Հայերէն Յիշատակարաններ

***

ՃԱՇՈՑ

Յովակիմեան, Ցուցակ Նիկոմեդիայի, էջ 76

Գրիչ` Յուսիկ

Վայր` Յիսուանց անապատ

Փառք ամենասուրբ Երրորդութեանն Հաւր անսկզբնականի եւ Որդւոյ ծնեցելոյ եւ եղաւղի Հոգւոյն Սրբոյ այժմ եւ միշտ, եւ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն: Աստուածային գործառնութեանն սկիզբն, եւ խնամոց նորա սէր եւ ողորմութեան նորա տարածումն, եւ երկայնամտութեան նորա ներումն, եւ առատութեան նորա պարգեւք ի կատարումն աստուծախումբ տառիս եւ լուսափայլ մարգարտիս:

Ադր, յամի ՈՀԸ (1229) թուականութեանս Հայոց … եւ ի հայրապետութեան տեառն Կոստանդեայ, գրեցաւ գիրս ընթերցուածոց մարգարեական եւ առաքելական, եւ աւետարանական, եւ աղաւթական բանից, հրամանաւ սրբազան եւ առաքելաշնորհ աստուածապատիւ տեառն Միքայելի, ձեռամբ անպիտանի յաքնամեղ եւ թարմատար գրչի Յուսկան, ի հռչակաւոր եւ մեծանուն անապատիս եւ հրեշտակաբնակ սուրբ ուխտիս Յիսուանց, յորում հովուէր սմա տէրս Միքայէլ եպիսկոպոս Անտիոքու, առ դուրս Սուրբ Կաթողիկէ տաճարիս հոգեւոր մաւրս մերո Սիովնի նորոյ եւ Աստուածածնիս, եւ ընդ հովանեաւ սքանչելահրաշ կենսաբեր եւ ամենայաղթ Սուրբ Խաչիս, վասն զի ստուգապէս Քրիստոս ի սմա բնակելով բազում նշանս առնէ առ հիւանդս եւ ախտաժէտս, վասն զի եւ սա կոնքն յորում լուանար եւ մաքրէր զմերս աղտեղութիւն սուրբ եւ անկարաւտն մաքրութեան տղայացեալն վասն մեր Տէրն եւ փրկիչն Յիսուս Քրիստոս: Մերձ յաստուածապահ դղեկին Պաղրաս, ի սահմանս Անտիոք քաղաքի առ ստորոտ լերինս փոքու, որ կոչի Ծամընդաւ, յորում բնակեալ են աստուածահաճոյ հարք եւ կուսակրաւն ճգնաւորք, եւ անդադար Սաղմոսիւ եւ աւրհնութեամբ, ի տուէ եւ ի գիշերի, երգովք հոգեւորաւք եւ ձայնիւք քաղցրութեամբ փառաւորեն զամենասուրբ Երրորդութիւն, որ է աւրհնեալ յաւիտեան:

Արդ, աղաչեմ զամենեսեեան, որք աւգտիք ի սմանէ ուսմամբ կամ ընթերցմամբ, կամ գաղափարաւ, յիշեսջիք ի Տէր զվերոյ յիշատակեալդ զարհիեպիսկոպոս Անտիոքու զՄիքայէլ, զողորմածն, զաղքատասէրն, զաւտարասէրն, զներողն ի վերայ ամենեցուն, որ եւ մերոյ պանդխտութենաս եղեւ յարկ ծածկութի, վասն զի յոյժ բերէ սա զնմանութիւն ճըշմարիտ քահանայապետին յինքն, յորում շնորհեսցէ զսա Տէր մեզ մինչեւ ի խորին ծերութիւն, եւ ետ ելիցն` ընդ սրբոց քահանայապետիցն դասել: Յիշեսջիք իՏէր զՎարդան քուերորդի սմին, սարկաւագ եւ սպասաւոր սուրբ սեղանոյն, զի արժանի լիցի աստիճանի քահանայութեան, եւ ի պատշաճ ժամու յառաւելն վերադասիլ պատիւ: Նա եւ զՍտեփանոս փակակալ սրբոյ տաճարացս, այր սրբասէր եւ աւտարասէր, որ եւ իմոյ անարժանութեանս բազումմարդասիրութիւն ցուցեալ: Յիշել հայցիմ ի Տէր եւ զհոգեւոր հայր իմ եւ զետ մարմնոյ, ազգական զԳրիգոր անհաս գրիչ, զսնուցիչն իմ եւ լուսաւորիչ աստուածային իմաստից, նա եւ զետ մարմնոյ ծնաւղսն իմ` զգնացեալսն առ տէր, զհոգեւոր եղբայրս իմ, եւ զուսումնակիցք, եւ զազգականք զՍարգիս եւ զԹորոս: Յիշեսջիք ի Տէր եւ զՎարդան՝ հայր վանիցս, եւ զհոգեւոր հայր իմ զՅովաննէս, եւ մերոյ անապատին աշակերտ, այլ եւ զմիաբան եղբարք սուրբ ուխտիս:

Արդ, գրեցաւ սա իվայելումն մաքրափայլ եպիսկոպոսիս եւ մանկանց եկեղեցւոյ, եւ ի յիշատակ ամենաբարի հոգւոյ իւրոյ, եւ անպիտան գրչիս: Եւ արդ ես` ետնեալս եւ ունայնացեալս ամենայն գործոց բարեաց, յոքնամեղ եւ բիւր յանցանաց պարտական, փանաքի եւ թարմատար գրիչ, երեսս անկեալ առ ոտս ամենեցուն, սրտառուչ կականմամբ եւ բազում արտասուաւք խնդրեմ ի ջենջ, որ առ այժմս էք, եւ որ զկնի գալոց էք, զի եւ զիմս անարժանութիւնս արժանի արասջիք յիշատակի բարեաց խնդրելով ի Տէր զթողութիւն յանցանաց իմոց, որպէսզի եւ դուք կարող լինիջիք ասել առ Հայր մեր երկնաւոր: Թող մեզ զպարտս մեր, որպէս եւ մեք թողաք մերոց պարտապանացն. եւ որ առատն է ի պարգեւս, եւ ողորմնփ առ ամենեսեան, որ խնդրէն ի սմանէ, ողորմեսցի ամենեցուն յիշողացդ եւ յիշելոցս իւրում փառաւոր եւ միւսանգամ գալստեանն, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս:

Յայսմ ամի ել կայսրն Ալամանաց Ըմբրիուրն, այսինքն թագաւորաց թագաւորն, իբրեւ այն թէ յԱստուծոյ առաքեալ, քանզի ոմանք յանաւրինաց հնազանդեցան նմա, եւ արարին խաղաղութիւն, եւ ետուն սիրով զսուրբ քաղաքն Երուսաղէմ, եւ այլ բազում ամրոցս, քանզի ազգն Իսմայելեան դողան սարսափմամբ յահէ նորա եւ եղեն փախստական եւ սոքա գնացեալ մտին ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ, եւ սկիզբն արարին շինման, որ ի նոցանէն աւերեալ էր: Եւ եղեւ ուրախութիւն եւ ցնծութիւն ամենայն հաւատացելոց եւ բերկրալից խնդութեամբ, եւ գրքւանաւք ընթանան ամենեքեան երկրպագութիւն սուրբ գերեզմանին, քանզի հաշտեցաւ աստուածութիւնն ողորմութեամբ ընդ արարածս եւ թողութիւն շնորհեաց մեզ: Արդ, զի՞նչ տացուք տրիտուր Տեառն, բայց միայն աւրհնեսցուք, գովեսցուք բարեբանեսցուք, ծունր կրկնեսցուք եւ երկրպագութեամբ հանդերձ, որում վայել է փառք եւ պատիւ` յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն:

***

ՃԱՌԸՆՏԻՐ

Երեւան 6169 (1227 թ. )

Ստացող` Վարդան վարդապետ

Վայր` աւագ վանք

<202b> Ի թուականութեանս Հայոց ի ՈՀԶ (1227) ծախաւք եւ ընչիւք նուաստ սպասաւորի բանի Վարդանա գրեցաւ ցանգալի կտակս, իսկ ՈՀԷ (1228) կազմեցաւ, եւ զի ոչ էր կարդացած եւ ուղղած, ի ՈՀԸ (1229) կարդացի եւ ոչ կարացի ուղղել, վասն զի շատ էր սղալն աւելի եւ պակաս, զոր ոչ կարացի զաւելին հանել եւ կամ զպակասն գրել, վասն զի նորակազմ էր գիրքս եւ սաստիկ պինդ: Եւ եհաս ինձ սուգ անմխիթար, վասն զի սիրեցեալ եղբայր մի էր, որում անուն Յակոբ` վախճանեցաւ եւ եթող բազում տղայս, որ[բ]ս եւ աղքատ, այլ եւ ծերացեալ մայր, որ կարի եւս թշուառացուցանէր զիս ողբովք, այլ եւ քոյր եւ եղբաւր էին սոքա երեքեան, ի միում ամսեան վախճանեցան, ընդ որ կարի յոյժ վիրաւորեցա, մանաւանդ զմտաւ ածելով զերկու դաս որբերն: Վասն որոյ աղաչեմ զսուրբ եւ զպատուական ընթերցողստ յիշեսջիք զնոսա ի մաքրափայլ աղաւթս ձեր, այլ եւ զտառապեալ կրաւնաւորս զՎարդան զստացող գրոցս, եւ զծնողս, եւ զեղբարսն իմ` զհոգեւոր եւ զմարմնաւոր, այլեւ զայնոսիկ, որ յաձնեալ են յիշատակեալ յաղաւթս, որպէս զի բարեխաւսութեամբ եւ աղաւթիւք Սրբոյ Աստուածածնին` մաւրն լուսոյ, Յովանու Կարապետին եւ Սրբոյն Ստեփանոսի աղաւթիւք, եւ չարչարանաւք Լուսաւորչին մերոյ Գրիգորի, նահատակութեամբ եւ հեղմամբ արեամբ յոգնախումբ եւ բազմերանեան սուրբ եւ փառաւորեալ վկայիս, որ ի սմա հաւաքեալ կան, յիշատակելոյս եւ յիշողացդ ողորմեսցի, մեղաց եւ յանցանաց թողութիւն շնորհեսցէ եւ իւրում սուրբ արքայութեանն արժանի արասցէ, եւ նմա փառք յաւիտեանս, ամէն:

Յայսմ ամի Խորազմ շահն բազում գաւառս աւարեաց եւ անմարդ արար, եւ անթիւ զաւրաւք պաշարեաց զԽլաթ եւ ունի ի մեծ նեղութիւն, որ եւ առ ի նոյն ամի:

***

ԺՈՂՈՎԱԾՈՅ

Երեւան 472

Գրիչ` Մարկոս

ա

<265b> Ի թուական[ու]թիւնս Հայոց ՈՀԸ (1229), գրեցաւ բուրաստանս ամենազան պտղաւք եւ ապականացաւք, այլ անմահականաւք, աւետար[ան]ականաւք, առաքելականաւք եւ մարգ[ար]եայկանաւք ի ձեռն ան[պ[իտան երիցոյ Մարկոս կոչեցեալ, որ ա[ն]ուամբ միայն եւ գործով ոչ զնոյն կատ[ար]եալ: Զի յայսմ ամի ել չարեաց թագաւոր Ջալալատին կոչեցեալ:

բ

<197b> Ով իմաստասէր անձ, սիրով հայիր եւ մի բա[մ]բասէր, զի կարողութեամբ նմանիլ Աստուծոյ, ասացեալ իմա[ս]տնոց, այլեւ ժամանակ ամենայն իր, զի ժամա[նա]կս խ[ի]ստ էր տարտարոս, եւ ես փախստեալ, վասն] յ[անցանաց իմոց` յանաւրինաց, եւ զմիտս գերէր սատանայ, վասն այնր սխալ է եւ անարուեստ գրեցի: Եւ ես Մարկոս սուտ երեց կոչեցեալ, զոր գծեցի զգի[ր]ս զայս անար[ու]եստ բաժանմամբ, աղաչեմ զամենիսեան, որք կարդայք զանճառ բուրաստանս այնմենա Տեառն լցեալ անմահական ճաշակաւն, որ մնա ի կեանս, զտառապեալ ոգիս յաղաւթս յիշեսջիք, եւ Աստուած զձեզ յիշէ:

գ

<246b> Ո՜վ եղբայր պատուական, որ կամիս շահեալ յաստուած[այ]ին կտակէս, զիս սուտանուն քահանա յիշեա յաղաւթս, եւ սխալանաց թողութիւն արա, վասն զի ես տգէտ եւ ժամանակս տարտարոս` ի չար Նետողացս, բայց փոքր մի խաղաղացաւ կամաւքն Աստուծոյ:

***

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Վենետիկ 122, Սարգիսեան, Ցուցակ Ա, էջ 537-538

Գրիչ` Ստեփանոս

ա

<245b> Աւրհնեալ է Քրիստոս Աստուած իմ, ամէն: Թուիս ՈՀԸ (1229):

բ

<189b> Տէր ողորմեա Ստեփանոսի յոյժ մեղաւորի, եւ [որ] ասէ ամէն, եւ նմայ Տէր ողորմեայ:

***

ԺԱՄԱՆԱԿԱԳՐՈՒԹԻՒՆ ՄԻԽԱՅԻԼԻ ԱՍՈՐԻՒՈՅ

Երուսաղէմ 662, Պողարեան, Ցուցակ Գ, էջ 94 (1679)

Ի թվին Հայոց ՈՀԸ (1229) կատարեցաւ աշխարհապատում Պատմութիւնս տէր Միխայէլի սուրբ, պատրիարգին Ասորոց, զոր ստուգիւ գրեաց ծայրաքաղ առնելով, յաստուածաստեղծ մարդոյն Ադամայ սկիզբն առնելով` ասաց մի ըստ միոջէ զկարգ եւ զծնունդ եւ զշինութիւն արարածոցս, զոր նախ քան ջրհեղեղն աշխարհակործան, եւ զոր յետո ջրհեղեղին յորդոցն Նոյի շինեալ եւ աճել ըստ հրամանի, եւ ուխտեցին ամենակալին Աստուծոյ, որ եդ ընդ նոսա յետ ջրհեղեղին: Եւ ի վերայ այսորիկ զկարգ եւ զթիւ թագաւորացն Հոռոմոց եւ զՊարսից, եւ զկնի Պարսից թագաւորութեան վճարելոյ` սկիզբն առնէ թագաւորութեան Արաբկաց, որ են Տաճիկք. եւ զկատարածի սոցա զԹուրքաց սուլտանութիւնն եւ զտիրելն բազում ազգաց եւ ազանց: Որ են թիւք ելիցն Ադամայ մինչեւ ի ժամանակս կատարելոյ գրոցս ի ձեռն Միխայէլի Ասորաց պատրիարգի ամի ԶՌԴՃ եւ Լ (6430), եւ այժմ է թիւս Հայոց ՈՀԸ (1229):

***

Խնդիրք եւ հարցումն տէր Միքայէլի Անդիոքայ եպիսկոպոսին ի մեղաւորէս Վարդանայ եթէ որպիսի աւրինակաւ է մարդս պատկեր Աստուծոյ

Երեւան 8198 (ԺԳ դար)

<75a> Ով գերապատուեալդ յԱստուծոյ եւ ի մարդկանէ, հրեշտականուն եպիսկոպոս տէր Միքայէլ մեծին Անտիոքու եւ սուրբ ուխտիս, որ կոչի Յիզվանց…

<77a> …Եւ սկսայց կատարել զհրամանս քո զոր տայ Սուրբ Հոգին ի հին յիշատակաց եւ ի յուսմանց, բայց եւ ամենայն ի շնորհաց նորա լինի եւ ոչ ի մեր ջանուց, քանզի խաւարեցաւ միտք իմ յախտից աշխարհիս, եւ նուաղեցաւ յոյս աչացս եւ տկարացեալ ծերութեամբս ապայ սէրն քո մոռանալ տայ ինձ զամենայն, նայ եւ զի մնասցէ սայ ի ձեռս քո ինձ յիշատակ, որպէս զի յետ մահու յիշատակեսցես զողորմելիս առաջի անմահ գառինն Քրիստոսի, որ վասն մեր զենանի անծախապէս, բայց եւ երկեայ յԱստուծոյ եւ սկսայ, զի մի պատժեսցէ զիս ընդ այրն քանքարաթագոյց, ի վերայ այլ անթիւ յանցանաց իմոց:

Եւ դու ընկալ զսա ի ձեռաց իմոց սիրով, որպէս Քրիստոս ընկալաւ զխէրեւէշն ի ձեռաց երանելի այրոյն, եւ արդիւնացուսցէ զսա Քրիստոս <77b> ի հոգիս քո եւ զամենայն լսողաց, մինչեւ ի կատարած աշխարհիս, եւ պսակ լուսափայլ արասցէ զսայ Աստուած ի գլուխ քո այժմ աւ յաւուրն դատաստանի, եւ նմայ փառք յաւիտեան: