յովանէս քահանային, եւ այլ ամենայն ազգականացն, ամէն:

Քրիստոս աստուած, քո սուրբ գալստեանդ, եւ չարչարմանդ, խաչելութեամբդ, եւ թաղմամբդ, եւ յարութեամբդ համբարձմանդ, եւ հոգո գալտեանդ, եւ փչմանդ յառազեալս` ողորմեա ամենայն հաւատացե լոցս ի քեզ, || եւս առաւել ստացողի սուրբ գրոցս Մկրտիչ քահանային, եւ ծնողաց նորին Յովանիսին եւ Խաթուն-Մէլէքին, եւ քըւերն Մըսըր-Մէլէքին, եւ կողակցին Գուլի-Մսրուն, եւ որդոյն Կարապետին, եւ Դավիթ քահանային, եւ այլոցն ամենայնի, եւ զերանական ձայնն սուրբ լսել, որ ասէ, Եկայք բարի եւ հաւատարիմ ծառայք իմ, մտէք ի հանգիստն յաւիտենական եւ ժառանգեցէք յարքայութիւն իմ` զանտրտում ուրախութիւնն, ամեն:

Արդ, գրեցա[ւ] սուրբ Աւետարանս ի յերկիրս Աղխբակու, ի գեաւղս որ կոչի Արնջանի, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնի տաճարիս, ի թուականիս Հայոց ԺԼԲ, (1483) մաի, ձեռամբ մեղաւոր եւ անիմաստ Մարգարայ գրչի:

Արդ, մանկունք սուրբ եկեղեցոյ, որք հանդիպիք սուրբ Աւետարանիս կարդալով, կամ օրինակելով, կամ տեսանելով` լի սրտիւ եւ բոլորախօս բերանով աստուած-ողորմի ասացէք Մկրտիչ քահանային, Յովանիմին եւ Խաթուն-Մէլէքին, եւ այլոցն, որ վերո գրեցաք, մանաւանդ ինձ` ամենամեղ գրիչս, եւ իմ ծնօղացն Մկրտիչ քահանային եւ Շնօհորին, կարդացողոցն եւ լսողացն, յիշողացդ եւ յիշեցելոցս, եւ ինքն, որ առատն է ի տուրս բարեաց Քրիստոս ողոր[մեսցի] ||

 

ՄԱՇՏՈՑ

Երեւան 5937

 

Գրիչ` Մարգարայ

Վայր` Աղբակոյ երկիր. Էրընկանի գիւղ

 

  … Շնորհաւք ամենազաւր եւ ամենակալին աստուածո ես` տկարս եւ անարհեստս ի գրչաց, առաջինս մեղաւորաց եւ վերջինս ի կրօնաւորաց, որ ի բաց հեռացայ` ամենամեղ Մարգարայ սկսայ եւ ողորմութեամբ նորին կատարեցի զսուրբ գիրքս, որ կոչի Մաշտոց, յիշատակ սրբասէր եւ աստուածահաճոյ վարուք Մարտիրոս քահանային…

Արդ, գրեցաւ սա ի յերկիրս Աղխբակոյ, ի յանեղաշէն եւ յաստուացապահ գեւղս Էրընկանի, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնի տաճարիս, ի յառաջնորդութիւն սուրբ աթոռոյն Բարդուղիմէոսն առաքելոյ` Մնկլօենց տէր Յովանէս արքեպիսկոպոսի, ի թուականիս մեր ՋԼԲ. (1483):

Ի յայսմ ամի նշան դրին քրիստոնէիցս, եւ զժամ զարնուլն խափանեցին եւ այլ բազում չարիս արարին: Ամէն վասն մեր մեղացն, որ ծուլացեալ եմք յաղօթից եւ անուամբ միայն եմք քրիստոնեայ եւ ոչ գործով…

Դարձեալ երեսս անկեալ կրկին անգամ աղաչեմ զձեր սրբութիւնդ, ո՜վ սուրբ հարք եւ եղբարք, հանդիպողք սուրբ գրոյս կարգալով կամ օրինակելով` յիշման արժանի առնէք զստացող սորա` զվերոգրեալսն զՄարտիրոս քահանայն, եւ զծնօղսն` զՍտեփանոսն եւ զԱզիզն, եւ զկողակիցն, ամէն:

Մանաւանդ զիս` զանյիշելի Մարգարայ գրիչս, եւ զիմ ծնողսն զՄկրտիչ քահանայ, ես առաւել զհոգեւոր հայրն իմ զըռայիս Ֆառուխն, որ բազում երախտիք ունի ի վերայ իմ, եւ ընդ նմին զպատուական տէր Յոհանէսն, եւ զհոգեւոր եղբաքն իմ զփոքր տէր Յոհանէսն, զԱրապշէն, զԱկոբշէն, զՍուլտանշէն, եւ զմեծահաւատ եւ զհոգիացեալ հոգեւոր մայրն իմ զՍաղդաթն, որ աներկմիտ եւ անտրտու[ն]ջ մեզ կու սպասաւորէ…

 

ՇԱՐԱԿՆՈՑ

Վենետիկ 327

 

Գրիչ` Առաքել

Վվայր` Աւաք վանք

 

Արդ, գրեցաւ Շարականոցս ի լաւ եւ յընտիր աւրինակէ թվ. ՋԼԲ՞ (1483), ի սուրբ անապատս որ կոչի Աւագ վանք ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնի, եւ սուրբ Կարապետին, եւ սուրբ Առաքելոցս, առ ոտս Յովհեննէս րաբունապետին եւ Ստեփանոս վարդապետին եւ գրոց աշակերտացն, ի յառաջնորդութեան Յովհաննէս եպիսկոպոսին … ձեռամբ անարհեստ գրչի Առաքել աբեղի:

 

ՄԱՇՏՈՑ

Երեւան, 7954

 

Գրիչ` Մեղիտէ

Վայր` Կաֆա

 

  … Գրեցաւ Մաշտոցս ի մայրաքաղաքս ի Կաֆաս, ի վանքս առ ոտս սրբոյն Գրիգոր Լուսաւորչին, ի հայրապետութեան տեառն տէր Սարգսի եւ եպիսկոպոսութեան տէր Յոհանէս Բանճարկերի, եւ առաջնորդի վանացս տէր Թորոս եպիսկոպոսի, թվին Հայոց ՋԼԲ՞ (1483), դէկտ[եմբերի] Ի. (20), ձեռամբ Մաղիտէ սուտանուն աբեղի:

Արդ, ցանկացող եղեալ սուրբ գրոցս Խաչեր ոսկերիչն, եւ ետ զսա գրել յիշատակ իւր, եւ հաւրն Մարկոսին, եւ մաւրն Գոհար-Տիկնա, եւ եղբարցն երկու` Ուլուպէյին, եւ քւերցն Ոստիանէ եւ Ծաղկանց, եւ իւր որդոցն Նիկողոսին եւ պարոն Գորգին, եւ իւր պապու` Յոհանէսին, եւ մամուն Մամուշին: Եւ կուտա զսա ի սուրբ Սիմոն եկեղեցին, որ իւրեանց տապանատեղ է, յիշատակ անջինջ:

  Եւ է ազատ, որ ոչ ոք չունի իշխանութիւն հանելոյ ի սուրբ եկեղեցոյս. եւ որ ոք ձեռնամուխ լինի սուրբ գրոցս ի յազգականոցն` մասն Յուդային առցէ եւ զխաչահանւացն եւ զանէծքն աստուծոյ:

Արդ, երես անկեալ աղաչեմ զամենեսեան, որք հանդիպիք սուրբ գրոցս կարդալով կամ աւրինակելով` յիշեսջիք ի Քրիստոս զԽաչերեսն, եւ զծնաւղն իւր, զանարժան զՄեղիտէ, եւ դուք յիշեալ լիջիք ի Քրիստոսէ աստուծո մերոյ, ամէն։

 

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ՂՈՒԿԱՍՈՒ ԱՒԵՏԱՐԱՆԻՆ, ԻԳՆԱՏԻՈՍԻ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ

Մ. Աղաւնունի, «Միաբանք հայ Երուսաղէմի», էջ 95

 

Նորոգող` Գրիգոր Արծիշեցի

Վայր` Երուսաղէմ

 

Յիմար Գրիգորս Արճիշեցի,

Կոխան ամէն վարդապետի

Իննհաիւր թուականի,

Ի քսանինն աւելորդի (1483)

Ի սուրբ Երուսաղէմս եկի,

Երեք տարի ի տեղս կացի,

Զաւետարանս Քրիստոսի

Զգլուխն որ Ղուկաս անուանի,

Որ է մեկնեալ Իգնատիոսի

Աստուածաբան հռետորի.

Բաներունի յոյժ պիտանի,

Քաղցրահամ զան զխորիսխ մեղուի,

Ըստ իմ տկարութեանս կարի

Բանիկբանիկ դաս ասացի

Աւգնականութեամբն Յիսուսի.

Ի սուրբ Գէորգ սկիզբն առի

Ի նոր կիւրակէն վճարեցի.

Կապն էր հնացեալ, նոր կազմեցի,

Հոգեւոր եղբայրն մեր բարի`

Քաջ վարդապետն Եսայի

Որ է ամէն շնորհաւքն իլի,

Հմուտ ամենայն արհեստի,

Ի կապելն այս սուրբ կտակի

Խրատատու եղեւ մեզի:

Որք հանդիպիք այսմ տառի

Ընթերցմամբ կամ աւրինակի,

Միշտ յիշեցէք զմեզ յաղաւթի…

 

ԳԱՆՁԱՐԱՆ

Նոր Ջուղա 313, ՄՏՄ

 

Գրիչ` Խաչատուր

 

  … Գրեցաւ փոքրիկ Գանձարանս ձեռամբ Խաչատուր անարժան քահանայի ի ծերութեան ժամանակիս, որ էր ԿԸ. (68) ամաց, աչքս վատատե սեալ էր, ապա զփափագս ունէի, յընտիր եւ ի լաւ աւրինակէ, զոր էք ստուդ բաներ սուրբ վարդապետն Գրիգոր Ծերենցն:

Ով մեզ յիշէ` աստուած զինքն յիշէ, ամէն. գրեցաւ ՋԼԲ. (1483) թվականին:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Մ. Սմբատեանց, «Նկարագիր Շամախոյ», էջ 243

 

Գրիչ` Խունկ

 

Արդ, ես անարժան եւ անպիտան անուամբ Խունկ կոչեցեալ, բայց ի վարս եւ ի հոտս եւ ի համս դառն եւ անարգ ի գործս քահանայութեան… գրեցի սուրբ Աւետարանս… Արդ, ստացաւ սուրբ Աւետարանս Սարգիս ի հալալ ընչից իւրոյ` յիշատակ իւր, եւ ծնողաց իւրոց` հաւրն Էլպիկ եւ մաւրն Պաղտատին եւ եղբաւրն յԱյտինին, եւ քվերն Յաւթայ-Խաթունին, Թամթայ-Խաթունին, եւ որդացն Ճանճանին, Ամիրճանին, Միրիճանին, եւ կողակիցին իւրոյ Զարմանիթխթին, եւ դստերն Խոնդքարին, Խոսրովիթխթին, եւ հարսինն Թամամին, Մարճանին, Հռիփսիմին, թոռացն եւ ամենայն արեան մերձաւորացն, ամէն: Ի կաթողիկոսութեան տէր Սարգսին, ի ղանութեան Աղուպէկին, ի թվիս Հայոց ՋԼԲ. (1483)…

 

ԱՌ ՈՐՍ ՃԱՌՔ ԳՐԻԳՈՐԻ ՆԱԶԻԱՆԶԱՑՒՈՑ

Երեւան 113

 

Գրիչ` Յուսիկ

 

… Արդ, գրեցաւ գրւս մեծին Աստուածաբանին Գրիգորի ի յամի ՋԼԲ. (1483) թվականին, ձեռամբ անարժան եւ անպիտան Յուսիկ անուամբ մեղաւք իլի, ի խնդրոյ տէր Գրիգորի` յոյժ սրբասէր, հեզահոգի, ի վայելումն անձին իւրոյ. տէր աստուած տացէ վայելել յերկար ամթք եւ սրբութեամբ:

Արդ, որք օգտիք ի սմանէ գրելով ի քարտի կամ ուսմամբ իմաստի նախաշաւիղ հետեւողացն առաքելագումար խմբիցն երջանկի զանըստերիւրն գնալով ձեզ ուղղի` յիշել մաղթեմ անմոռաց սրտիւ զկարօտս աղօթից սրբազանիցդ դասի, զի թերեւս օժանդակութեամբ աղօթից ձեր ըղձի ցաւղեսցի կաթիլ մի ցաւղոյ յամեներանեանն տեառնէ ի կրկնամեռս իմ ոգի. որոց խնդրողոցդ եւ փափագողացս, առհասարակ, ողորմութեան ցաւղն տեղասցի հանդերձ մերովքն ննջեցելովք եւ ձերովքն ամենի, յորոյ միով բերանով փառաւորի ամենասուրբ երրորդութիւն, յաւիտեանս, ամէն:

 

ՅԱՅՍՄԱՒՈՒՐՔ

Երեւան 4868

 

Գրիչ` Յովանէս

 

ա

 

  Բարեխօսութեամբ սրբոց քոց Քրիստոս աստուած ողորմեա ստացողի սուրբ գրոցս Կիրակոսին եւ Մարտիրոսին, եւ ծնողաց նոցա` Յովանիսին եւ Աւագ-Տիկնէն, եւ մեղապարտ գրիչս Յովանէս սպասաւորի բանին աստուածոյ, եւ ծնողացն` Շատլուսին եւ Խաթունշին, եւ կարդացողաց եւ լսողացդ:

 

բ

 

  Տեր աստուած, աղաչանաւք սրբոցս ողորմեա ստացողաց գրոցս Կիրակոսին եւ Մարտիրոսին, եւ ծնողաց նոցա, եւ զաւակացն` Դաւթին եւ Ստեփանոսին եւ Թումին, եւ Մարգարայ քահանային, որ զթուխտս կոկեց:

 

գ

 

  Ողորմի ստացողի գրոցս Կիրակոսին եւ Մարտիրոսին, եւ զաւակաց նոցա Դաւթին եւ Ստափաննոսին, եւ Թումային, եւ Ստեփանոս եպիսկոպոսին, ամէն:

 

դ

 

  Ողորմի, Քրիստոս, ստացողաց գրոցս Կիրակոսին եւ եղբաւրն Մարտիրոսին, եւ զաւակացն, եւ հարսներուն` Խալիմ-Խաթունին եւ Աղբըրոցին, եւ զաւակաց տոցա, ամէն:

 

ե

 

  Յայսմ աւուր նաւռաւզ ջալալ է: