Հայերէն Յիշատակարաններ

       1323
      
       ԱՒԵՏԱՐԱՆ
      
       Երեւան 6289
      
       Ստացող` Եսայի Նչեցի
      
       վայր ` Գլաձոր
      
       ա
      
       Ըստ ընթացից հոլովման լուսապատարն արաւսեկի, որ ժողովէ բարդէ զժամանակ բոլոր եղանակաց գոյից, շնչականաց եւ անշնչից, ՉՀԲ. յաբեթականս տումարի (1323), յաշխարհակալութիւն մեծ ինքնակալ խանին Պուսաիտ կոչեցեալ, ի թագաւորութեանն Հայոց Ղեւոնի`
      
       նստեալ ի գահն Կիլիկեցոց, եւ տանն Վրաց || եւ Մեծաց Հայոց թագաւոր Գաւրգի, եւ յաւուրս տէրութեան մեծ իշխանաց իշխանին տանս Սիւնեաց Բուրթելի` ամենաբարեպաշտի եւ քաջի եւ միշտ յաղթողի: Արդ, յայսմ ժամանակի ես` նուաստ Եսայի կրսեր բանասիրաց եւ յետին վարժապետաց, ցանկացող եղէ աստուածաբան եւ աւետաբեր աւետարանական տառիցս, ետու գրել զսա ի լրումն փափագանաց իմոց, եւ ընձաեցի զսա ||| ք ] աւութեան իմոյ մեղուցեալ անձինս եւ յիշատակ բարեաց վարդապետին իմոյ Ներսիսի` մեծ եւ քաջ [հ ] ռետորի եւ աստուածախաւս վարժապետի, եւ որք ըստ մարմնւոյ ծնան զմեզ եւ սնուցին, եւ այլ ամենայն երախտաւորաց, մանաւանդ աշակերտեալ մանկանցս` զոր ծնաք բանին երկամբք, որ դեգերին ի կրթութիւն տեսական եւ գործական իմաստից եւ ամենայն աստուածաշունչ տառի ց, բոլոր կենցաղական հոգոց բարեաւ մնալ ասացեալք: Բայց տեղի
      
       գրութեան սորա եղեւ ի գաւառիս ||Սիւնեաց, ի նեղ եւ յանձուկ աւթեվանիս: Իսկ յիշխանութիւն եւ ի տէրութիւն վերոյգրեալ մեծ իշխանաց իշխանին եւ յաղթող սպայապետին Բուրթելին, եւ երկու արեգակնանման, գեղեցկագեղ, հարազատ զաւակացն իւրոց Պեշքենայ եւ Իւանէի, նաեւ ամենայն գովութեամբ բարգաւաճեալ ամենաւրհնեալ ամուսնւոյ իւրո Վախախին, որք են յարանց եւ ի կանանց ազգ ընտրեալ եւ գովեալ, լի հաւատովք եւ կատարեալք ամենայն գործովք առաքինութեան, ի ձեռն որոց յոլով շինութիւն եւ խա ղաղութիւն գործեցաւ մեզ եւ ամենայն եկեղեցեաց Քրիստոսի, ըստ որում հայցեմք ի ստեղծողէն բնաւից` բարձր եւ հաստատուն առնել զաթոռ իշխանութեան սոցա, իբրեւ զաւուրս երկնից եւ վերա երկրի, զի կացցեն մնասցեն ընդ արեւու յառաջ քան զլուսին յազգէ մինչեւ յազգ, զարմաւք եւ զաւակաւք իւրեանց. որք ի հասարակախնամ բարեաց սոցա ընդ
      
       ամենեսեան եւ մեք մեր աշակերտաւք բազում եւ անթիւ գութս բարեաց գտաք ի սոցանէ, որ զաւտարութիւնս մեր ժողովեցին, եւ ըն
      
       կալան զմեզ ոչ իբրեւ զաւտար, այլ իբրեւ յինքեանց հարազատ || ծնեալ մանկունս, գթով եւ սիրով զմեր ստահակութիւնս ընկալան : Ըստ որում արթուն ակն ամենահայեաց ի նոսա հայեսցի, եւ վարձահատոյցն Քրիստոս հատուսցէ նոցա եւ զաւակաց իւրեանց կրկին կենաւք եւ երկու աշխարհաւք զամենայ ն փառս եւ զմեծութիւն, այլ եւ զերկարութիւն կենաց, առանց ցաւոց եւ տրտմութեան տացէ նոցա տէր:
      
       Դարձեալ յեռեալ հիւսեսցի ընդ յիշատակեալսս ամենայն բարի յիշման արժանաւորն, արհիական վերատեսուչ այսմ նահանգի, որ է ազն սորին ըստ մարմնոյ, վարժն յիմաստս եւ վսամն ի գիտունս տէր Յովհաննէս մականուն Աւրպէլ, մետրապաւլիտ եւ այցելու Սիւնեաց երկոտասան գաւազանաց` մանաւանդ իմաստութեամբ եւ ուղղափառութեամբ` ամենայն աշխարհի, որ է մեր սիրելի որդի ըստ փրկագործ երկանց բանին ծնընդեան: Այլ եւ զնորին արեանառու մերձաւոր եւ սնունդ, ամենամաքուր տէր Ստեփաննոս մականուն Տարսայիճ, որ է եւ նա մեր որդի ի բանէ ծնեալ, մանուկ տիաւք առեալ զաշտիճան արհեպիսկոպոսութեան, զոր տէր աստուած կառուսցէ
      
       զսոսա երկար ամանակս ի գլուխս եկեղեցւոյ իւրոյ, || յորոց եւ մեք բազում գութս եւ խնամս տեստք եւ վայելեցաք ի սոցանէ, ըստ որում եղիցին սոքա ըստ աւետարանիս եւ յանմոռաց յիշատակն Քրիստոսի արձանագրեալք:
      
       Յետ ամենեցուն եւ զիս` զամենամեղ անձն Եսայի, յիշեսջիք ծնօղաւք եւ վարդապետաւք յողորմութիւնն աստուծոյ, եւ դուք յիշեալ լիջիք ի Քրիստոսէ յայժմուս եւ յապագային եւ յանսպառ յաւիտենին, զամէնն եւ զեղիցին ասասցեն հրեշտակք եւ սուրբք ամենայն:
      
       Ծաղկող` Թորոս Տարօնացի
      
       բ
      
       Եւս եւ զանարժան Թորոս ի Տարօնոյ, [ի ] քաղաքէ Մշոյ. եւ զծնօղսն իւր յիշեցէք ի տէր Յիսուս Քրիստոս, որ բազում աշխատեցաւ ի խորան , ի ծաղիկ, ի գլխագիր:
      
       գ
      
       Զմեծ րաբունապետն Եսայիաս եւ զծնաւղսն իւր յիշեցէք ի տէր Յիսուս Քրիստոս եւ զծրող Թորոս եւ զծնաւղսն իմ:
      
       դ
      
       ԶՏիրացու աշակերտ եւ սպասաւոր բանի յիշեցէք ամենայն սրտի մտաւք, հանդերձ ծնողաւք, որ զմագաղաթս գնեաց, եւ զկարմիր ոսկին շատ բաժին ընձաեաց:
      
       ՃԱՇՈՑ
      
       Երեւան 4514
      
       Գրիչ ` Ներսէս
      
       վայր` Ապահունեաց գաւառ, Գումբայթ գիւղ
      
       ա
      
       ... Աւարտեցաւ քրիստոսահիմն եւ առաքելախաւս, մարգարէաշէն հոգիաբուխ այս տառ ի թուաբերութիւն հայկազեան սեռիս տումարի ՉՀԲ. (1323), ի հայրա[պետութիւն ] Հայոց տեառն Կոստանդեա, ի թագ [աւորութիւն ] Հայոց աստուածասէր եւ բարեպաշտին Լեւոնի, յաշխարհակալութիւն մեծ ղանին Պուսայիտին, ի հոյակապ եւ ի նշանաւոր գաւառիս Ապահունեաց, որ կոչի Մանծկերտ, ի գեաւղս, որ անուամբ կոչի Գումբայթ, ընդ հովանեաւ սրբոյ Աստուածածնին եւ սրբոյն Դանիէլի. ի գաւառիս Ապահունեաց, որ ունի յինքեան զհըռչակաւոր ուխտն` զդիր եւ զշիրիմ գերեզմանի սրբոյն Դանիէլի եդեալ եւ հիմնացեալ, ձեռամբ յոգնամեղի եւ մեղսամակարթ, փցուն եւ անարհեստ գրչի` Ներսեսի, մեղապարտ եւ եղկելի դըպրի, ի խնդրոյ ... շնորհալից քահանայի Տերտերի, յիշատակ իւր եւ ծնողաց իւրոց:
      
       ... Արդ, աղաչեմ զամենեսին, որք հանդիպիք սմա յիշեսջիք ի Քրիստոս զՏերտեր քահանայ, եւ զհայր իւր զՄարտիրոս, եւ զմայր իւր զՏիկնաց, եւ զամուսին իւր զԽուանդն, եւ զեղբայրսն իւր` զԽաչատուրն եւ զամուսին իւր զՏիրոցն, զԱստուածատուրն եւ զամուսին իւր զԹիմայն, զՔրիստոսատուրն եւ զամուսին իւր զԹուխիկն, զԽաչհանէսն եւ զամուսին իւր զՇնոհվորն, զՎարդանն եւ զամուսին իւր զԱրզուն, եւ զծնողսն իւրեանց, եւ զսրբասնունդ որդիսն իւրեանց` զԱկոբն զԱմիրշահն, զԱմիրպէկն, զՄարտիրոսն, զԽոցադեղն, զՍիրմայն, եւ զՈւսլունն, ընդ նոսին եւ զեղկելի գրիչ եւ զծնողսն իմ եւ զեղբարսն...:
      
       Հետ ստացող ` Տուրքիկբ
      
       բ
      
       Ո՜վ հսկողք արթնութեան եւ մարմնաւոր հրեշտակք, սուրբ եւ անբիծ քահանայք եւ ռամիկք եւ մանկունք հաւր մերոյ Սիոնի, որք արբէք յաստուածաբուխ անձրեւէս եւ լիանայք ի հայրական գանձարանէս, յիշեսջիք ի սուրբ եւ ի մաքուր յաղաւթս ձեր զհաւատարիմ ծառայն աստուծոյ զՏուրքիկ...:
      
       Արդ, պարտ է զայսպիսի այրս յիշման արժանի առնել, զ'ի ձեռն սուրբ եւ անմահ պատարագին հասցէ հատուցումն իւր յինքեան եւ ի ծնաւղսն իւր` յԱռաքել, եւ ի Մարգարիտ, եւ յայլ ամենայն կենդանիսն եւ ի ննջեցեալսն, ձեզ յիշողացդ եւ մեզ յիշելոցս ողորմեսցի Քրիստոս աստուած, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս , ամէն:
      
       ԺՈՂՈՎԱԾՈՒ ՃԱՌԻՑ ԵՒ ՄԵԿՆՈՒԹԵԱՆՑ
      
       Երեւան 4086
      
       Ստացող ` Պաւղոս
      
       ա
      
       Ի թուակ[անին ] Հայոց ՉՀԲ. (1323), ես` նուաստս Պաւղոս աբեղայս, որ ցանկայի տեսանել եւ լսել աստուածային յայտնութիւնս Յոհաննու, եւ աստուած լցոյց զփափաքանս իմ ի ձեռաց եղբարց մերոյ Գրիգորի քահանայի: Եւ ես ետու գրել զսայ յարդար վաստակոց
      
       իմոց ի յիշատակ ինձ, եւ ծնաւղաց իմոց` Յոհաննէսի քահանայի, || եւ մաւր մերոյ, հանգուցելոց ի Քրիստոս, եւ եղբարց իմոց` Վահան քահանայի եւ Սարգսի, եւ Գրիգորի մեղուցեալ քահանայի ` գրողի սորայ:
      
       Արդ, աղաչեմ զամենեսեան, որ կարդայք եւ լսէք կամ աւրինակէք զսայ մեղաց մերոց թողութիւն խնդրեցէք յաստուծոյ, եւ ծնաւղաց եւ եղբարց մերոց, եւ աստուած զձեր մեղքն ջնջէ, եւ զլսողացն, եւ որ ամէն ասէ...
      
       Հեղինակ ճառի` Ստեփանոս Վահկայցի
      
       վայր ` Կիլիկիա
      
       բ
      
       Ո՜վ, պատուական հովիւ քաջ բանաւոր հաւտի [սուրբ Գրիգոր
      
       Լուսաւորիչ ]... ||... պահեա զամենեսեան եւ զմեզ` զանպիտան ծառայքս, մինչ ի վերջին աւր կատարման մերոյ եւ ի յարութեան համաւրէն մանկանց եկեղեցոյ սրբոյ քո ել ընդառաջ սիրով, եւ գրկեա համբուրիւ եւ փարատեա զմեգ մեղաց տեսակաց, զոր բանսարկուին պատրանաւք մեղուցեալ եմք, եւ քաւ եա աստուածայնապէս, եւ ասա առաջի տեառն եւ փրկչին բոլորեցունց` ահաւասիկ ես եւ մանկունք իմ զորս ետուր ինձ` զարեամբ գնեալքս քո. ընդ որս եւ զԱւշին` ծնողաւք իւրովք եւ զարմիւք, եւ զծառայս մեղապարտ` զՍտեփանս Վահկայցի, որ ձեռամբ իմով շարեցի զճառս ներբողական սուրբ Լուսաւորչիդ...:
      
       գ
      
       Զպարոն Աւշին որդի պարոն Թաւտաւրէի, որ ստացաւ զաստւածային զգանձս զայս ի վայելումն անձին իւրոյ եւ յիշատակ հոգոյ իւրոյ, եւ ծնողաց նորին, եւ ամենայն զարմից նոցա, որոց յիշատակն աւրհնութեամբ եղիցի, եւ դուք` մանկունք սուրբ եկեղեցոյ, յիշեցէք ի բարին, ի Քրիստոս աստուած մեր:
      
       ԱՒԵՏԱՐԱՆ
      
       Վիեն. 342 Տաշ. Ցուց. էջ 88 5 (տես նաեւ 1550թ. )
      
       Գրիչ ` Վարդան
      
       վայր ` Ակներ
      
       Փառք ... որում փափագմամբ սիրով եւ ջերմն հաւատով սրբասնունդ եւ կուսակրաւն քահանայ Յոհաննէս ցանկայր ստանալ ...: Իսկ մեր տեսեալ զբարի յաւժարութիւն կամաց նորին, կամեցաք եւ մեք վասն սիրոյն Քրիստոսի տալ նմա գրով զսուրբ աւետարանս...:
      
       Արդ, աղաչեմ յընթերցողքս սուրբ տառիս անմեղադիր լինել խոշորութեան եւ սղալանաց գրիս, վասն զի կար մեր այսչափ էր, այլ եւ ողորմութիւն հայցեցէք յողորմածէն աստուծոյ, որք պատահէք եւ կամ աւրինակէք, նախ Յոհ[աննէս ] քահ[անային ] եւ ծնողաց նորին, եւ ինձ մեղաւորիս Վարդանա, նուաստ եւ տրուպ վարդապետի , որ զգիրս գրեցի, եւ ծնողաց մերոց...:
      
       Գրեցաւ սուրբ աւետարանս ի լաւ եւ ի յընտիր աւրինակէ, ի գերահռչակ անապատիս, որ կոչի Ակներ, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստւածածնին եւ աստուածընկալ Նշանացն եւ այլ բազմահոյլ նշխարաց սրբոց, եւ երջանիկ միեղէն եղբայրութեանս, որք սիրով ընկալան մեզ եւ աւժանդակ եղեն գործառնո ւթեանս, որոց վարձատրեսցէ նոցա տէր, եւս առաւել հեզահոգի եւ յոյժ բարեմիտ ճգնասգեստ կրաւնաւորն Հայրապետ մառնպանն ձեռնտու եղեւ գրութեան սորա, որոյ Քրիստոս իւր լիցի ձեռնտու:
      
       Ո՜վ սուրբ եղբարք, յիշեսջիք եւ զհարազատ եղբայրն իմ զԲարսեղ եւ զբարի դրացինն մեր զՄխիթար, եւ աստուած զձեզ յիւր բարին յիշէ:
      
       Եղեւ գրութիւն սորա ի թուին Հայոց ՉՀԲ. (1323): Յայսմ ամի էջ խանն Խազան բազում եւ անթիւ զաւրաւք յաշխար[հ]ն, որ կոչի Շամբ, զի սոքաւք հատուսցէ աստուած զչարիս Իսմայելացոցն ի գլուխ իւրեանց առնուլ զվրէժ սրբութեան իւրոյ:
      
       Ո՜վ եղբայր եւ սիրելի մեր Յոհաննէս, ընկալ սիրով զաշխատութիւնս մեր եւ աղաւթս արա վասն մեր, եւ անմեղադիր լեր խոշորութեան եւ սղալանաց, զի ծածկագէտն եւ շնորհաբաշխն գիտէ, որ այս էր կարողութիւն մեր...:
      
       ԱԳԱԹԱՆԳԵՂԵԱՅ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ՀԱՅՈՑ
      
       Երեւան 1481 (տես նաեւ 1523 եւ 1660 թ. թ. )
      
       Գրիչ` Դաւիթ Բջնեցի
      
       վայր ` Ակներ
      
       ա
      
       Յայս ի ||| թար եղեալ ի բազմաշահ մեծագին գանձուցս սուրբ եղբարց մեծ եւ հռչակաւոր անապատիս Ակներ կոչեցեալ, զի ունելով այլ գիրս դժուարընթեռնելի, զի ոչ ախորժէին ընթեռնուլ ի ժամատեղ կամ ի սեղանն համարձակ, իսկ կամակից եղեալ առաջնորդք ուխտիս փոխեալ զսայ յայլ գիր, որով եւ իմ յանձն առեալ
      
       զհրամաեալս ի պատուական հարց եւ եղբարցս գրել զսա|| [խնամ]աւք ամենա[կարողին ] կատարե[ցաւ ||| կարողութեան ||| ոչ եթէ գիտէ ի զարուեստ գրչութեան յանդգնեցաք ի գործս, այլ ըստ յուսոյ մեր , որ ի սուրբ յուխտս եւ ըստ հրամանի պատուական եղբարցս, որպէս եւ գրեալ է թէ կեանք է լսողութիւն:
      
       Եւ արդ, աղաչեմ եւ մաղթեմ զձեզ, ո՜վ ամենամաքուր եւ հոգիապայծառ սուրբ դասք քահանաից եւ միայնակեցաց, որք հանդիպիք այսմ տառի կամ ընթերցմամբ կամ գաղափար առնելով, յիշել առ Քրիստոս զպատուական հայրն` զԳրիգոր մաքրակրօն քահանայ, եւ զտէր Բարսեղ, եւ զՎարդդան վարդապետ` սքանչելի վարուք փայլեալ ի մէջ եկեղեցոյ, եւ զփակակալ Սիմեոն, եւ զՀայրապետ` ամենայնի սրբասէր եւ աստուածահաճոյք, նաեւ զհոգեւոր եղբայրս իմ` զՆերսէս եւ Յոհանէս` յոյժ պիտանի եւ աւկտակար ի գործս բարիս, եւ զայլ ամենայն եղբայրութիւնս, որ ոչ էր կար մի ըստ միոջէ անուանել: Աղաչեմ յիշել եւ զԹորոս միակեաց եւ զԳրիգոր, որ աշխատեցան ի կոկ թղթիս, նաեւ զտնտես, եւ զմարմպան, եւ զհացպան, եւ զփոմպան, եւ զամենայն աշխատողս առ Քրիստոս յիշել, զսուրբ ծերունիք` զՍարգիս եւ զԿարապետն |||:
      
       Ցուցից եւ ձեզ , սիրելիք, փոքր ի շատէ զթշուառութիւն իմո տկարութեանս, որ տրուպ եւ անարգ եւ անպիտան յամենայն գործս, զի չեմ ստացեալ գործ բարի, այլ զամենայնն խոտոր եւ չար եւ անշահ:
      
       Է եւ ինձ պատմել, զի գոլով իմ ի նահանգէն յԱրեւելից, յԱյրարատեան գաւառէն, ի դղեակէն Բջնոյ, եւ իմ խոցեալ չար վիրաւք հոգովս զանազան մեղաւք, ապա այնուհետեւ, որպէս զչար վիրաւք հարեալ մարդ ի խնդիր ելեալ բժշկի, եւ ոչ ուրեք գտեալ, այլ միայն դէմ եդեալ գնալ ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ, եւ ի Հռոմ` ի պատկերն
      
       անձեռագործ եւ զսուրբ Պետրոս եւ զՊաւղոս, նաեւ յԱստուածածին, որ ի ծագս տիեզերաց, եւ ի սուրբ առաքեալն Յակոբ: Քանզի ոչ եթէ վասն պանծանաց գրեմ զայս, այլ վասն մեծ մեղաց իմոց, որ անհուն է եւ անչափ է: Իսկ դարձեալ զհամբաւ բարեաց եւ սուրբ կրաւնք եւ կանոնք այսմ մենաստանիս Ակներոյ լու[այ ] եւ յոյժ ցանկացայ. եւ եկեալ իմ յուսով մեծաւ եւ աշխատութեամբ յոյժ եւ տուայ[տութեա՞մբ ]: Տեսեալ զիս աւտար եւ պանդուխտ ոգեսէր եղբարցս, եւ գթացին յիս իբրեւ ծնաւղ, եւ ցուցին ինձ սէր իբրեւ զտէր Յիսուս, զոր հատուսցէ Քրիստոս սոցա...
      
       ... Եւ ես` ոչ ունելով զձեւ սոցա եւ զկարգ, զի ամենեքեան իբրեւ զհրեշտակս աստուծոյ արթուն եւ զուարթուն ի յաւրհնաբանութիւնս աստուծոյ ի տուէ եւ ի գիշերի անզբաղ եւ անհանգիստ. եւ զայս տեսանելով իմ, վայ եւ եղուկ ասելով անձին իմոյ, զի թափ ուր գոլով ի կրաւնից սոցա եւ յառաքինութենէ:
      
       Րամեալ զիս այնուհետեւ զմտաւ ածի զգործս զայս, թերեւս լինիմ կցորդ բարեաց սոցա, ուրեմն եւ [յ ] որդորելով զիս եւ խրախուսելով սուրբ հարցդ, որ ի վերոյ գրեցաք` քանզի եւ մեր տէրն անարգամեծար է, ընդունի զաշխատութիւնս իմ որպէս զխերեւեշ այրոյն եւ զմազ այծեաց ի սպաս տաճարին: Ե ւ դարձեալ մոխրամած դիմաւք եւ սրտառուչ հառաչմամբ աղաչեմ զսրբութիւնդ ձեր, անմեղադիր լինել սխալանացս եւ սիրով ուղղել, զի այս էր կարողութիւն իմ: Այլ ի ստոյգ աւրինակէ գրեցի եւ ըստ չափու գրադարձ |||
      
       բ
      
       Ո՜վ եղբարք, թվի թէ պակաս է յայս դէմս. եւ ի յաւրինակէս է, որ չդնես մեղ, վասն աստուծոյ:
      
       գ
      
       Տէր Յիսուս ողորմեսցի Վահրամ միայնակեցի, որ զիմ չուխայն կոխել երետ:
      
       դ
      
       Ո՜վ, համագումար դասք սրբազանից, յորժամ ընթեռնոյք կամ լսէք, յիշեսցէք ի Քրիստոս զ[յ]որդորիչ գործոյս, զՀայրապետն եւ զՍիմեոն փակակալ, եւ զանմաքուր գծողս թէ արժանի առնէք յիշատակի վասն սիրոյն Քրիստոսի, զի եւ դուք յիշեսջիք յաստուծոյ մերմէ:
      
       ե
      
       Զամենամեղս եւ զբազմաչարս, զանարժանս յոքունց` զգրիչս Դաւիթ, յիշել աղաչեմ առաջի սուրբ տառիս աստուածապատում, եւ զծնողսն մեր, զամենայն եղբայրութիւնս, նաեւ զՆերսէս զհոգեւոր եղբայր, եւ որք յիշէք յիշե [ա]լ լիջիք ի Քրիստոսէ , ամէն:
      
       զ
      
       Ողորմութեամբն աստուծոյ սկսայ ի յամսեանն դեկտեմբեր ԺԵ. (15), եւ շնորհաւք սուրբ հոգոյն կատարեցի ի մարտ Լ. (30): Որ Հասուցեր զմեզ ի գիծ վերջի այսմ նամակի` սուրբ երրորդութիւն, քեզ փառք յերկնաւորաց եւ յերկրաւորացս եւ ի համայն եղելոցս: