Հայերէն Յիշատակարաններ

ԳՈՐԾՔ ԱՌԱՔԵԼՈՑ

Ե. Լալ. անտիպ, 581 ( Լիմ 241)

 

Գրիչ ` Դանիէլ

Վայր ` Աղթամա՞ր

 

Ի Թու. ՉԾԱ. (1302) գրեցաւ Պրակքս Առաքելոց ձեռամբ Դանիէլի անարժան [ ի ], ի յիշատակ ինձ եւ ծնողաց իմոց եւ ի վայելումն որդոյ իմոյ Գրիգորին եւ քահանայապետին [ ՞ ], զորս փրկեսցէ Քրիստոս յամենայն փորձութենէ, ամէն …:

 

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ՍԱՂՄՈՍԱՑ ՆԵՐՍԻՍԻ ԼԱՄԲՐՈՆՈՑՒՈՅ

Երեւան 6558

 

Գրիչ ` Մկրտիչ

Վայր ` Գլաձոր - Թեղենեաց ուխտ

 

… Որում յոքնատենչ ըղձիւք բաղձացեալ քաջահանճար փիլիսոփայն եւ բանիբուն ճարտարն, միջամուխ մակացուն աստուածայնոց տառից, աստուածիմաստ եւ տիեզերալոյս րաբունապետն Եսայի, որ ի նուաղեալ ժամանակիս առաքինասէր վարուք պայծառացեալ եւ աստուածաշունչ կտակարանացն իմաստիւք գերալրացեալ իբրեւ զարեգակն փայլէր յաշխարհի, որ եւ ի վերա ամենայն մասանցն բարեաց, որով բոլորն կատարի առաքինութիւն, եւ զուսուցչապետութեանն եւս զգործ ի կիր արկեալ ընդ առնելն լծակցելով եւ զամենայն եկեալսն առ ինքն յաստուածային ուղղէր ճանապարհ, աղբիւրաբար բխելով զհոգւոյն սրբոյ վարդապետութիւնս ի լսելիս աշակերտելոցն: Զոր տէր Յիսուս շնորհեսցէ զսա եկեղեցոյ սրբոյ ընդ երկայն ժամանակս խաղաղական կենաւք: Որոյ կցորդեալ կամացն, բարեսէր յաւժարութեամբ եւ ձեռնտու աւժանդակութեամբ հոգւոյն շնորհաւք ծաղկեալ, սրբա զան եւ աստուածապատուեալ արհիեպիսկոպոսն տէր Յովհաննէս, որ ունէր զվերատեսութիւն այցելականն դիտման քահանայականն դասու կատարողապետութեան Այրարատեան նահանգիս, նիստ կայանի ունելով զամուրն Բջնի, որ է ամենայն առաքինութեամբ զարդարեալ: Զորս խնամքն աստուծոյ պահեսցէ զնա խաղաղական կենօք, շնորհելով եկեղեցոյ սրբոյ ընդ երկայն աւուրս:

Բայց առաջին սկիզբն գրութեան սորա եղեւ ի գաւառին Վայոյձոր կոչեցեալ, ի սուրբ եւ ի գերահռչակ ուխտն Գլաձոր անուանեալ, որ է երկրորդ Աթէնս, ձեռամբ ուրումն սրբազան քահանայի ` առն իմաստնոյ եւ ճարտարի, որ էր ամենայն աստուածաշունչ կտակարանաւքն վարժեալ ` սպասաւոր գոլով բանի, մերձ ի կատարելութիւն, Յովհաննէս անուն, որ էր ի հռչակաւոր քաղաքէն  Եզնկայ կոչեցեալ: Արդ, զկէս Մեկնչի Սաղմոսիս գրեաց սոյն այր, եւ ապա սակաւ ինչ այլ ոմն Վարդան անուն, ի նահանկէն Կիլիկիոյ, որոց զվարձս հատուցէ տէր:

Եւ ապա, ըստ պատահման ինչ, դիպեցաւ վեր յիշեցեալ րաբունապետին ելանել յիւրոյն կայանէ եւ երթեալ շրջէր  Այրարատեան գաւառն, ի վանորայսն, որ յայնմ նահանկի, աղաւթից պատճառաւ: Եւ զամ մի ողջոյն այսր անդր շրջեալ, դառնա վերստին ի Վայոյձոր ` յիւրն մենաստան, եւ հրամայեաց իմում անարժանութեանս զպակասն ի յերկուց գրչաց, որք նախ քան զմեզ գրեցին, զթերին մնացեալ ի նոցանէ ` լնուլ. զոր եւ յանձն առեալ գրեցի փցուն մատամբ եւ անարհեստ գրչաւ, որպէս եւ ի ստորակայէս յայտ երեւակ ցուցանի: Արդ, ոչ եթէ իբրու ճարտար գրչով յարհեստ գրչութեան յանձնապաստան յամարձակութեամբ ձեռնամուխ եղէ ի գործ, որ ի վեր էր քան զկարն իմ, այլ ի յոլով խնա || մս վայելեալ նախայիշեցեալ սուրբ րաբունապետին եւ անիճահ վար [ կու ] ցեալ զանց առնել զպատկառեցուցիչ հրամանաւ նորին, զխարիսխ յուսոյն յաստուած ընկենլով, ձեռն ի գործ արկի:

Եւ եղեւ աւարտ գրչութեան սորա յԱյրարատեան նահանկիս, յաստուածաբնակ եւ ի գերահռչակ սուրբ ուխտս Թեղենեաց, ընդ հովանեաւ մաւրս լուսոյ եւ սրբոյ կաթողիկէիս եւ այլ աստուածակիր նշանացս, ձեռամբ թարմատար եւ անարհեստ գրչի  Մկրտիչ կոչեցեալ, անուամբ միայն բարի, ի սոյն անապատէ: Եւ հրեշտակակրաւն եղբարքս սիրով սպասաւորէին մեզ, եւս առաւել հոգեւոր հայ [ ր ] ս Դաւիթ, որ էր առաջնորդ սուրբ ուխտիս, որք լցին զամենայն պէտս կարեաց մեր, որոց տրիտուր հատուցմանն ի տեառնէ պարգեւեսցի, զորս խնամքն աստուծոյ հաստատուն եւ անշարժ պահեսցէ զմիաբանութիւնս զայս մինչ ի միւսանգամ գալուստն իւր սուրբ: Եւ էր շրջագայութիւն ամանակաց թուաբերութիւն հայկազեանս տումարի յարաբարդեալ ամաց հինկետասան յիսնեկաց ընդ միակի շարամանելոյ (15. 50+1+551=1302), յորում ժամանակի ունէր զաթոռ հայրապետութեան հայոց տէր Գրիգորիս մակհորջորջեալ Անավարզեցի, որ էր համանուն սրբոյ լուսավորչին մերոյ, այր մեծիմաստ եւ հոքնահանճար, ի բռնակալութեան կողմանցս արեւելից բաժնին Ասիոյ, ի վերա հոլովից տիրեալ ազգաց խուժադուժ եւ բարբարոս ազգին նետողաց, որոց գլխաւորին անուն Ղազան կոչի: Ընդ սոցա գրաւեալ ծառայութեամբ ծանրագոյն լծոյ հարկապահանջութեան յոքունց ազգաց, եւս առաւել տունս Հայոց, որպէս երբեմն Իսրայէղի, ի ժամանակս անիշխանութեանն: Ի սոյն ամանակի վարէր զառաջնորդութիւն թագաւորութեանն Կիլիկիոյ Հեթում որդի Լեւոնի, այր աստուածասէր եւ հեզ հոգի, կատարեալ ամենայն բարեացն արգասիւք, զոր խնամքն աստուծոյ պահեսցէ խաղաղական կենաւք հանդերձ հարազատովքն իւրովք, որ էր եւ նա [ Հեթում ] մտեալ ընդ վերասացեալս հարկաւ:

 

Արդ, աղաչեմ զամենայն պատահեալսդ սրբոյ մատենիս, որք աւգտիք ի սմանէ ընթեռնլով կամ աւրինակելով, յիշեսջիք ի մաքրամատոյց յաղաւթս ձեր զվերագրեալս ի սմա ` զհոգեհանճար եւ զգերիմաստ րաբունապետն իմ ` զհայրն հոգեւոր զԵսաիաս, զստացօղ սուրբ կտակիս, զոր տեր Յիսուս խաղաղական կենաւք պահեսցէ զնա յաստիս, եւ զկնի ելիցն յաշխարհէ ` ի դասս սրբոց վարդապետացն ընկալցի ի խորանսն լուսեղէնս եւ անթառամ պսակաւքն պսակեսցէ, հանդերձ ծնողօք իւրովք եւ ամենայն արեան մերձաւորաւք, յարազուարճ բերկրիլ յանտրտում ուրախութիւնն: Եւս առաւել զհոգեւոր հայր սորին եւ զվարժապետն աստուածային իմաստիւք, զայն աստուածազգեաց եւ երանաշնորհ զշտեմարանն աստուածային գանձուցն ` զհոգեկիր րաբունապետն Ներսէս, զհանգուցեալն առ Քրիստոս, զի կայանս իմանալեացն ընկալցի զնա ընդ որդիս անդրանկաց վերին Սիովնի, ընդ նոսին պարել զիմանալի գեղապարութիւնն, զոր աղաչեմ յիշման բարւոյ արժանի առնել ի մաքուր աղաւթս ձեր:

Աստանաւր յերեսս անկեալ կրկնապատիկ մաղթեմ զխումբս ընտրելոցդ սրբոց, որք միանգամ պատահէք հոգեւորական բերկրանաց տեսութեամբ ինչ կամ մտաւորական վերծանութեամբ սրբոյ մատենիս, սխալանաց գրչիս ներեցէք, իբրու տկար բնութեան, վասն զի, որպէս յառաջն ասացի, ոչ ներհուն գոլով մեր յարհեստ գրչութեան, որպէս պահանջէ մեծագոյն այսր իրողութեանս վարկ, սակայն եւ ոչ ըստ կամաց եղեւ մեզ դիպիլ տեղոյ, քանզի յարկն յորում կայաք բացակայ գոլով, մածնոյր հանապազ մելանն ի յաւդոյն, ընդ որ յոյժ վշտանայի, եւս եւ աղմուկ զրուցաց յոլով լինէր մերձ իմ, յորմէ սխալէի, վասն որոյ եւ ոչ կարողանայաք ճահողակի հանդիպիլ ի գործ արվեստիս, վասնորոյ թախանձեմ աղերսիւ, զի բարի մտաւք յիշեսջիք յաղաւթս ձեր զհոքնամեղ գրիչս եւ ծնողն իմ եւ զեղբարսն, զի թերեւս արժանի լիցուք աղաւթիւք եւ ամենայն սրբոց մասն ողորմութեան գտանել յաւրն վերջին: Եւ զսխալն սիրով ուղղեսջիք, զի եւ զձեր սխալանսն ջնջեսցէ ամենագութ տէրն: Յիշեսջիք, աղաչեմ եւ զՅովանէս եւ զՎրթանէս սրբասէր քահանայք, որք եւ հարազատք [ են ] իմ եւ սպասաւորք, եւս եւ զպատանիս ` զՍարգիս դպիր, որ յոլով սպասաւորեաց մեզ ` յիշեսջիք աղաւթիւք, զի յիշեցեալքս եւ յիշողքդ առհասարակ արժանի լիցուք ողորմութեանն Քրիստոսի աւրհնելոյն յաւիտենս, ամէն:

 

ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ՄԻՔԱՅԷԼԻ ԱՍՈՐՒՈՅ

Ն. Ջուղա, Ամենափրկիչ, 243, Տէր - Աւետիսեան, էջ 1787

 

Յովհաննէս Օրբէլ

Վայր ` Նորավանք

 

Յանուն ամենակալին աստուծոյ, ես տէր Յովհաննէս, յազգէ Աւրպելեանց, պռաւառթրանտէս Հայոց մեծաց եւ մետրաւպաւլիտ Սիսակ [ ան ] նահանգի, եկայք ի  Վերին Նորավանս, առ վարդապետն Դաւիթ եւ Արքայ. խնդրեցին ի մէնջ ժողովուրդ ինքեանց ի սատար սուրբ ուխտիս, եւ մեք տուաք սոցա ժողովուրդ զԱնկեղի, զԵղիան, զԵղիկանց Ձոր,  զՎաղցան ի սեպհական ժողովուրդ եւ թեմ, որ զամենայն հաս եւ գիրաւունք սոքա սոցա տացին:

Եւ սոքա կարգեցին ի տարին Գ. պատարագ, ի տաւնի ծննդեան: Եւ մի ոք իշխեսցէ հանել զսոսայ ի սուրբ ուխտէս, ի մերոց կամ յաւտարաց: Եւ որ ոք հակառակի կամ հանել ջանայ ՅԺԸ. հայըապետացն նզոված եղիցի, մասն եւ բաժին զՅուդայ [ ի ] ն եւ զԽաչահանուացն առցէ եւ ինքն ելցէ ի շնորհացն աստուծոյ, ամէն: Գրեցաւ ի թուականիս Հայոց ՉԾԱ. (1302), առաջի սուրբ Սիօնիս եւ վարթայպետիս Դաւթի: Հաստատ է գիրս կամաւն աստուծոյ:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Սմբատեանց, Երնջակ, էջ 230-238 ( տես նաեւ 1676 թ. )

 

Գրիչ ` Յովհաննէս [ Օրբէլ ]

Վայր ` Սիւնիք

 

ա

 

… Սիրոյ աւրինացն յոյժ տեղեակ գոլով հոգեւոր տեառնդ, զի զաւրաւորք են եւ ուժեղք, մինչ զի անհնարինս ձեռնարկել տա եւ մոռացաւնս արկանել մահուն այնոցիկ, որք դուզնաքեայ իմն յաւժարութեամբ նմա հետեւին եւ ներանձնիցն ըղձանօք ջանայցեն նմա հասանել, եւ այս կրկին ունելով տեսութիւն ` երկնաւոր եւ հոգեւոր, ըստ մասինս եւ երկրաւորս, բայց յոլով իրաւք տարբերեալք ելով ի միմեանց, յաղթող երեւի հոգեւորն ըստ պատշաճին իւրում: Քանզի երկրաւորն առժամանակ մի է եւ անկատար, իսկ որ ըստ այն է ոչ ունելով խափանումն եւ ի ձեւոյն ոչ երբէք անկանի, ըստ առաքելոյ ` թէպէտ եւ ամենայն ինչ խափանի եւ լռէ: Որ եւ իմ անարժան անձինս պատահեաց սակաւիմաց եւ տխմար մտաց տեսութեամբ, որ հոգեւորն է սիրով աստուածային գլխ [ աւոր ] տէրդ Ստեփաննոս, որդի փառաւոր իշխանաց իշխանին Տարսայիճին, զի հարկեալ ի հրամանատրութեան ձերոյ բարձրութենէ եւ սիրոյ եւ ոչ յանձին կարողութիւն վստահանալով, ձեռնարկեցի այս գործառնութեան եւ տառակերտեցի նշանախեցիւք: Բայց դու ընկալ զձերոյ հրամանատարութեանդ կատարումն, թէպէտ եւ ոչ ըստ կամաց եւ պարագայց ամաւք վայելելով զուարճօրէն բարձրութեամբ, զյետինս ի ծանօթից ձերոց ` զՅովանէս ` որդի եղբօր ձերս եւ խրատու եւ բանին ծննդեամբ ` ծառայ եւ որդի ձերումդ սրբութեան, յիշեա բարի յիշատակաւ ի Քրիստոս, որ եւ դուք լիջիք յիշեալ բարեաւք առաջի ամենասուրբ երրորդութեան, հանդերձ ծնողօք եւ զարմիւք ձերաւք: Եւ թէ սխալ գտանէք, թարց մեղադրութեան թողցես զմեզ, անյիշաչար տէր, ուսեալդ ի մարդասիրէն Քրիստոսէ, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս, ամէն:

 

Թանաքին արուեստն չգիտացաք: Ստացողին եւ գրչին յիշումն բարի պահանջեմ:

 

բ

 

Զգերաբուն բանի սպասաւորն եւ զարեգակնափայլ լուսատուն հոգոց ` զմետրապօլիտն Սիւնեաց ` զտէր Ստեփանոս ստացող, յիշեցեք ի տէր:

 

Ծաղկող ` Մոմիկ

 

գ

 

Աղաչեմ զհանդիպեալքդ այսմ աստուածաբան տառիս յիշել զանիմաստ նկարողս Մոմիկ եւ սխալանացն անմեղադիր լինել, զի թէպէտ անհմուտ էի, այլ ժամանակս ձմեռն էր եւ տունս նսեմ, եւ աստուած զյիշողսդ յիշէ յիւր անբաւ ողորմութիւնն, եւ նմա փառք յաւիտեանս, ամէն: Ի թվիս ՉԾԱ. (1312):

 

Թերին լրացնող ` Գրիգոր

 

դ

 

Գ ոհութիւն հաւր անեղին

եւ միածին նորա բանին,

Ր ամից գոյից արարողին,

հոգւոյն սրբոյ զարդարողին,

Ի յաղտաժէտ անձնէ ` կրկին

աւետարանս գրողին:

Գ րեալ էր նախ սա Օրբէլին,

Սիւնեաց արհի մետրապօլտին,

Ո ր էր իշխան նա վիճակին,

տանն Սիւնեաց մեծ նահանգին,

Ր աբուն արի քարտուղարին

եւ քաջաբան վարդապետին:

Վ ասն խնդրոյ Ստեփաննոսին `

իւր հօրեղբաւրն եւ Բիւրթելին,

Ա րի եւ քաջ վարդապետին

եւ Սիւնեաց եպիսկոպոսին,

Ր ամեալ եւ իմ գիրս ընդ նմին,

Գրիգորիս տէր Աւրբէլին,

Դ ասակից լինել նմին,

աղքատս յետին ` անփարթամին,

Ա ստուածաբան վարդապետին

եւ քաջիմաստ հռետորին,

Պ ետ եւ արհի հայրապետին

Սիւնեաց աթոռոյ Տաթեւին:

Ե ս անպիտան յամենայնի `

Գրիգոր գծող այսմ տառի,

Տ եսի զկըտակս ցանկալի `

զաւետարանս Քրիստոսի,

Ի թուականիս ութհարիւրի

յիսուն ու հինգ ամ աւելի (1406):

Է տու քաջալերս իմ սրտի,

աշխատութեամբն գծագրեցի:

Ա ւետարանս էր այս թերի,

միայն Յոհան էր ի կարգի,

Յ երից գլխոց սակաւ ունի

զսկիզբն եւ զաւարտն ի պատշաճի:

Ս ակս որոյ հոգս ինձ արարի,

յաւժար կամաւքն զթերին լցի:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Փիրղ. 6273, էջ 103 ( Վանի Ս. Նշան եկեղեցի )

 

Գրիչ ` Սերոբ

 

… ՉԾԱ. (1302) թուականութեան Հայկազեան տումարիս, ի հայրապետութեան տեառն Գրիգորոյ հայոց վերադիտողի եւ կաթուղիկոսի, ի ժամանակիս Ղազան ղանին ` որդւոյ Արղունին … Յիշեսջիք զտրուպ գրիչս զՍերոբս ի շնորհաբաշխ յաղօթս ձեր եւ զծնողսն իմ փոխեցեալսն ի Քրիստոս, զԼիանն հայրն իմ եւ զմայրն իմ զՏիրացն եւ զեղբարսն իմ ` զՊարոնլուսն ` զնահատակեալսն ի ձեռաց անօրինաց վասն սիրոյն Քրիստոսի …:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Սեբաստիա, Ս. Նշան, 18. ՀԱ, 1924. էջ 515-516

 

Գրիչ ` Կարապետ

Վայր ` Եկեղեցեաց գաւառ

 

… Ի թվ. ՉԾԱ. (1302) գրեցաւ սուրբ աւետարանս ձեռամբ Կարապետի մեղաւորի, թշուառական կրաւնաւորի, ի յանապատիս, որ կոչի  Տիրաշէն, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնին եւ կենսակիր սուրբ Նշանիս եւ այլ վեհագոյն սրբոցն, ի հայրապետութեան տէր Գրիգոր հայոց կաթողիկոսի եւ ի թագաւորութեան Հեթմոյ բարեպաշտի, եւ ի յառաջնորդութեան գաւառիս Եկեղեաց տէր Ներսէսի, թոռին տէր Սարգսի. եղեւ ցանկացող այսմ Քրիստոսի մատենիս պատուական եւ սրբասնեալ քահանայն Ղուկաս եւ յաւժարութեամբ |||