Հայերէն Յիշատակարաններ

***

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ԿԱԹՈՂԻԿԷԻՑ ԹՂԹՈՑ

Ղ. Ալիշան, Հայապատում, էջ 525, «Բազմավէպ», էջ 107-108

Գրիչ` Յոհանէս

Վայր` Աղբերց վանք մականուն Գլաձոր

Ի թւիս ՉԽ (1291) գրեցաւ Մեկնութիւն Կաթողիկէիս, ձեռամբ բազմամեղ եւ սուտանուն կրաւնաւորի Յոհանիսի աշակերտի բանի, ի մենաստանս, որ կոչի Աղբերց վանս, եւ մականուն Գլաձոր, ընդ հովանեաւ Սրբոյն Ստեփաննոսի, ի վարժապետութիւնս գիտնական եւ արդիւնական մեծ հռետորի Յեսաո, զոր շնորհեսցէ զսա մեզ Տէր երկայն աւուրս:

Արդ, աղաչեմ զամենեսեան, որք հանդիպիք այսմ մատենի, զթողութիւն խնդրել ի Տեառնէ` իմո[ց յ]անցանաց եւ ծնողաց, եւ վասն այլ\\\ եւ ընդ նմին իւրն լիցի թո\\\ Սխալանց գրիս աղաչեմ չլինել մեղադիր, ա[յ]լ ուղղել բարեմտաբար, զի չէի հմուտ գրչութեան արհեստից, եւ ի կարեացս հարկեցա գրել զսա, եւ կարողին ամենայնի փառք, պատիւ, գոհութիւն յաւիտեանս, ամէն:

***

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ԲԱՐՁՐԱՑՈՒՑԷՔ ՃԱՌԻՆ ԴԱՒԹԻ ՆԵՐՍԷՍԻ ՇՆՈՐՀԱԼՒՈՅ

Երեւան 6332, Փիրղալեմեան, Նշխարք, էջ 31

Գրիչ` Եսայի Նշեցի

Վայր` [Գլաձոր]

Գրեցաւ Պատճառ եւ մեկնութիւն Բարձրացուցէքիս, զոր արարեալ է երիցս երանեալ կաթողիկոսի Հայոց տեառն Ներսէսի, ի խնդրոյ վարդապետին Վարդանայ, որ կայ ի Հաղբատ ի դանբանի, ի թուիս Հայկազեան տումարի ՉԽ (1291)` ձեռամբ Եսայեայ քահանայի եւ պիտակ անուն վարդապետի, աշակերտ մեծ հռետորի եւ գիտնական վարդապետին Ներսիսի: Արդ յիշեցէք ընդ սա եւ զիս, Պատահեալքդ այս մատենիս, Զի մատամբ ծրեցի զսա եղկելիս, Տկար անձամբ եւ մեղօք լիս, Եւ դուք յիշիք յանճառ բարիսն, Յիշմամբն զիս անջնջելիս:

***

ԺՈՂՈՎԱԾՈՒ

Երեւան 2329

Գրիչ`

ա

<24b> Ո՜վ սուրբ ընթերցողք, յիշեա զեղկելի գծողս ի գերամաքուր աղաւթս ձեր, եւ դուք յիշեալ լիջիք ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերմէ:

բ

Ստացող` Ահարոն

Վայր` [Մանէ այր]

<281a> Ի թուին ՉԽ (1291), ի հայրապետութեան տեառն Ստեփանոսի, եւ ի թագաւորութեան բարեպաշտին Հեթմոյ եղեւ կատարումն գրոյս, ի դուռն Սուրբ Լուսաւորչիս գերեզմանին: Արդ, որք աւգտիք ի սմանէ ասացէք եթէ Աստուած ողորմի ստացողի գրոյս եւ ծնողաց իւրոց Սուրբ Լուսաւորչիս բարեխաւսութեամբ, ամէն:

գ

<282a> Նուաստ եւ անարժան սպասաւոր բանի Ահարոն, մականուն Գրիգոր կոչեցեալ, ստացա զգիրքս զայս, որ է Քերական եւ Արուեստ գրադարձի եւ Համառաւտ կանոնք` երկու դիտաւորութեամբ. մի` զի ընթերցեալ աւգտեցայց ի սմանէ, վասն որոյ եւ խոշորագիծ ետու գրել ի ծերութեան ժամանակի, եւ երկրորդ` զի յիշելոյ պատճառ լիցի մեզ ի մարմնաւոր կանացս:

Արդ, աղաչեմ զբարեմիտ եւ զողորմած հարքդ եւ զեղբարքդ, որք աւգտիք ի սմանէ ընթերցմամբ կամ աւրինակ առնելով գրելոյ աղագաւ, աննախա <282b> նձ բարուք եւ բարեմիտ կամաւք, յիշեցէք զմեզ աղաւթիւք առաջի Աստուծոյ եւ մեղաց մերոց թողութիւն խնդրեցէք, եւ ծնողաց մերոց, եւ եղբարց, եւ քերց, եւ ամենայն ազգատոհ[մ]ից` կենդանե[ա]ց եւ հագուցելոց, եւ մարդասէրն Աստուած, որ առատն է տուրս պարգեւաց, ձեզ յիշողոցտ եւ մեզ յիշեցելոցս առհասարակ ողորմեացի եւ մեղաց թողութիւն շնորհեսցէ, եւ ի գէհէնէ հրոյն փրկեսցէ, եւ երկնից արքայութեանն արժանի արասցէ ընդ ամենայն սուրբս փառաւորել զամե <223a> նասուրբ Երրորդութիւնն` այժմ եւ միշտ, յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն:

դ

<223b> Զճառհամարք Կանոնացս ի վերջքն տես, եւ զստացող գրոցս զԱհարոն սպասաւոր բանի եւ ծնողսն իւր յիշեա ի Տէր, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 4080

Գրիչ` Յովաննէս

<268b> Աւրհնեալ ամենասուրբ Երրորդութեանն յամենայն արարածոց եւ յամենայն սրբոց իւրոց երկնաւորաց եւ երկրաւորաց, ամէն: Այլ եւ մեք իսկ, որ ըստ մերում կարի սատարեցաք ի գիրքս յայս, ունիմք հաւատ եւ յոյս ի գթութիւնն Աստուծոյ, եւ յետ նորա յաղաւթս եւ ի բարեխաւսութիւն ծառայից նորա, առ մեզ դարձուցանել զերեսս ողորմութեանն Քրիստոսի ի վերա կշռելի պարտուց <269a> իմոց անթիւ բիւրուց տաղանդաց: Քանզի այսու ակնկալութեամբ ընդոստացաք զմեզ մոռանալով սննդակից եւ զընտանացեալս մեր տկարութիւն մարմնոյ, եւ զբազմազան ցնորս հոգոց եւ խորհրդոց, վասն անշահաւոր տարաշրջութեանս:

Այլ եւ յաղագս թշուառացուցիչ եւ վասն դառնութեան ժամանակիս, զորածին չարիքն մեր յաճախեալ ի վերա մեր, քանզի սակաւ քան զչափ մեղացն մերոց արբոյց մեզ Տէր արտասուս, եւ նուազ քան զյորդաբոբւխ ախտից մերոց գրհեղեղս խաղացին առ մեզ վտակք արեան, եւ ըստ գազանական գնացիցն մերոց յագեցան գազանք ի մարմնոց մերոց: Քանզի շնչեաց բարկութիւն Տեառն Ճանճուն արեւելեան աւտար եւ անընդել ազգին, որպէս ասեն Թորգոմեան ցանկ զարմին Հաքարու, եւ հողմով <269b> անաւրինութեանց մերոց ած զնոսա մինչեւ առ մեզ, ըստ նախատես մարգարէութեան նախնի հաւրն մերոյ Ներսէսի, զոր լալով նախաձայնեաց զկորուստ հոգեւոր երկանց իւրոց, զոր ինչ կրեցաքս յազգէն Նետողաց, զորոց զանուանսն կոչէ սուր եւ թեթեւ, զի թերեւս տաթարն «սուր եւ թեթեւ» ասի ըստ լծորդաց փոփոխման, եւ կամ «առ եւ տար», որ է Տաթար: Քանզի հարին անյագապէս եւ տարան աներկիւղաբար զորդիսն Սիոնի ի ստրկութիւն գգերութեան, եւ զոր ինչ գործեցին ապականութիւն երկրի եւ տապալումն քաղաքաց եւ դղեկաց, եւ աւէր եկեղեցաց, եւ մահ ազգի ազգի, եւ գերութիւն: Եւ ո՜ կարեսցէ զբովանդակն ընդ գրով արկանել, սակայն եւ զյոլովս տեսսաք աչաւք մերովք եւ նախանձայնեալ աղետից սուրբ նահատակին Ներսէսի: Զեկեղեցիս մեր նսեմացեալ, եւ զսեղանս <270a> սուրբ կործանեալ, եւ զմատեանս աստուածայինս այրեցեալ, եւ ընկեցալ առ ոտն զսպասն, եւ զքրիստոսական նշանսն անարժանիցն ձեռամբ շաւշափեալ եւ նախատեալ եւ յանարգ պէտս վարեալ զաշխարհս մեր անապատ, եւ զքաղաքս լեալ բնակութիւն գազանաց: Ազատքն մեր ի ծառայութիւն իջին, եւ փափակքն մեր` յանըմբերելի չարչարանս, բարձունքն մեր խոնարհեցան եւ փառաւորքն մեր յանարգութիւն ընկճեցան, եւ սնունդքն հովասունք խորշակահար եղեն յարեւու: Կուսանքն մեր աւտարաց աղէն, եւ երիտասարդքն մեր` հովիւք, տղայքն մեր որբք եղեն, եւ մայրք նոցա` այրիք, եւ որդիք Վերնոյ Սիոնին` զուգակըշիռք ոսկոյ զքարի հարան, իբրեւ զանաւթ անպիտան: Ցրուեցաւ հաւտն Տեառն ճապաղեցան գառինքն <270b> արաւտի նորա, եւ վաճառակուր եղեն յազգս հեռաւորս` գնեալքն արեամբն Քրիստոսի: Բաժանեցան ծնունդք ի ծնաւղաց, մեկնեցան հարազատքն ի միմեանց, հեռացան բարեկամբք ի սիրելեաց: Դարձաւ տաւնն մեր ի սուգ, եւ ուրախութիւնն մեր` յարտասուս, ըարաւտացաք ողբոցն Երեմիայի եւ կրեցաք զպատուհաս հնոյն Իսրայէլի, եւ ոչ գո թիւ աղաղակի մերում, քանզի չիք համար չարեաց մերոց: Եւ ի վերա այսր ամենայնի ոչ է ի մեզ զղջումն եւ ոչ ապաշխարութիւն:

Արդ, ես Յովաննէս այսպիսի դառն աւուրց ծնունդ եւ վշտաբեր ժամանակի, ի ՉԽ (1291) թուականութեանս Հայոց, ի բռնակալութեան ազգին Նետողաց, եւ ի թագաւորութեան Հեթմոյ որդոյ Լեւոնի, որդոյ Հեթմոյ, եւ ի մեզ թագաւորելոյ Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, եւ իվերագիտողութեան Հայոց տեառն Ստեփանոսի, եւ \\\

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Սանջեան, Ցուցակ Ամերիկայի, էջ 353-355

Գրիչ` Վասիլ

Վայր` Սիս

ա

<336-337> Փառք եզակի եռահիւսակ դաւանութեանն, ապէնիազին կատարեալ եւ անսահմանելի Աստուծոյ Հաւր, Աստուծոյ Որդւոյ, Աստուծոյ Հոգւոյ յաւիտեանս, ամէն: «Բայց գրեցաւ լուսազարդեալ Աւետարանս ի լուսալրական ժամանակի, սկզբանց արաչութեանն մինչեւ առ մեզ ՑՈԶ (666Օ6), իսկ ի կենարարին գալըտենէն ՌՃԶԳ (1183), իսկ ի Խոսրովայն Պարսից սկսեալ մերս թիւ ՉԽ (1291): Եւ գրեցաւ սա ի մայրաքաղաքս ի Սիս, ընդ հովանեաւ Սրբոյ Կարապետին, ձեռամբ Վասիլ քահանայանիմաստ գրչի, ի խնդրոյ Թորոս աբեղայի, ի հայրապետութեանն տէր Ստեփանոսի Հայոց կաթողիկոսի, եւ ի թագաւորութեանն Հեթմոյ, որդւոյ թագաւորին Լեւոնի:

Արդ, աղաչեմ զամենեսեան ոյք հանդիպիք այսմ գրոց, յիշեսջիք ի Տէր զգրող սորա եւ զստացող սորա` զԹորոս աբեղեայն, եւ զննջացեալսն իւր որ ստացաւ զսա յարդար գոյից իւրոց, եւ զհամաւրէն եղբայրութեանս, զկենդանիս եւ զհանգուցեալս, յորոց աշխատութենէ գրեցաւ սա, եւ զծնաւղսն մեր, եւ Աստուած որ մեծն է ողորմութեամբ, յիշողացդ եւ յիշելեացս եւ ամենայն հաւատացելոց ողորմեսցի, եւ նմա փառք յաւիտեանս, ամէն:

բ

<105b> Աղաչեմ յիշել ի բարին զստացող սորա` զաբեղայն զԹորոս, եւ զաշխատողս ի սմա` զՎասիլ նւաստ քահանայ:

գ

Լրացնող` Ներսէս

<337a> Զմեղապարտ ծառայս Աստուծոյ զՆերսէս յիշել աղաչեմ, որ զկարմիր համարքն գրեցի:

***

ՄԱՏԵԱՆ ՈՂԲԵՐԳՈՒԹԵԱՆ ԳՐԻԳՈՐԻ ՆԱՐԵԿԱՑՒՈՅ

Կիւլեսերեան, Ցուցակ Անկիւրիոյ, էջ 661-662, (1624 թ. )

Գրիչ` Մատթէոս

Արդ եւ ես ամենաթշուառ հոգիս ի գործարան մեղսամակարդ մարմնոյս կապակցեալ, յետինս եւ քաւիչս եւ անոպայս ի վարժապետս, ան[ո]ւամբ եւեթ եւ ոչ արդեամբ եւ էութեամբ Մատթէոս վերաձայնեալ, ի ի շնորհատուրն խմբարանէ, ընդ սրբոյ հօրս եւ աստուածարեալ հոգիապատում հռետորիս եւ անյաղթ փիլիսոփայիս, յոքնաթաղանձ աղերսիւ մաղթեմ ի հանդիպողաց այսմ յոքնաբեղուն, ամենապարար եւ աննիազ սեղանոյս, յիշելով ի բարի, խնդրելով ի Տեառնէ զթողութիւն բազմաշնորհ, պատուական եւ աստուածարեալ ընտրեալ եղբօր մեր ըստ հոգոյ Տիրատուր կոչեցելոյ, որք իբրեւ զկրկին տեսակս գործարանաց լարից երգոց եւ մի կամս խորհրդոց ձայնից նաեցեալ եւ կամ ըստ երկուց աչաց ի մի եւ ինոյն տիպ գաղափարի պատկանաբար նկատեալ: Ըստ այսմ սարասի եւ մերձակայ ամէներջանիկ եղբայրս ընդ իս ոչ միայն յարակիցք, այլ եւ միաշունչք եւ եզախորհուրդք, համագումարք եւ զուգահականք, եւ ամենակենցաղական կենաց կցորդակիցք, ի կրկին լեզուաց եւ ի քառից տեսարանաց եւ ի նոյնաթիւ լսելեաց, առ միեւնոյն ընթացս խորհըրդոց տեսեալք:

Ի դարս ի ժամանակս յետինս, յորում ամանակի նահանջեալ եզերեցաւ հոլովք եւ չափք կենցաղոյս արեգակնային րոպէից, ըստ հայկականս զարմից չորեքտասան յոբելինայ եւ ի թըւոց (1291), յաշխարհակալութեան ազգին Նետողաց, որոյ Արղուն անուն ճանաչիւր: արդ ի սոյն ամակի եղեւ գիծ աստուածամուխ տառիս նախաճառեալ եղբօրս, վասն զի առ յոքնակի ձիրս երախտեաց սորա առ մեզ հոգեկան եւ մարմնական ոչ այլ ինչ ունելով տիրաբար փոխարինի, բայց միայն զայս տառ լուսաւոր կենդանանորոգ, զոր յոյժ եւ եռափափագ ըղձիւ ընկալեալ ի ձեռաց մերոց զսակաւ աշխատութիւնս եւ զփցուն հերկս, իբրեւ զպարգեւս երկնառաքս եւ անհամեմատս, ոչ ի նիւթ սորա հայելով, այլ ի յարդիւնախնամօղն արարածոց եւ պարգեւատուն ամենայն հայցօղաց: Ըստ յուսոյ սորա շնորհեսցէ սմա յամենառատ կամաց իւրոց զհայցւածս սրտի, խաղաղական կենցաղավարութեամբ աշխատասէր լինել ի սմա վաելելով ի յոքնաջան համոց սորա եւ զկնի ելիցի յաշխարհէս` յիշատակի եւ ողորմութեան:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

«Լոյս», 1905, էջ 517

Գրիչ` Թորոս Կապնցի Գագիկ

Վայր` Սիս

ա

Ո՜վ դասք սուրբ երամի,

Որ էք կարգեալ յեկեղեցի

Եւ հանդիպիք այսմ տառի,

Յորժամ կայցէք ի յատենի,

Բազկատարած առջեւ թեմի,

Զսա կարդայք պատգամ բարի,

Որ ի Տէառնէ մեզ կու պատմի,

Եւ է բերան Քրիստոսի,

Յիշել հայցեմ զմեզ բարի`

ԶԹորոս գրիչս Կապնցի,

Գագիկ անուն կու երկրորդի,

Եւ Կոստանդին առն բարի,

Երկրորդ անուն Գուրդէզ կոչի:

Ձեր փափաքմամբ հոգւով իլի,

Շատ ջանք ունի յամէն բարի,

Ետ գրել զսա Սուրբ Պետրոսի.

Իւր հոգւոյն զաւակ բարի

Արձանած ինչ յեկեղեցի:

Ի վայելումն քահանայի,

Որ մականուն Յակոբ կոչի

Էր խիստ ջանկոտ ու առաքինի,

Քաջ եւ արի յեկեղեցի:

Երբ զսա տեսաւ առն բարի,

Որ ողորմած դէմ արքատի,

Զամէն սիրէր ժամատեղի,

Զգին գրոյս զինչ ծախք լինի,

Նա իւր ձեռքաւն վաստակի,

Որ իւր հալալ արդիւնք կոչի,

Ի գալստեանն Քրիստոսի,

Առցէ զբարի պատասխանի

Ի յարարչէն ամենայնի,

Եւ ընդ արդարն դասեսցի,

Կոստանդին եւ Յուաննիսի

Ինքն եւ իւրքն եւ զինչ զարմն ունի,

Մտցեն ի հանգիստն Քրիստոսի,

Եւ զգրողիկս անարժանի,

Յետ աղաւթաւք մաքրագունի,

Սուրբ տէրն մեր, որ հայր կոչի,

Ելցէ ընդ առաջ ըստ անառակի,

Եւ զմեղաւք, զոր գործեցի,

Ձեր աղաւթաւք մի յիշեսցի:

Գրեցաւ սա ի … քաղաքս Սիս, ընդ հովանեաւ Սրբոյն Պետրոսի, ի ժամանակս բարեպաշտ … քրիստոնէից, եւ ի հայրապետութեան տեառն Ստեփանոսի, ի թուին ՉԽ (1291), ի վայելումն սրբասնեալ քահանայի Յակովբայ: Եւ որք յիշէքդ` յիշեալ լիջիք ի Տեառնէ Աստուծոյ մերոյ, որ են աւրհնեալ յաւիտեան:

բ

Ո՜վ դասք սուրբ երամից, որք հանդիպիք այսմ տառի տեսութեամբ կամ պատմութեամբ քարոզութեան, կամ գաղափար դնել, կամ աւրինակել, դատապարտ եւ բազմաբիծ, յոգնամեղ բիւրապարտ ոգւոյ Թորոսի` գրողի սորա, եւ Կոստանդեա, որ ետ գրել զսա, յիշատակ ոգւոյ իւրոյ ի վայելումն սուրբ ուխտին փակակալին Քրիստոսի Սրբոյն Պետրոսի, եւ սպասաւորի սուրբ եկեղեցւոյս սրբամիտ քահանային Յակոբայ, եւ փոխելոյն յաստեացս Յովաննիսի եղբաւրն` Կոստանդեա:

***

ՃԱՇՈՑ

Յովակիմեան, Ցուցակ Նիկոմեդիոյ, էջ 77, (1229 թ. )

Ի թու[ին Հա]յոց ՉԼԹ (1290) ի դեկտեմբերի ԻԵ (25), ի կիւրակի ի յայգ երկոշաբթի, որ էր ծնունդ, ի կէս գիշեր, աւանդեց Տիրամայրն զոգին, ու ի պատարագին ժամն եղեւ ի հող, որոյ Աստուած յարութիւն կենաց շնորհէ եւ թողութիւն մեղաց, ամէն:

Ու զկնի նոյն ամն, ի թու[ին] Հա[յոց] ՉԽ (1291), մայիսի ԺԷ (17), աւրն ուրբաթ, յառաջ քան ծագել լուսոյն, առաւ քա[ղաքս Աքա] ի քրիստոնէից:

***

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ԵՐԿՈՏԱՍԱՆ ՄԱՐԳԱՐԷԻՑ ՆԵՐՍԻՍԻ ԼԱՄԲՐՈՆԱՑՒՈՅ

Երեւան 4980

Գրիչ` Յոհաննէս

ա

<96a> ԶՆերսես վարդապետ զխնդրող սուրբ կտակիս յիշեցէք ի Տէր, եւ զիս անարհեստ գրիչ, եւ դուք յիշել լիջիք:

բ

<121b> Զստացաւղ գրոցս զՆերսէս վարդապետ յիշեսջիք: Եւ զիս զտառապեալս զՅոհաննէս, որ տի ստոր անգեալ կամ եւ զառածել, եւ ակն ունիմ թէ ելանիցեմ ի ժանեաց հինից եւ ի գրոյ տառապանացս եւ այս ըստ ձերոց աղաւթիցդ:

գ

<153b> Ի թուիս ՉԽ (1291) կատարեցաւ հրամանաւ Ներսէս վարդապետի, զի որք աւգտիք, յիշեսջիք յաղաւթս, ընդ նմին եւ զիմ անարժանութիւս, աղաչեմ:

դ

<280b> Զներսէս վարդապետ զփափաքող գրոցս այս յիշեսջիք, այլ եւ զիմ անարժանութիւնս զՅոհաննէս եւ սխալանացն ոչ մեղադիր:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Սրուանձտեան, Թորոս Աղբար, Բ, էջ 303

Գրիչ` Յոհաննէս

Վայր` Սիս

ա

Գրեալ ի լուսնալրական ժամանակի սկզբանց արարչութեան մինչեւ առ մեզ ՑՉԽ (674Օ) ամ, իսկ ի կենարարին գալստենէն ՌՄՂԳ (1293), իսկ Խոսրովայն Պարսից մերո թիւ ՉԽ (1291) … ի մայրաքաղաք եւ յաստուածապահ դղեկս որ կոչի Սիս, ձեռամբ Յոհաննիսի քահանայի, ընդ հուանեաւ Սուրբ Նշանիս, ի դառն եւ ինեղ աւուրս\\\

Արդ, գրեցաւ Աւետարանս աստուածասէր եւ բարեպաշտ եւ ողորմած եւ հաւատացեալ պարոն Միխայլի, որ ետ գրել զսա ջերմեռանդն ի վայելումն հոգեւոր որդւոյն իւրոյ Կարապետին, սուրբ եւ ընտրեալ առաքինասէր քահանային, ի տաճար սուրբ աստուածահաւրն Դաւթի, առ ի յիշատակել զինքն եւ զծնողսն իւր …