Հայերէն Յիշատակարաններ

ՔԱՐՈԶԳԻՐՔ ԳՐԻԳՈՐԻ ՏԱԹԵՒԱՑՒՈՅ

«Էջմիածին», 1952 թ. յուլիս, էջ 48-50

 

Գրիչ եւ ծաղկող` Մարիամ

Վայր` Ջուղայ

 

ա

 

Ի թիւ Հայոց ՋԵ. (1456) գրեցաւ ի Ջուղայ Քարոզգիրքս Գրիգորի Տաթեւացւոյ:

 

բ

 

Զբազմամեղս յամենայնի զՄարիամ անուն, որ միայն զանունս [ուն]իմ եւ ոչ զիր եւ զծնօղսն իմ աղաչեմ յիշեալ ի տէր բարի կամաւք:

 

գ

 

Այլեւ ես` մեղօք մածեալ եւ մոլորեալ ոգի Մարիամ սիրող բանի` յերեսս անկեալ աղաչեմ զհանդիպողսդ, զի եւ մեզ խնդրեցէք զթողութիւն ի յահեղ ատեան Քրիստոսի:

 

դ

 

Եւ զանպիտան Մարիամ գրիչս յիշել աղաչեմ վասն աստուծոյ ով ոք հանդիպիք:

 

ե

 

Յիշեա Քրիստոս աստուած զանպիտան գծողս Մարիամ ապաշխարողս, եւ ծնողս իմ զ[հ]ոգեւոր եւ զմարմնաւորսն, եւ զամենայն երախտաւորսն իմ. եւ դուք յիշեալ լիջիք ի Քրիստոսէ աստուծոյ մերոյ, եւ նմա փառք յաւիտեանս, ամէն:

 

ՏՕՆԱԿԱՆ

Երեւան 993

 

Գրիչ` Մաթէոս

Վայր` Վերի-Նորավանք

 

… Սովորութիւն է աստուածային արանց միշտ խոկալ յաստուածային պատուիրանս ի տուէ եւ ի գիշերի եւ յար եւ հանապազ զվերինն խորհել, ուր Քրի ստոսի նստի ընդ աջմէ աստուծոյ: Եւ արդ, յաղագս բազում պատճառաց ազգ մարդկան փափագին ջերմեռանդն սիրով եւ ըղձալի ցանկութեամբ արդիւնս բարութեան եւ գործս աստուածահաճոյս կատարել ի փառս աստուծոյ…:

… Սոյնպէս եւ ես` հէքս Մաթէոս էրէց` ամենայն յաւժարութեամբ եւ ջերմ սիրով ցանկացայ այսմ աստուածատունկ բուրաստանիս…:

Հոգէլից սուրբ գիրքս այս Տօնական դրախտ է լուսեղէն եւ աստուածազարդ, ձեռաւքն աստուծոյ տընկեալ եւ վայելչացեալ, [ք] անզի կայ ի սմա տնկեալ ծառ ամէնաւրհնեալ աստուածածին կոյսն Մարիամ, որ ետ մեզ անմահութեան պտուղ զտէր մեր Յիսուս Քրիստոս` զորդին աստուծոյ` աստուածն ամենայնի: [Եւ] կայ ի սմա տնկեալ ծառ` դասք առաքելոց, գունդք մարգարէիցն, ջունդք մարտիրոսացն, փայլմունք վարդապետացն, գումարք հայրապետացն, խումբ սուրբ կուսանացն, ջոլիրք նահատակացն, ճառք ճգնաւորաց, կըրօնք կրօնաւորացն, վարք վանականացն, հըսկմունք աղաւթականացն, պատմութիւնք թագաւորացն, զըրոյցք զօրականացն, զաւրութիւնք զաւրավարացն, գութք ողորմածացն, արիութիւնք ողջախոհ սրբուհեաց կանոնացն, ընդդէմ կարեաց բնութեան պատերազմն միանձնացելոց անձանցն ի յայրս եւ ի ծերպս եւ սիւնակեաց միայնակեցացն: [Ա]յլ եւ գլուխ ամեայնի` տաւնք տէրունականացն եւ այլ բազմութիւնք անհամար սրբոց, որ ոչ կարացաք յիշատակել աստ զանուանս նոցա, որք գրեալ կան ի դպրութեան յաւիտենական կենացն, վասն որոյ ըղձալի փափագամամբ հէքս  Մաթէոս բազում սիրով գըծագրեցի զհրաշափառ զարմանազան եւ զհոգիաբուխ սուրբ Տաւնականս…:

… [Բ]ա՛, է յիշեցէք ի բարի զգերադրական հարազատսն իմ ըզսրբասնեալ վանականսն զԻգնատիոս` զանխուլ խարազն, արթնական ճգնազգեացն, եւ  զԵսային` բանիբուն փիլիսոփայն եւ անհաս նըկարող, որ երփն երփն գունով ծաղկափթիթ զարդարեաց ըզհրաշափառ մեծաշուք սուրբ Տօնականս եւ կազմեալ ըզսա արար զձեռագործ սըտրուկ վըտիտ հէք փանաքիս  Մաթէոսի` պատարուն լիապէս կատարելունակ, զոր գըրեալ կայր սա զամս իբրեւ քսանից:

Զոր տէր աստուած վայելել տացէ սոցա ըզհրաշափառ Տաւնականս մեծաշուք` ընդ երկայն ժամանակաւ, եղբարբն իւրեանց Թադէոս քահանայիւ եւ Ստեփանոս, եւ նոցին հարազատաւքն` Ռըստակիսիւն եւ Յուսկանաւն. այլ եւ ըզկուսութեամբ ճըգնեալ եւ ըզբընաւին պահող քոյր սոցին եւ սաղմոսող աւրհնութեան արժանի արարէք, որ բազում աշխատութեամբ սպասաւորեաց մեզ, նաեւ զմայր սոցա, որ զամս Լ. (30) մեծաւ ճըգնութեամբ, պահաւք եւ աղաւթիւք, ապաշխարութեամբ կեցեալ` փոխեցաւ առ Քրիստոս:

Այլ եւ զհայրն իմ ըզմեծն Սուլդան եւ զեղբայրն իւր զԻկիթ աղայն եւ զՔոջբեկ, եւ զմայրն իմ զպարոն Թուխթէնի եւ ըզԹուխծամ, որք բազում երախտիք ունին ի վերայ իմ թշուառացելոյս, եւ զեղբարսն իմ զՓառուխշահն եւ  ըզՍալուքշահն յիշեցէք առ Քրիստոս:

Դարձեալ, ես անարժան գծագրող հրաշափառ Տօնականիս, որ եւ մոխիր եւ մո ծիր եմ եղեալ բաղանեաց, մրճոտեալ, աղտեղեալ գունով զազրութեան իբր ըզպաշտօնատար մեհենեաց: Վասն զի հատեալ է ի մէնջ ճարն առ ի գործս զբարին եւ ապաշխարելոյ, զի ճանաչեմ զլոյսն եւ ընթանամ առ խաւարն, վասն որոյ աւաղ եւ եղուկ է ինձ` մահապարտ կործանեցելոյս: Սակայն ակնկալո ւթիւն մեր եւ յոյս Քրիստոս է եւ գութ սիրոյդ ձերոյ, որ յամենայն ամի` յաւուր ճրագալուցի աստուածայայտութեանն ըզսակաւ յիշատակիկս մեր կարդայք ի լուր ամենայն հասարակ ժողովրդեանն եւ մին հանգստեան աւետարան կարդայք, սաղմոս` Երանեալ են ամբիծք եւ Քր իստոս որդի աստուծոյ. եւ ամենեքեան ասիցեն Քրիստոս աստուած թողու զամենայն մեղս գրողին քոյ:

Գրեցաւ հրաշափառ Տօնականս ի Վերի-Նորավանս, թվին ՋԵ. (1456), ի փառս հաւր եւ որդոյ եւ ամենասուրբ հոգւոյն աստուծոյ:

 

ՔԱՂՈՒԱԾՈՅ ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ԱՒԵՏԱՐԱՆԱՑՆ ՄԱՏԹԷՈՍԻ ԵՒ ՅՈՎՀԱՆՆՈՒ, ԱՐԱՐԵԱԼ ԳՐԻԳՈՐԻ ՏԱԹԵՒԱՑՒՈՅ

Երեւան 1300

 

Գրիչ` Մաթէոս

 

… Վասն որոյ ես` Մաթէոս աղջամուղջ մեղօք խաւարեալս հ ոգով` վացսաեմեայ գոլով ցանկացող եղէ այսմ կեցուցիչ, անմահացուցիչ, աստուածային, լուսափայլ, շափիւղաշար հրամանացս սակս ընկղմելոյս ի խորին խաւարին, սատար լինել կործանեցելոյս առ ի պատճառս վերաբերութեան եւ կրկին նորոգման:

Արդ, գրեցաւ ծաղկաւէտ, անուշահոտ բուրաստան անմահութեամբ առլցեալ մարգարտաշար քաղուածոյքս սուրբ Աւետարանին Մաթէոսի եւ Յոհաննու ձեռամբ նոյն վերասացեալ ամենապատիժ Մաթէոսի կործանեցելոյս, առ ի վայելումն հարազատին իմոյ  Իգնատիոս աբեղային, թվիս ՋԵ. (1456):

 

ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆ ԱՒԵՏԱՐԱՆԻ

Երեւան 9223, ժգ

 

Ստացող` Վրթանէս

Վայր` Աղուանք, Գետամիջոյ վանք

 

… Արդ, գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ձեռամբ մտերիմ եւ անընդաբոյս եւ ամենայն առաքինութեամբ զարդարեալ` տեսականաւն եւ գործնականաւն` Թովմայի կուսակրաւն աբեղայի, ի թ[վ]ականութեանս հայկազեան տումարի ՋԵ. (1456), ի հայրապետութեան Աղուանից նահանգի տեառն Յոհանիսի` որդոյ մեծի իշխանին Հայոց պարոն Ջալալին, եւ յաշխարհակալութեանն արեանարբու բռնաւորին Ջհանշայի, ի սուրբ եւ ի հռչակաւոր վանքս Գետամիջոյ, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս, եւ Մարդաղօնեաց ս ուրբ Ստեփանոսիս, եւ այլ բազմութեան սրբոց:

Արդ, ես` Վրթանէս քահանայ, մեծաւ փափագանաւք ըստացայ զսուրբ Աւետարանիս ի հալալ արդեանց իմոց, ի վայելումն անձին իմոյ եւ յիշատակ հոգոյ մերոց` հաւրն իմոյ Մուրատ աղին, եւ մաւրն իմոյ Սառային, եւ ամուսնոյն իմ պարոն Կուլփաշին, եւ եղբարց իմոց` Պաշարադին, եւ Նատիրին, եւ Լիկին, եւ Սիրանին, եւ Շահումին, եւ ամենայն արեան մերձաւորաց` կենդանեաց եւ հանգուցելոց…:

 

ՃԱՇՈՑ

Երեւան 4519

 

Վայր` Բասեն

 

Ո՜վ լոյսերամից դասք քահանայից` որդիք վերինն Երուսաղէմի, որք հանդիպմամբ պատահիք այսմ լուսանկար շաւղի եւ հոգելից պողոտայի ընթերցմամբ կամ գաղափարաւ, յիշեսջիք ի մաքրափայլ յաղաւթս ձեր ստացաւղ սուրբ կտակիս զամենայն բարեաց պատճառ զպարոն Կիրակոսն, եւ զկենակիցն իւր զԽոյանտն, եւ զաւակն իւրեանց զԹուրվանդան եւ զՀասրաթն: եւ եդիր ի դուռս սուրբ ուխտիս ի վանս որ կոչի Սպիտակ վանք, յիշատակ իւր, եւ հաւր իւրոյ Թաւաքալին, եւ մաւր իւրոյ Եղիսայբեթին, եւ եղբարց իւրոց Խոցադեղին եւ Յովանիսին, եւ որդոց նոցին Սատաղին եւ Թաթարին, Հայտարին եւ  Պատրաղին, Շնոֆորին, եւ ամենայն արեան մերձաւորաց պարոն Կիրակոսին: Եւ սոքա դրին զգիրքս ի դուռս սուրբ Աստուածածնիս, ի հայրապետութիւն արհեպիսկոպոսին տէր Յուսկանս եւ տեսուչ Բասենու գաւառիս եւ Աւխտեացն գաւառին, եւ վկայութեամբ սորա, եւ տէր  Մխիթար եպիսկոպոսիս, եւ ըռայիս Մարտիրոսիս, որ գնեցին ԲՌ. (2000) նաղտ սպիտակ ըռայիս Կիրակոսին յարդար վաստակոց, եւ եդիր յիշատակ ի սուրբ Աստուածածնիս դուռն ի Սպիտակ վանքս, անջինջ յիշատակ իւր եւ ծնաւղաց իւրոց: Եւ այլ ով ոք ոչ ունի իշխանութիւն ի  Կիրակոսիս ազգականացն, եւ ի վանիցս առաջնորդաց, կամ եպիսկոպոս, կամ հարպետ, կամ աբեղայ, կամ աշխարհական, կամ ով ոք իցէ. եւ ով որ սուտ տէր կանկնի կամ ծախելոյ կամ խորելոյ կամ պակասութիւն ենելոյ` զպատիճն ի սուրբ Աստուածածնէն առնու: Եւ պատճառ բարեաց սուրբ գրոցս արհեպիսկոպոս տէր Յուսիկս եղաւ, որ յորդորեաց զպարոն Կիրակոսս ի գնել զգիրքս, շատ պարգեւք կայ յորդորողին, եւ աստուած զամէն հաւասար արքայութեան արժանի առնէ, ամէն:

Գրեցաւ ՋԵ. (1456):

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Նոր Ջուղա, Ս. Տեր-Ավետիսյան, Ցուցակ, էջ 142

 

Կազմող` Սառաճենց

Վայր` Սալմա՞ստ

 

Սուրբ Աւետարանս գերի էր անկեալ ի ձեռն այլազգաց Թարվէզ, եւ ես` տէր Ղազարս, եւ եղբայրն իմ Բլէլն, եւ զհայրն մեզ Իսազն, եւ զմայր մեր Խամուշն հանդիպեցանք` գնեցինք յիշատակ մեր, եւ որդոցն մերոց`

Ազարիային, Զաքարիային, Անան[ի]ային, Իսազին, Ալէքսանին, Իսրայէլին, Սարգսին, Գիւարկզին, Մինասին, եւ զհոգեւոր եղբայրն ||

… Դարձեալ, ո՜վ եղբայր, այն ժամանակ կազմեցաւ սուրբ Աւետարանս, որ Սալմաստայ քաղաքի ժողովուրդն Ահարայ բերին ի յիւրեանց տեղն: Կազմեցի ես` Սառաճենցըս զԱւետարանս ի թիւն Հայոց ՋԵ. (1456), ի փառս Քրիստոսի աստուծոյ մերոյ:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Սալմաստի Սաւրա գիւղ, Ցուցակ Խ. Դադեանի Բ., էջ 55

 

Գրիչ` Յովսէփ

Վայր` Քաջբերունիք, Յականց գիւղ

 

Գրեալ ի գեաւղս Յականց, յերկիրս Քաջբերունի, ընդ հովանեաւ սուրբ Թադէոսի առաքելոյս, ձեռամբ Յովսէփ երիցու:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 4648

 

Գրիչ` Ստեփանոս

Վայր` Բաղէշ

 

ա

 

… Եւ արդ, ես` կրսերս յորդիս եկեղեցւոյ եւ անպիտանս ի քահանայս Ստեփանոս, ցանկացող եղէ աստուածախաւս եւ աւետաբեր սուրբ Աւետարանիս եւ գտի ստոյգ եւ ընտիր աւրինակ, զոր գրեալ էր Թորոս փիլիսոփայն ի  Դրազարկն եւ յուղարկեալ հռչակաւոր ուխտին սուրբ Առաքելոցն Տարոնւոյ, որ կոչի Ղազարու վանք, եւ զնա աւրինակեալ Յովանէս գրիչ Աղեթընին: Եւ իմ առեալ գրեցի զսա անարժան ձեռաւք իմովք ի թվականիս Հայոց Ջ. եւ Ե. (1456) ամի, ի քաղաքս  Բաղէշ, ընդ հովանեաւ սուրբ Սարգսին, եւ ի հայրայպետութեան տեառն Գրիգորի` Վաղարշապատոյ Էջմիածնի, եւ ի խանութիւնն Ջըհանշայ ամիրզի, ի չար ժամանակի յորմէ արդարութեան կողմն նուազեալ եւ անիրաւութիւն յամենայ ն կողմանց զաւրացեալ: Եւ կատարեցաւ բան մարգարէին, որ ասէ, թէ` Գոյ ժամանակ, որ ասիցեն լերանց թէ անկերուք ի վերայ մեր:

Արդ, որք ընթեռնուք զսա կամ աւրինակէք յիշեսջիք ի մաքրափայլ յաղաւթս ձեր զստացաւղ սորա զՀռւփսիմէ մահդասին, եւ զծնաւղսն, եւ զամենայն ազգականսն, եւ սիրուն [դուստ]րն զՂըփչախ, [այլ] եւ զպատուական րաբունին եւ զքաջ նահատակն  զԳրիգոր, որ ի բազում տեղիս չարչարեալ եւ զանձն ի մահ տուեալ վասն սերոյն Քրիստոսի, եւ դեռեւս սիրտն ի նահատակութիւն է: Յիշեցէք ի սուրբ յաղաւթս ձեր եւ լի սրտով աստուած-ողորմի ասացէք իւրն եւ ծնաւղացն իւրոց, որ միջնորդ եղեւ սուրբ [Աւետարանիս եւ] մեք զհրամանս նորա կատարեցաք, թերեւս աղաւթիւք նորա կեցցուք:

Ընդ նոսին եւ զանարհեստ գրիչս զՍտեփանոս եւ զմեր ծնաւղսն յիշեցէք ի Քրիստոս: Եւ ա[ղա] չեմ չլինել մեզ մեղադիր խոշորութեան եւ սխալանաց, զի խոշորութեան գրոյն` ողորդութեան բանին ծածկէ, զի ըստ կարի մերում յոյժ աշխատեցաք ի սմա եւ զինչ աւրինակն էր` գրեցաք ստուգութեամբ: Եւ որ զմեզ յիշէ` զվերագրեալքս ի սմա, եւ դուք յիշեալ լիջիք յողորմութիւնն աստուծոյ, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս, ամէն:

Դարձեալ յիշեսջիք ի մաքրափայլ յաղաւթս ձեր զստացաւղ սորա զՀռիփսիմէ մահդասին, եւ զեղբայրն իւր զխուսն Մարգարէն, եւ զկողակիցն իւր զՈւսլումելիքն, եւ զաւակն իւրեանց զՈւսէփն, եւ զամենայն արեան մերձաւորս իւրեանց, ամէն:

Աղաչեմ զձեզ` զմանկունքդ եկեղեցոյ` յիշեսջիք զսուտանուն Մինաս քահանայ, որ զսակաւ գիրս գրեցի. զհամաբարբառն եւ զչորս գլուխ Աւետարանին առաջքն գրեցաք եւ ծաղկեցաք: Յիշեսջիք եւ զուսուցիչն մեր` ըզտէր Գորգն եւ  զՄկրտիչ խերպետն եւ զծնաւղսն մեր, եւ աստուած ըզձեզ յիշէ յիւր յարքայութիւն, ամէն:

 

բ

 

Դարձեալ, կրկին անկամ աղաչեմ յիշման արժանի առնել յերկնաբացիկ յաղաւթս ձեր զվերոյասացեալ Հռիփսիմէն` զտէր Աւետարանիս, որ ստացաւ զսա ի հալալ արդեանց իւրոց, եւ ետ զսա ի ձեռս տէր  Ստեփանոս քահանայի եւ ի վայելումն որդոց նորին` տէր Գրիգորին, եւ եղբօր նորին Միքայելին, եւ տէր Գրիգորու որդւոցն` տէր Հէրպետ կրօնաւորին, յորոյ անուն Աւետարանս է, եւ եղբարց նորին` Աբրահամին, Սահակին եւ Յովսեփին, եւ Միքայելի որդւոցն` Շէկուն եւ Գաւրգուն, եւ թոռանց տէր Գրիգորուն` Յակոբին եւ Ամիրբէկին, եւ քւերցն տէր Գրիգորուն` Մուղալին, Մէհրուբանին, Բահր-Ազըզին եւ  Նարգզին, եւ այլ ամենայն արեան մերձաւորաց նոցին` կենդանեաց եւ հանգուցելոցն:

Եւ դարձեալ, կրկին անգամ աղաչեմք ըզձեզ, ո՜վ դասք սուրբ քահանայից, յորժամ հանդիպիք սուրբ Աւետարանիս կարդալով կամ աւրինակելով, յերես անկեալ աղաչեմ զձեզ, կրկին յիշման արժանի առնել զ[հ]եզահոդի մամն`  զՀռիփսիմէն, որ ետ զսուրբ Աւետարանս անջինջ յիշատակ տէր Ստեփանոս քահանային, եւ որդոց նորին Գրիգոր քահանային, եւ որդւոց նորին` տէր Հէրապետ կրօնաւորին, եւ այլ եղբարց նորին, զոր տէր աստուած վայելել տեցէ նոցին ի յերկար ժամանակի` մինչ ի խորին ծերութիւնն ամէն…:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Ն. Ջուղա, 341, Մ. Տ. Մ.

 

Գրիչ` Ստեփանոս

Վայր` Բաղէշ

 

… Ստեփանոս… գտի ստոյգ եւ ընտիր աւրինակ, զոր գրեալ էր Թորոս փիլիսոփայն ի Դրազարկն եւ յուղարկեալ հռչակաւոր ուխտին սուրբ Առաքելոցն Տարաւնոյ, որ կոչի  Ղազարու վանք. եւ իմ առեալ գրեցի զսա անարժան ձեռաւք իմովք ի մերո Հայոց թուականիս ՋԵ. (1456), ի քաղաքիս Բաղիշոյ, ընդ հովանեաւ սուրբ Սարգսի, եւ Գէորգեա զաւրավարի, եւ սուրբ Ստեփանոս Նախավկայիս, ի հայրապետութեան տեառն Գրիգորի եւ ի խանութեանն Ջհանշայ ամիրզին, ի նուրբ եւ ի չար ժամանակիս…: [Աղաչեմ] յիշել… զծնողսն մեր զՀայրապետ քահանայ եւ զՆազխաթուն` զհանգուցեալսն ի Քրիստոս…, զսրբասէր քահանայս զՄխիթար, եւ զԿարապետ Նաղաշ, որ զաւրինակն շնորհեաց…:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 5629

 

Գրիչ` Յովանէս Մանգասարենց

 

ա

 

… Գրեցաւ աւետաբեր սուրբ Աւետարանս ի մեծ թուականիս Հայոց ՋԵ. (1456) ամին: Որ եւ մեծաւ փափագանաւք ցանկացաւղ եղեւ այս մարգարտաշար Աւետարանիս երանաշնորհ եւ հեզահոգի կրաւնաւորն  Վարդան հէրպետն. եւ ետ գրել զսա ի յիշատակ հոգւոյ իւրոյ, բարի ծնաւղացն` հաւրն Ղազարին եւ մօրն Մարեմին, եւ եղբարցն` Աբդլմըսեհին եւ

Առաքելին.  հաստատուն պահեսցէ զնա մինչ ի խորին ծերութիւն զինքն եւ զիւր հրեշտակակրօն միաբանքն` զսուրբ կրօնաւորքն` զտէր Ռստակէսն, զտէր Մկրտիչն, զտէր Գալուստն, զտէր Ղազարն, զտէր Առաքելն, զտէր Ծերունն, զտէր Մեսրոպն, զտէր Ստեփանոսն, զտէր Յոհանէս եկեղեցպանն, զմիւս տէր Յոհանէս, զերեք տէր Կարապետն, զերկու տէր Հէրապետն, զտէր Մովսէսն, զտէր Միքայէլն, զԲ. (2) տէր Յակոբն, զտէր Յովանէսն, զԳրիգոր միակեցն, զտնտես Ստեփանոսն, զհայր Մարգարէն, զմաճկալ Յուսէփն, եւ զհանգուցեալն ի Քրիստոս զՇահիկն, զՆերսէս սարկաւագն, եւ զՅովանէս սարկաւագն:

Զմեղապարտ գրիչս Յով[անէս] Մարգասարենց, եւ զերախտաւոր ուսուցիչն իմ զԹումա րաբունի, եւ զծնաւղսն իմ յիշեցէք ի Քրիստոս:

 

բ

 

Տէր Վարդան սուրբ հայր, անհնար է ի կապած գիրք համաբարբառ գրել, բայց սէր սրբութեան քո ետ գրել զայս, զի իմ մահու աւուրն կանգնիս:

 

գ

 

Ո՜վ սուրբ մանգունք նոր Սիոնի զՄինաս նկարողս յիշման արէք զիս արժանի:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 5383

 

Գրիչ` Մինաս

Վայր` Արճէշ, Գայթիս գիւղ

 

… Արդ, յանկ ելեալ աւարտեցաւ աստուածախաւս եւ աւետաբեր սուրբ Աւետարանս ի թուիս Հայոց ՋԵ. (1456), ի գաւառիս Քաջբերունոյ, որ   կոչի Արճէշ, ի գեղս Գայթիս, ընդ հովանեաւ  սուրբ աստուածածնինն եւ սուրբ Երրորդութենին եւ սուրբ Ուռընկարու սուրբ նշանինն:

Այլ եւ արդ, գրեցաւ սա ձեռամբ Միննասի մեղսամակարթ գրչի, ի խնդրոյ  Ամիրբէկի, որ ստացաւ զսա ոչ ի յավելորդաց եւ կամ տ փարթամութենէ, այլ բազում տվայտութեամբ յախթահարեալ ի սիրոյ սուրբ Աւետարանիս, ըստ գրեցելոյն, թէ` Սէր կատարեալ ի բաց մերժէ զերկիւղ, նա գանձս յերկինս եւ բարեխաւս առ տէր աստուածն Յիսուս Քրիստոս: Եւ ստացաւ զսա յիշատակ իւր եւ ծնաւղաց իւրոց: Արդ, որք կարդայք եւ կամ աւրինակէք յիշեսջ[իք] ի սուրբ յաղաւթս ձեր զԱմբիրբէկն, եւ զկողակիցն իւր զՈւսլու-Մելիքն, եւ զհարազատ եղբայրն իւր զՄխիթարն, եւ զծընաւղսն իւրեանց զպարոն Աւագն, եւ զկողակիցն իւր  զԴունիայ-Խաթուն, եւ զայլ ամենայն արեան մերձաւորսն` զկենդանիսն եւ զհանգուցեալսն. եւ Քրիստոս աստուած զձեզ յիշէ յիւր անհատ ողորմութիւն, ամէն:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Ն. Ջուղա 446, Մ. Տ. Մ.

 

Գրիչ` Մարգարէ

Վայր` Ռշտունիք, Բերդաձոր վանք

 

Փառք… ուստի եւ տեսեալ զսորայս անճառ փրկագործութեան խորհուրդ ոմն պատուական տանուտէր  Զեալ եւ կինն իւր` ի վաղուց հետէ ցանկացան այսմ աստուածախաւս սուրբ Աւետարանիս յորդեռանդ սիրով, եւ ետուն գրել զսա յիշատակ հոգւոց իւրոց, եւ ծնողացն իւրոց` հաւրն Մննասին եւ մաւրն Թամամին, եւ եղբայրն Ազիզբէկին, եւ քրոջն Խաթուն-Մէլէքին, եւ որդոյն  Կարապետին եւ Հայրապետին, եւ դստերն Հալիմ-Խաթունին եւ Գուլ-Փաշային, եւ եղբօրորդւոյ Մկրտչին, եւ կնոջն իւրոյ Մուղալ-Խաթունին, եւ հաւրն նորա Նէքամատին, եւ մաւրն Շնահւորին:

 

Արդ, որք հանդիպիք սուրբ Աւետարանիս կարդալով կամ աւրինակելով յիշեցէք ի Քրիստոս Զիալն եւ զկինն իւր զՇաքար-Խաթունն` զստացողք Աւետարանիս…:

Արդ, աւարտեցաւ սուրբ Աւետարանս ի թվին Հայոց Ջ. եւ Ե. (1456) ի յերկիրս Ըռըշտունեաց, ի վանքս որ Բերդաձոր կոչի, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս, ձեռամբ բազմամեղ գրչիս Մարգարէի… [Յիշեցէք] զծնողսն իմ  զՅոհանէսն եւ զՈսկին, եւ զեղբարսն իմ զՅոհանէսն եւ զՄխիթարն, զԶիալի եղբաւրորդին զՄկրտիչ, եւ զծնողսն իւր` զհայրն զԱզ[իզ]բէկն եւ զմայրն զԱմբար-Խաթունն, եւ զկին իւր զՄուղալ-Խաթունն, եւ զզաւակն իւրեանց` զԿարապետն,  զԱզբէկն եւ զԽասբէկն, եւ զդստերքն` զՍուլթանն եւ զԹաթարն:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Փիրղ. Նօտ. 184, Բերդակ` ի ս. Յոհաննէս եկեղեցի

 

Գրիչ` Մարգարայ

Վայր` Ըռշտունեաց երկիր

 

… Արդ, աւարտեցաւ սուրբ Աւետարանս յարքունական երկիրս Ըռըշտունեաց, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս, ի թուականիս Հայոց ՋԵ. (1456), ձեռամբ Մարգարայ յոգնամեղ գրչի, ի խնդրոյ պատուական եւ հարկեւոր տանուտրոջս  Ատոմի հիւսան Բերդակեցւոյ, որ ստացաւ ի հալալ ընչից եւ ետ Բերդակոյ եկեղեցւոյ սուրբ Յոհաննիսի անջինջ յիշատակ:

 

ՄԱՇՏՈՑ

Երեւան 5207

 

ա

Գրիչ` Ստեփանոս

Վայր` Ռշտունիք, Շատրվան գիւղ

 

Փառք ամենասուրբ երրորդութիւնն յաւիտեանս յաւիտենից ամէն, որ ետ կարողութիւն հասանել ի վերջ կտակիս, որ կոչի Մաշթոց, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս եւ սուրբ Գէորգայ զաւրավարիս եւ սուրբ Ոսկանցս եւ սուրբ Ստեփանոս նախավկայիս, որ է ծառայ դորա` սուտանուն  Ստեփանոս գրիչս. բայց զանունս ունիմ եւ զգործս ոչ: Ո՜վ սուրբ մանկունք եկեղեցոյ, յորժամ կարդայք կամ աւրինակէք յիշեցէք ի մաքրայփայլ յաղաւթս ձեր զմեղապարտ գրիչս` սուտանուն քահանայ, եւ զծնաւղս իմ զՄարգարա եւ զՄարթա, եւ զաւակն իմ  զԿիրակոյս, եւ զփոխեցեալն` զՄկըրտիչ եւ զՅովանէս, որ առ աստուած գնացին, եւ զամենայն մերձաւորս` զկենդանիս եւ հանգուցեալն, եւ զեղբայրն իմ  զԹումա: Յերես անգեալ աղաչեմ զձեզ, յորժամ հանդիպիք սմայ լի բերանով աստուած-ողորմի ասացէք, զի եւ դուք ողորմութիւն գտջիք յողորմածէն աստուծոյ, ամէն:

Արդ, գրեցաւ ի յերկիրս Ըռըշտաւնեաց ի գեաւղս Շատվան, ընդ հովանեաւ սուրբ աստուած[ածն]ին եւ սուրբ Ստեփանոսիս եւ այլ սրբոցս, ամէն: Ի հայրապետութիւն տէր Զաքարին, ի թվականիս ՋՃԵ. (1457):

Եւ արդ, անարժանս եւ  անպտուղս ի գործւոց բարեաց, մեղաւոր եւ անարժան ծառա ծառայիցդ աստուծոյ Սարգիսդ յիշատակ իւր, որ ստացա զՄաշթոցս ի հալալ արդ[ե]անց իմոց եւ ետու զսա յիշատակ ինձ եւ անջնջելի արձան ի մխիթարութիւն հոգոյ իմոյ եւ յոյս փրկութեան…:

 

բ

 

Եւ ապա զանարժան ապտակած գրիչս զսուտանուն Ստեփանոսս ի մէջ հրէից յիշեցէք ըստ արժանաց նոցա, զի վասն մեղաց եւ յանցանաց մերոց եկն ի վերայ մեր` անաւրինեցաքն եւ ոչ պահեցաք, զի բարիս գտցուք մեք ի քէն: Ի ձեռն թագաւորի անաւրինի մատնէր զմեզ ի սպառ. վասն գթոյ ողորմութեան քո, որ գթացար ի կինն Քանանացին, գթայ ի մեղուցեալ ծառայս քո  Քրիստոս աստուած մեր` ինձ բազմամեղիս` զսուտանուն Ստեփանոսիս, բայց զանուն ունիմ եւ զգործ ոչ: Նա ես ոչ կարէի սատանական փորձութեանց թէ համբերել, թէ` Ժամայտուն շինեց, զդա քարկոծել արժան է, մշակն վարձու, թէ ոչ զմերն ոչ կամէր, եւ ուրենց ոչ էր ի պտուղ եկեալ, եւ սատանին ընկեր էին` քարկոծեցին զմեզ Գ. (3) անգամ…:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Ն. Ջուղա 28, Ս. Տ. Ա. եւ Մ. Տ. Մ.

 

Գրիչ` Իսրայէլ

Վայր` Մոկք, Փասավանք գիւղ

 

… Ոմն պատուական եւ հոգեւոր տանուտէր Աստուածատուր եւ կինն իւր Եղիսաբեթ զրկեալ յաշխարհէս եւ ոչ ունէին զաւակ արու, որ մխիթարէին յայսմ աշխարհիս, եւ կային հանապազ տրտու մ: Եւ ապա ետուն գրել զայս աստուածային բարբառս, որ Աւետարան կոչի` յիշատակ իւրեանց եւ ծնաւղացն եւ մխիթարութիւն սրտի իւրեանց: Ո. վ կարդացողք եւ լսողք, յիշեցէք ի Քրիստոս աստուած զԱստուածատուրն, եւ զկողակիցն իւր զԵղիսաբեդն, եւ զդըստերքըն զՍալչուկն եւ  զՓաշէն, եւ որդոցն` Ստեփաննոսին եւ Յոհանիսին, Թումային եւ Մուրադին եւ Հազարբէկին, եւ հօրն Յակոբոսին, եւ մօրն Դովլաթին, եւ եղբարցն Բարսղին եւ Մարտիրոսին, եւ որդոցն Պետրոսին, Աւետիսին, Բոսկէն (՞) եւ  Մկրտչին: Դարձեալ, յիշման արժանի առնէք Եղիսաբէթին, եւ մօրն Շնօհորին, եւ հօրն Թաւդանին, եւ որդոցն Յովհանիսին եւ Մաւսիսին եւ Թումային, ամէն:

Արդ, գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ի յերկիրս Մոկաց, ի յանապատիս որ Փասայվանք կոչի, ձեռամբ մեղապարտի եւ բազմավէր ոգի Իսրայէլ գրչի, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս եւ այլսրբոցս, որ աստ կան հաւաքեալ, ի թուականիս ՋԵ. (1456):

Արդ, յիշեցէք ի Քրիստոս աստուած ըստացող սուրբ Աւետարանիս զԱստուածատուր ալեաւք ծաղկեալ ծերունին, եւ զԵղիսաբեթ կողակից նորին, եւ զիւրեանց ննջեցեալքն` զնորն եւ զհինն…:

Յիշեցէք ի Քրիստոս զՀութլուշայ ճոնն, որ Աւետարանիս թուղթն պակսեց եւ մնացի շիւար, նա ետ դ. եւ գինն ոչ էառ:

Ո՜վ մանկունք եկեղեցոյ, յիշեցէք ի մաքրափայլ յաղաւթս ձեր զեղկելի Իսրայէլ մեղապարտ գրիչ, եւ զծնաւղքն իմ զԱմի[ր]շախն եւ զՇ[ն]օֆւորն, եւ զեղբարքն իմ զՍահակն եւ զյունանն, եւ զայլ ամենայն երախտաւորքն մեր, եւ  զՄարգարայ եւ զՎարդան վարպետքն իմ, որ զգիրս ուսուցին, եւ զօրինակի տուողն զաքարայ յիշեցէք ի Քրիստոս, եւ զեղբաւր դուստրն իւր զԹագուհ, որ ըզթուղթս կոկեց, եւ զկանայք եղբարց իմոց` զՀաթունշէն եւ զՓաշէն, եւ զաւակաց մերոց` զՄխիթարն եւ  զԿարապետն, զմարգարիտն եւ զԳոյլստանն, եւ ով որ զմեզ յիշէ աստուած` զինքն յիշէ, ամէն, ամէն:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Փիրղ. Նօտ. 184, Կտուց անապատ

 

Գրիչ` Մկրտիչ

Վայր` Խիզան

 

… Այլ եւ գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ձեռամբ Մկրտիչ քահանայի` սուտանուն եւ ախմար գրչի եւ անարժանի… յընտիր եւ ի ստոյգ օրինակէ, կենօք տառապանօք եւ բազում պանդխտութեամբ, ի դառն եւ ի նեղութեան ժամանակի յոյժ յոյժ…: Ի թուին ՋԵ. (1456), ի կաթողիկոսութեան հայկազեան սեռի տեառն Գրիգորի` Էջմիածնի սուրբ աթոռոյն, եւ տէր Զաքարիայի Աղթամարեցւոյ, եւ ի թագաւորութեան այլասեռից Ջհանշի, եւ ի քաղաքի մերոյ պարոնութեանս Ամիր-Սուլէյմանայ… ի քաղաքիս, որ կոչի  Խիզան, ընդ հովանեաւ սրբուհւոյ Աստուածածնին, եւ սրբոյն Սարգսի զօրավարին, եւ նորաբողբոջ սուրբ Յարութեան Քրիստոսի…, եւ սրբոյն Գէորգայ զօրավարին, որ է սակաւ մի հեռի ի քաղաքէն, ի վայելումն անձին Վարդան կրօնաւորին…:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Փիրղ. Նօտ. 183, Վան

 

Գրիչ` Մկրտիչ

Վայր` Հիզան

 

… Աստանօր յանգ ելեալ կատարեցաւ սուրբ Աւետարանիս ի քաղաքիս Հիզան կոչեցեալ, ձեռամբ անարժան քահանայիս Մկրտչի, ի թուականիս Հայոց ՋԵ. (1456), ի կաթուղիկոսութեան տէր Գրիգորի եւ ի ղանութեան Ջհանշային:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Փիրղ. Նօտ. 183, Զմիւռնիոյ ս. Ստեփաննոս եկեղեցի

 

Գրիչ` Յովհաննէս

Վայր` Բաբերդ

 

… Արդ, գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ի թուականիս Հայոց [ՋԵ. ] (1456), ի քաղաքիս Բաբերդ, ընդ հովանեաւ սուրբ Հրեշտակապետացս եւ սրբոյն Սարգսի զօրավարին եւ սրբոյն Մինասայ… Եւ ես անարհեստ գրիչս Յովհաննէս…:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Փիրղ. Նօտ. 183, Դերզին գիւղ

 

Գրիչ` Ոնոփրիոս

Վայր` Կեղոյ երկիր, Խլպաշի վանք

 

… Արդ, գրեցաւ Աւետարանս յերկիրն Կեղոյ, ի վանքն որ կոչի Խլպաշի, ընդ հովանեաւ սուրբ Կարապետին, ձեռամբ… Ոնոփրիոս կրօնաւորի… թվ. Հայոց ՋԵ. (1456):

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 7831

 

Հետ. ստացող` Աւետիք

Վայր` Կաֆայ

 

… Արդ, ցանկացող եղեալ յայսմ տիեզերայլուս սուրբ Աւետարանիս պարոն Աւետիքն. եւ զստացօ զսա ի հալալ ինչիցն իւրոց զբուրաստ[անս] ծաղկաւետ եւ գանձս աստուածային… ի հայրապետութեան տեառն տէր Գրի[գորի] ամենայն հայոց եւ եպիսկոպոսութեան տէր Մաղաքիայի արքեպիսկոպոսի ամենայն հիւսիւսական կողմանց: Ստացաւ զսայ պարոն Աւետիքն յիշատակ անջնջելի եւ բարեխաւս անմիջելի, եւ եդ զսայ ի ժառանգութիւն սուրբ Ստեփանոսին, որ է շինեալ Խաչատուր քահանայն որդոյ պարոն Գրիգորիսին, ի մայրայքաղաքս Կաֆայս…:

Արդ, գրեցաւ սայ ի թվականութեան Հայոց ՋԵ. (1456), ի մարտի Ի. (20), որ աւրն էր ծաղկազարդ: Արդ, մի ոք իշխեսցէ հանել զսայ յեկեղեցոյս սուրբ Ստեփանոսէս  Կաֆայիս, եւ ոչ ոք տէր կամ ստացող գրոցս եւ ասող թէ իմ է, այլ տէր եւ ժառանգ սուրբ Ստեփանոսն է. եւ մի ոք իշխեսցէ զսայ հանել, կամ գրաւել, կամ ծախել, կամ յայլ եկեղեցի տալ եւ քահանայք որ կարդան զԱւետարանս` պատրաստաբար եւ զգուշութեամբ պահեսցին ի մոմէ, ի ձիթոյ եւ ամենայն աղտոյ: Ամենայն ժամ յիշեսց են յաղաւթս եւ ի պատարագս իւրեանց զպարոն Աւետիքն, եւ զուգակից իւր զՄանանայ-Խաթունն, եւ զնորայբոյս զաւակս իւր զհայր Անդոնն, եւ զքաղցրիկ որդին զՅովանէսն, եւ զթոռն իւր սրբայսնունդ Խաչ-Կարապետն: Այլ եւ յիշեցէք ի մաքրայփայլ սուրբ աղաւթս ձեր զծնաւղն իմ զՀերապետն եւ զմայր իմ զՄելիք-Խաթուն, եւս առաւել յիշեսցիք ի սուրբ աղաւթս ձեր զիմ եղբայրն` զԱստուածատուր քահանայն, որ փոխեալ է առ Քրիստոս, յիշեսցիք զՏիրապետն, եւ  զԹորոսն, եւ զամենայն ազգայինս` զկենդանիս եւ զհանգուցեալսն. եւ Քրիստոս որ առատն է ի տուրս բարեաց` յիշողացդ եւ յիշելոցդ առհասարակ ողորմեսցի, եւ նմայ փառք յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն:

Ի յայսմ ամի եկաւ Մահմութագ սուլթանն եւ փախոյց զՀաճի-Կիրե խան, եւ քաղաքս խիստ ուրախ է. աստուած զվերջն ի բարի անէ:

Ամէն տարի ծաղկայզարդին աւրն կար[դ]ցվի այս յիշատակարանս. բայց վերին պետականին հրամանէն բանադրած լինի մարդն այն` թէ քահանայ, թէ այլ մեծ եւ թէ աշխարհական, եւ յանդգնի ոք` նայ ի յա յս եկեղեցոյս պատարագին շնորհացն անմասն ելնէ եւ անիծեալ լիցի ամենայն սրբոց, ամէն:

 

ՔԱՐՈԶԳԻՐՔ ԳՐԻԳՈՐԻ ՏԱԹԵՒԱՑՒՈՅ

Երեւան 3191

 

Գնող` Գրիգոր եպիսկոպոս

 

Զվերջին ըստացող Քարոզգրոցս` ըզԳրիգոր եպիսկոպոս, որ գնեցի զայս Քարոզգիրքս ի տէր Աւագիրիցու դստերէն` ի յԱննայ-Խաթունէն, ի Ճ. (100) դրամ,  Ղազար նվիրակին միջնորդութեամբն: Աստուած շնահավոր առնէ զայս Քարոզագիրքս տէր Գրիգոր եպիսկոպոս[ին], աստուած ողորմի առաջնոց եւ վերջնոցն: Թվ. ԹՃԵ. (1456), մայիս Բ. (2) գնեցի:

 

ԺՈՂՈՎԱԾՈՒ

Երեւան 6076

 

Գրիչ` Մարտիրոս

 

Թվին ՋԵ. (1456) գրեցաւ Կանոնագիրքս եւ այլ բազում բանս խրատականս հոգոյ եւ մարմնոյ, եւ առ աստուծոյ սքանչելեացն եւ զօրութեանն եւ դաւանութեանն` Ներսէս հայրապետի օրինակէն, իմաստնոց բաւ է:

Գիրս գրօղ Մարտիրոս վարդապետս առ աստուած յիշեցէք եւ թողութիւն խնդրեցէք մեղաց իմոց ողորմիս տալով: Յիշօղքդ յիշեալ լիջիք յաստուծոյ, ամէն:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Փարիզ, Ազգային Մատենադարան 18

 

Գրիչ` Խաչատուր

Վայր` Կտուց

 

… Եւ դարձեալ աղաչեմ յիշել յաղոթս ձեր զտէր Մինաս քաջ նկարաւղն, որ յար եւ նման է Բերսէլիէլի հոգիընկալ առաջին նկարողին տապանակին, եւ է յաշակերտաց սրբոց վարդապետացն Թումային [եւ] Մկրտիչ Աւ[լ]բէկէնց վարդապետին, եւ է բանիբուն եւ հոգիընկալ որպէս վարդապետքն իւր ամենայն իմաստութեամբ եւ եաւթնարփեան ջ[ա]հաւքն Իսրայեէլի, որ եւ զմեզ արժանի արար իւրն ի ծառայութիւն, եւ հոգեւոր խրատական եւ եղբայրական սիրով սիրեաց զմեզ, եւ յոլով ժամանակիս կացաք ի միասին եւ վայելեցաք զնորա իմաստութիւն եւ զխրատն: Տէր աստուած արարիչն ամենայն արարծոց, որ զարդարէ զասմենայն արդարսն` նոյնպէս լուսապայծառ պատմուճանաւ եւ աստղային պսակաւ զարդարեսցէ զտէր Մինաս Նաղաշն, եւ զհայրն իւր Մախթումն, եւ զմայրն զՄըսրմելիքն, եւ զամենայն արեան մերձաւորս իոր` զկենդանի եւ զհանգուցեալսն ամէն, եղիցի, եղիցի:

 

ՄԱՇՏՈՑ ՁԵՌՆԱԴՐՈՒԹԵԱՆ

Զմմա 59, Մ. Քէշիշէան, Ցուցակ, էջ 33

 

Գրեցաւ ի թուաբերութեան Հայոց ՋԴ. (1455), ի յապրիլ ամսոյ:

ԶՄարկոս զմեղաւք գծողս յիշեցէք յարժանաւոր յաղաւթս ձեր:

Յորժամ զվեղար դնես` զմեղաւք լցեալ զՄարկոս յիշեա: