Հայերէն Յիշատակարաններ

       1335
      
       ԺՈՂՈՎԱԾՈՒ
      
       Երեւան 2776
      
       Գրիչ` Գրիգոր երէց
      
       ... Այս ամենայն սքանչելիքս, որ սուրբ գրաւքս մեզ ցուցան,
      
       Ի յԱդամայ եղեւ սկիզբն, մինչեւ ի յայս նոր թուական`
      
       Եւթն հարիւր ութսուն եւ չորս (1335), որ զաւրացան յազգն
      
       Հագարեան`
      
       Իսմայէլեանք եւ մոգականք, որք ընդ իրար կան միաբան:
      
       Ի յայսմ ամի էր զաւրացեալ Բուսայիթ ղան
      
       Եւ ընդ իւրոյ իշխանութեամբ ունէր զաշխարհըս ամենայն,
      
       Խորասան տիրել ուժգին, մինչեւ ի գետն Ամու անըւան,
      
       ԶԱսորեստան եւ զՄիջագետն եւ զԲաբել աշխարհն ի լման,
      
       ԶԿիլիկիայ եւ զՀոռոմք, նայ եւ զաշխարհն Պալհաւեան,
      
       Նայ եւ զաթոռ սաղմոսողին եւ զգաւառն վրացական:
      
       Ժանտաբարու եդեալ գազան քրիստոնէից ազգիս Հայկեան,
      
       Է ծարաւի մերո արեան գազանարբու կարճի նըման,
      
       Նայ մարտ եդեալ յեկեղեցիս եւ տապալէր զամէն սահման,
      
       Եւ խորհուրդ չար միտս ունելով կապուտ կտաւ եդեալ նշան,
      
       Կռփահարեալ յամէն դիմաց զմեզ առնէին հալածական.
      
       Փրկչին հրամանքն աստ կատարի յաւետարանն, որ մեզ կարդան,
      
       Ի ժողովոյն իւրեանց պղծի զձեզ արտաքսեն վարըստական,
      
       Մեծ բռնութեամբ լինէր տիրել ուրախալի անվրիպական:
      
       Ի յայսմ ամի էր թագաւոր ազգիս հայոց յոյժ գիտնական
      
       Լեւոն անուն, յազգէ մեծաց եւ հարազատ յոյժ աննման:
      
       Այս ամենայն բանքս, որ աստի-անտի ի մի ժողովեցան,
      
       Վասն միոյ պատուականի, որ յայս վայրի ներգործեցան,
      
       Եպիսկոպոս մի հրաշալի, բազմաց պատւած եւ մեզ ցուցան,
      
       Տէր Մաթէոս սա անուանի` որբոց'ւ այրեաց եղեալ պաշտպան.
      
       Հետեւելով փրկչին ձայնի` հոգալ զաղքատս'ւ ածել սեղան,
      
       Յոլով աղաւթս առանձնական սա կատարէր արիական,
      
       Եթէ աստուած փրկեաց զաշխարհս ի խաբողէն իւրմէ սահման,
      
       Բայց հիացումն զիս պատեաց, զինչ սա հոգայր զազգս մարդկան,
      
       Զի հողեղէն մարդ յաշխարհի զանձն կամաւ տվեալ մահւան,
      
       Ի յաշխարհէ չհրաժարելով եւ տիրելով երանութեան.
      
       Ահա տեսաք նոր սքանչելիք եւ կատարեալ զփրկչին հրաման,
      
       ԹԷ վաճառէ, զոր ինչ ունիս, լեր իմ գանձին վաճառական,
      
       Ըզմեծութիւնն ոչ թողլով, ստացաւ զակունքն պատւական,
      
       Գանձէ զգանձն իւր ի յերկինս, փառաւորեաց զաստուածըն բան:
      
       Դառն եւ ի վիշտ ժամանակիս, որ քրիստոնեայք մեղաւք մեռան,
      
       Զսովորական մեղքն չթողուն արհամարհել զպատւիրան,
      
       Անուամբ կոչեալ են քրիստոնեայք, գործով հեռի յոյժ անպիտան,
      
       Չխոստովանեալ զծածուկ բան, լուկ հաղորդին յոյժ անարժան,
      
       Ապիրատ'ւ անբարտաւան, յեկեղեցոյ դուռն ոչ երթան,
      
       Ոչ սրբոց տաւն մեծարեն, ոչ աւտարաց դնեն սեղան:
      
       Տէրն ոչ արար ընդ մեր մեղացն, աստուածութեան կամք
      
       քաղցրացան,
      
       Յարոյց կրկին կանկնող բնութեանս, ըստ առաջին մաթէոսեան.
      
       Լուսաւորիչ սուրբ հաւատոյս, որպէս Գրիգոր Պարթեւական,
      
       Որ զշարժեալ թոյն մահաբեր իժիցն արար փախստական
      
       Քաղկեդոնի [չա՞ր ] անգեղով` զՆեստոր առնէր թշւառական:
      
       Այլ եւ զալիս բռնաւորաց քաղցրացուցեալ յոյժ աննման,
      
       Որք հանապազ մեծ վիշտ կամին փոքրիկ գնդիս այս պետրոսեան,
      
       Իսկ սայ նման սուրբ Գէորգայ` Թէոդորոս չարին սուզան,
      
       Եւ սուրբ Սարգսի յոյժ զաւրութեամբ, Մեռկեռոսի խաչիւ նշան,
      
       Եւս առաւել տէր Մաթէոս փայլեաց ի յազգս հայկազան,
      
       Որպէս զարծիւ սլանալով առ թագաւոր եւ ընդ իշխան,
      
       Շիջուցանէր զբարկութիւն, որ բորբոքէր բաբելական:
      
       Յոյժ տրտմութիւն փարատեցաւ, ի խաւարէն զերծեալ լուծան,
      
       Զտիւ եւ զգիշեր ոչ դադարեալ զաղաւթս առնել, որ իւր սահման:
      
       Ոչ թէ լսել եմ եւ գրել, այլ իմ տեսած է զինչ գրեցան,
      
       Կամք ունէի յերկար ասել, թէ կարդացաւղքն չձանձրանան:
      
       Պիտէր ի յայս ժամանակիս սուրբըն Ներսէս աստուածաբան,
      
       Որ նա պատվէր զինչ որ արժէր զիմ հոգեւոր տէրս պատւական.
      
       Թէ չէ ես ի՞նչ արժան լինիմ ի դէմ մարդկանց խաւսել մէկ բան,
      
       Եւ կամ շինել ոտանաւոր անճառիցս այս վիպասան,
      
       Զի մեղուցեալ եւ ապիկար, տկար ոգի անձն անարժան,
      
       Այլ զի տեսի զայս բարութիւնս, որ յիմ աւուրս գործեցան,
      
       Յայնժամ եւ զիս ստիպումն հոգոյս յաղթեաց'ւ ասել ետ ինձ զայս բան:
      
       Բայց թէ կամիս հարցող լինել չեմ յայս տեղեացս ես բնական,
      
       Այլ եւ աւտար ի սահմանացս եւ անբնակ մոլորական,
      
       Չունիմ դադարք ի մի տեղի ոչ մի աւուր հանգըստարան,
      
       Եւ թէ անունս հարցանես Գրիգոր չերէց եմ անարժան,
      
       Որ կարգեցի յայսմ տառի տունըս թվով հարիւր եւ քսան:
      
       ԱՒԵՏԱՐԱՆ
      
       Երեւան 7599 (տես նաեւ 1604 թ. )
      
       Վայր ` Կարին
      
       ... Արդ, յերես անկեալ աղաչեմ զամենեսեան վասն սիրոյն քրիստոսի, իմ մահու չափ մեղացն, որ գործել եմ, թողութիւն խնդրեցէք ի Քրիստոսէ աստուծոյ մերոյ, եւ մեր ծնաւղացն, հաւրն իմոյ Վարդերեսի, եւ մաւրն իմոյ Հարկիք տիկնայ, եւ արեամբ նահատակեալ եղբաւրն իմ Գրիգորու, զոր եւ մեզ խնդրէք` տացէ ձեզ Քրիստոս:
      
       Գրեցաւ ի նեղ եւ դառն ժամանակիս, ի ղանութիւնն ա[յ]լազգեաց Բուսաիտին, ի հայրապետութիւնն մեր տէր Յակոբայ, եւ ի հայոց թագաւորութիւնն Լեւոնայ, ի թվ. ՉՁԴ. (1335), եւ ինքն աստուած աւրհնեալ յաւիտե[ա]ն:
      
       Գրեցաւ ի Կարնոյ քաղաք, ըն[դ ] հովանեաւ սուրբ Ստեփանոսի Նախավկայիս, աղաչեմ սղալանաց կամ պակասութեան մի մեղադրէք, ի դառնութեան ժամանակիս եւ ի նեղութենէս, ի սրտիս տրտմութենէս այս չափս գրեցաւ, մէկ բերանով հայր մեր յերկինս ասացէք եւ հառաչմամբ սրտիւ թողութիւն խնդրեցէք ի Քրիստոսէ, եւ աստուած մե ր յիշողացտ ողորմեսցի , ամէն:
      
       ԱՒԵՏԱՐԱՆ
      
       Վասպ. 115. Լալ. Ցուց. էջ 248 -249 (Աղթամար)
      
       վայր` Ուռնկար անապատ
      
       Գրեցաւ գերարփիս այս եւ գերալուրս ... ի յանապատիս Ուռնկար կոչեցեալ, ընդ հովանեաւ սուրբ եւ յաղթող եւ աստուածընկալ սուրբ Նշանի, եւ սրբոյն Ստեփաննոսի, եւ առաքելոյն Պետրոսի, ի յաշխարհակալութեանն Բուսայիդ ղանին, ի հայրապետութեան տեառն Զաքարիայի, ի յառաջնորդութեան տեղոյս Ղազար կրաւնաւորի: Յիշատակ ամենիմաստ, ամենագով, քաղցրահայեաց եւ արդիւնայկատար, սըրբայսնեալ եւ աստուածահափոյ, սրբասէր |||
      
       ԱՒԵՏԱՐԱՆ
      
       Ալիշան, Հայապատում, էջ 527
      
       ... Յայսմ ժամանակի երեւեալ քաջ եւ արի, յաղթող եւ բարձրաբազուկ իշխանաց իշխանն` յազգէ Վաչէի, որդի Տայիրին, որդւոյ բա-
      
       րեպաշտ եւ աստուածասէր Քրդին, որ եւ անուն նորա Քուրդ կոչի, որոյ անուամբն եւ քաջութեա մբն նմաց գաւառս մեր եւ վանորայքս անշարժ եւ անվնաս յայսմ մեղսաշարժ եւ դառն ցասմունցս. զի յայսմ նուազեալ եւ դառնացեալ աւուրս, որ վասն մեղաց մերոց, երեւեալ մեծափառ եւ աստուածահաճոյ մեծ զօրավարն եւ երեւելի նախամարտիկ, պարծանաց եւ զարդու զաւակն Հայաստանեաց, ամենօրհնեա լ Քուրդն. զի ոտնաձայնք երիվարացն նորա, եւ ճոճիւն նիզակացն, եւ փայլատակումն սուսերացն, ճայթմունք աղեղացն, եւ կուռ զրահքն եւ ասպարափակ լինելն, եւ այլ ահարկու կազմուածն` զարհուրեցուցանէին զթշնամիսն, թո'ղ զյաղթութիւն եւ զքաջութիւն, եւ բազում պատերազմաց վանումն ի ձեռ ն նորա, եւ ազատազօրաց նորա բազմութիւն, գեղեցկութեամբ ` իբրեւ զօր երկնից, եւ քաջութեամբ` իբրեւ զառիւծ կամ իբրեւ քաջարծուի ի վերայ Հայաստանեաց, յամենայն պատերազմունս: Այնու` առաջի այլասեռ թագաւորացն` Ղազանին եւ Ղարապանդին եւ Պուսայիդի եւ մեծամեծ եւ սպարապետ նոյի նացն մեծարգոյ եւ փառաւոր երեւեալ, եւ յամենայն շուք եւ պատիւ եւ խիլայ ընդունեալ, պահէր խնամօքն եւ ողորմութեամբն աստուծոյ զգաւառս եւ զվաներս ի խաղաղութեան, եւ այլոց գաւառակցացն բազում կարեկից եւ օգնական լինէր: Որոյ` աջն անեղին եւ բազուկն հզօրին աստուծոյ հովանի եւ պահա պան լիցի նմա ի տուէ եւ ի գիշերի, աստուածասէր եւ բարեսէր ամուսնաւն Խոյան խաթունիւն եւ ամենայն հեծելազօրացն: Քաղցրասցի նմա աչք բռնաւորաց եւ մեծամեծաց, եւ թշնամիք նորա առաջի նորա յամօթ եւ նկուն լիցին, եւ իբրեւ զԿորխ եւ զԴադան յանդունդս իջցեն. եւ ձեռք նորա հանապազ ի վերայ թիկնանց թշնամեաց իւրոց , ամէն:
      
       ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆՔ ԱՌԱԿԱՑ ՆԵՐՍԻՍԻ ԼԱՄԲՐՈՆԱՑՒՈՅ ԵՒ ԵՐԳՈՑ ԵՐԳՈՅՆ ՎԱՐԴԱՆԱՅ ԵՒ ԳՐԻԳՈՐԻ ՆԱՐԵԿԱՑՒՈՅ
      
       Երեւան 1141
      
       Գրիչ ` Գրիգոր
      
       վայր ` Գլաձոր
      
       ա
      
       ... Ի թուականութեան հայկազեանս տումարի ՉՁԴ. (1335), եւ յաշխարհակալութիւնս Պուսաիտ խանին, որ յազգէն նետողաց. յորժամ կատարեցօ մատեանս աստուածային ի գծելոյ, գոյժ տարածեցօ թէ Պուսաիտն յօելօ (իմա` հաւելաւ ) ի հարսն իւր: Թագաւորութիւնն Հայոց Ղեւոնի բարեպաշտի, նմանեալ նախնեացն սրբոց` Կոս[տանդնի եւ]
      
       Թէոդ[ոսի ], ըստ այնմ պսակեալ ի հրեշտակ[աց ], եւ ի հայրապետութեանն տեառն Յակովբա, եւ ի վարժապետութիւն մանկանց Սիոնի տեառն իմոյ` վսեմական անյաղթ հռետորին յԵսաեա, որ բարի կամօք շնորհեաց զօրինակս գրել` զդպրութիւնս առակօոր հանճարոյ աստուածայնոյն Սողոմոնի, զոր բոցայայտեալ է Ներսէսի արքեպիսկոպոսի Ղամռօնի տեառն եւ տիեզերալոյս վարդապետի: Ի նահանգիս Սիւնեաց, ի գաւառիս Վայոցձոր, բարձրադիտակ մենաստանիս Գլաձոր, որ յանհմուտ եւ գնչու արանց Գայլաձոր ասի , յորս հօաքեալ հրճւին ի սմա հարազատ ծնունդք սուրբ եկեղեցոյ հայկազինս տոհմի, ի տար փումն սիրոյ անճառ խորհրդոյ տնօրէնութեան անմահ փեսային Յիսուսի, ըստ էլլադական սահման պայմանի, որք յոլովք ի սոցանէ աշխատեցան ի ծրագրութիւն սորա, հրամանօ նախասացեալ առնն, ուստի յայտնագոյն հմտաբար տեսողաց յայլատարազ գրչացս:
      
       Արդ, որ ոք պատահի յարձանս անշունչս, բայց բանօոր իբր կենդան ընթերցեալ, յիշեսջիք ի բարի զստացօղ սորայ եւ զվաելօղ` զՍարգիս քահանայ, որ հանդերձեալ է գօազան առ[ն]ուլ րաբունի , եւ զեղբայր իւր միայնակե[ց ], եւ ամենայն մերձօորօք իւրաւք: Ո ոք որ հանդիպիք մատենիս կարդալով, յիշեսջիք ի քաղցր յոյսն մեր Քրիստոս եւ ի հայր նորին եւ ի հոգին սուրբ եւ երրորդութեանն անձնօորութիւն հասարակ միազազոյն` յիշելոցս եւ յիշողացդ, ամէն , ամէն:
      
       Նաեւ զիս` զգծող մատինիս զԳրիգոր, թերեւս արժանի առնէք յիշման, եւ զմերսն ամենայն ի Քրիստոս Յիսուս ի տէր մեր, որում փառք յօիտ[եանս ] յօիտենից:
      
       բ
      
       Զստացող սուրբ մատենիս` զսաղոմովնեան առակիս , եւ զմեկնեալ եւ զպարզեալս ի Ներսիսէ եպիսկոպոսէ` զհամանունակի, ըզՍարգիս պատուական քահանայ եւ ընտիր կրաւնաւորս, զստացաւղ սուրբ տառիս գրեայ Քրիստոս ի գիր քո կենդանի, ամենայն զարմիւք իւրովք: Այլ եւ զիս` զանպիտան եւ զանարհեստ գրիչ Գրիգոր սուտանուն քահանայ եւ զծնօղսն մեր:
      
       ԱՒԵՏԱՐԱՆ
      
       Վասպ. 117. Լալ. Ցուց. էջ 253-254 (Կտուց անապատ)
      
       Վայր` Ի գաւառս Լոմպարտք (Իտալիա),
      
       ի վանս Սէն-Պէնէտ
      
       Յամի [եւթնհարիւրերորդի ] ութսուներորդ եւ չորրորդի թուականութեան Հայկազեան տումարի (1335) կատարեցաւ սուրբ աւետա-
      
       րանս ձեռամբ յոքնամեղաւոր ||| ի գաւառս, որ կոչի Լոմպարտք, ի վանս որ է Սան-Պէնետ ընդ հովանեաւ սուրբ եկեղեցւոյս, որ հանգըստարան [է ] սուրբ եւ սքանչելագործ ճգնաւորի Քրիստոսի Սիմէոնի |||
      
       ՃԱՌԸՆՏԻՐ
      
       Վենետ. 222 Ցուց. հտ. Բ . էջ` 346-351
      
       Գրիչ` Ներսէս Կրակցի
      
       վայր ` Երուսաղէմ
      
       ա
      
       ... Արդ, գերապայծառ գիրքս ցանկալի եւ զանազան պտղով ի լի, դրախտ ախորժելի եւ ծաղկաւէտ բուրաստանի տէրունական տաւնից, եւ նահապետաց, եւ մարգարէից, եւ առաքելոց, եւ վ կայից, եւ կուսից պատմութիւն ի սմա գտանի, որ ճառընտիր եւ տաւնակ[ա]նի ձագ սա կոչի:
      
       Գրեցաւ ձեռամբ անարժանի եւ աներկեղի, որ Ներսէս անուն կոչի , ստունգանող պատուիրանի եւ յանցաւոր տեառն աւրինի, սուտանուն աբեղայի եւ մեղաւոր յամենայնի. ի Հայկազեանս թուականի ՉՁԴ. (1335) համարի, ի վանս հրեշտակապետացն Միքայէլի եւ Գաբրիէլի, եւ ի տեղիքս տէրունի` Երուսաղէմի սուրբ քաղաքի:
      
       Բայց ժամանակս էր անբարի, գոլով տեղիքս տեառն գերի, աւերեալ հիմնյատակի, անակնկալ թէ այլ շինի: Քրիստոնէից ազգք նախատի, անաւրինաց կոխան լինի: Բայց լսեցաք համբաւ բ արի, թէ ֆռանգ ազգն շարժի վասն տեղացս տէրունի` Երուսաղէմայ սուրբ քաղաքի. երանի թէ այս մեզ լինի, որ մեր բեկեալ սիրտս կանգնի, գլուխ անկեալ մեր ի գետն[ի ]` մինչեւ յերկինս բարձրասցի, նշան խաչին պայծառասցի, եկեղեցի զարդարեսցի:
      
       Բայց ըստ գործոցս, որ դեռ գործի, չեմ իմնալ թէ այդ մեզ լինի: Բայց ամենայն ինչ կարելի տեառն աստուծոյ իմ ` Յիսուսի:
      
       զայս դառնաշունչ ժամանակի, եւ ի նուաղել հայոց ազգի, անաւրէն ազգն Իսմայէլի յարեան ի վերա երկրին Կիլիկէի. եւ զամէնն ի սուր մաշեցին սուսերի , եւ զայլն ի Մսըր վարեցին գերի, եւ զկէսն` ի յերկիրն Խարամնի:
      
       Եւ Յիսուս Քրիստոս` տէրն ամենայնի, գերելոցն արասցէ բարի:
      
       Եւ ի սոյն ժամանակի է թագաւոր Հայոց ազգի երիտասարդ ըստ հասակի, որոյ Լեւոն անուն կոչի, պճնեալ թագիւ տեառն Յիսուսի. եւ ի հայոց ազգի հայրապետի տէր Յակովբի, եւ ի յաթոռակալութեան Երուսաղէմի սուրբ քաղաքի, որոյ տէր Յովաննէս անուն կոչի, եւ իւր ծնողացն եւ քաւրն Մարեմթագի` հայրազատի, որ արդեամբք յորդորեաց զիս ի գրել ճառի...
      
       Ո՜վ, կարդացաւղք այսմ գրի եւ հանդիպիք սղալի, նա դուք ուղղեցէք սիրով եւ մի եպերելի, զի ի վշտալից ժամս գրեցի, որ է աչքս պակաս ել ի լուսի, եւ ստամոքցաւ յամէն ժամի, եւ չունէի մխիթարաւղ ոչ եղբաւրէ եւ ոչ յընկերոջի, բայց միայն յաստուծոյ ամենայնի: Եւ էր տեղիքս յորում գրէի խիստ եկ եւ դարձ մարդի:
      
       Արդ, տեսա զիս մեղաւք ի լի, զջան ի սրտի գրի, եւ ձեր աղաւթիւք սուրբ տառքս ի գլուխ [հանի ], զի սա ինձ բարեխաւս լինի առ Յիսուս աստուածն իմ եւ ամենայնի, որ ինձ եւ ձեզ ողորմեսցի: Այլ եւ հոգւով ցանկայի, որ յիմ ձեռացս գրի կենայր ի դուռն սուրբ Սիոնի եւ սուրբ քառասուն վկա յիցն Քրիստոսի, զի յաւուրն աներեկի բարեխաւս լինին հոգւոյ իմոյ եւ մարմնի. այլ եւ ծնողացն իմոց` Աւտարշահի եւ Շնոհֆորի, եւ քաւրն` Ավծնի, եւ իր տղայոցն ամենայնի, եւ Սէթ պարոնի , եւ քեռեցն իմոց` միակեց Յովանիսի` ի հետ աստուծոյ ինձ երախտաւորի, եւ ծեր Հանիսին, եւ տէր Պապի, եւ Կոստանցի, եւ Աւետի, եւ Վասլի, եւ մաւրքաւրեացն` Մինայ, Ֆիմի, եւ Ֆրի , եւ Քաւհարխաթունի, Մամախաթունի, եւ Կիրայի, եւ Գորգ Մազմնի, եւ իւր տղայոցն ամենայնի, եւ Ստեփան Խազանի, եւ Լեւոնին, եւ Հեթումին, եւ իր տղայոցն ամենայնի, եւ Կոստանդին աբեղին, եւ իր ծնողացն եւ քերցն ամենայնի, եւ Անխալատի, եւ իր տղայոցն, Տիկնացտիկնի, եւ Տնդնի, եւ այլոց ամենայնի, եւ բնակչաց Կրակոյն ամենայնի, եւս առաւել, որ են ի դուռն Սիոնի` առաջնոցն եւ վերջնոցն, որ են յայսմ ժամանակի, հոգեւոր հաւրն` Մարտիրոս քահանայի, եւ իրիցկնոջն, եւ իր տղայոցն` Թորոս աբեղայի, եւ Պաւղոսի, եւ Յովանէս քահանայի, եւ Հեթում քահանային, եւ նորընծայ քահանայիցդ Թորոսի, եւ իր եղբաւրն Յովանէս աբեղի , եւ Բ. Սիմէոնին, եւ Ստեփանոսի, եւ այլոց հարցն եւ մարցդ, որ կան ի դուռն սուրբ Սիոնի` Պակէ եւ Սիրի, եւ իր տղային տէր Կոստանդնի, որ հալածեալ է վասն սուրբ հարցն ուղիղ կանոնի , եւ ննջեցեալ քահանիցն Թորոսի եւ Ճաւշլնի, եւ իր տղային Վասլի, եւ սուրբ եղբարցս, որ բնակեալ են ի սուրբ քաղաքս Երուսաղէմի ...: Եւ կուսակրաւն հոգեւոր եղբաւրն մեր Մատթէոսի` գրոց կապողի, եւ իր ծնողացն, եւ եղբարցն ամենայնի ..., եւ գրողիս եւ ստացողի այսմ տառի միշտ թողութիւն մեղաց խնդրի յարարչէն ամենայնի, որ ձեզ եւ մեզ շնորհէ ձրի, որ ոչ ստացայ այլ ինչ յերկրի, բայց զգիրս ցանկալի...:
      
       բ
      
       Ո՜վ եղբարք, յազգի յազգի խապրնոցս չգիտեմ թէ ինչ կու գրեմ, զի կու ասեն` թէ զխատի մի տաճկնին այասցիք կոտրել են:
      
       գ
      
       Հազար վայ ինձ եւ ամէն Երուսաղէմացեց քրիստոնէիցս, որ զետ նինուէցիքն կու տապինք յահէ անաւրինացս, թէ ոչխարազինիս չար
      
       տաւին իւրեանց, զամէն հայ քրիստոնէքս ի մէկ տեղի պիտի ժողովեն եւ սպանեն, զի կու հաչեն` թէ ձեր այասցիքն զխատին եւ զդանըշմներն սպանել են, ամմէնք զքէն ի ձեզ պիտի հանէք. եւ ամէնքս ի դող կանք. եւ բաժին մի փախեան դէպ ի հոռոմ գեղանն. եւ զառաջակայն` աստուծոյ յանձին է եւ ի ւր ծնողին:
      
       դ
      
       Ո՜վ եղբա՜րք, ի չար խապրնոյս, որ կու ասեն, թէ սուլտնայ տղայն բազում զաւրաւք ի վերայ Սսու կու երթայ. նա միտքս խաւրել է, իսկի չգիտեմ թէ ինչ կու գրեմ, եւ այլ, որ իս կի մխիթարիչ չունիմ եղբարց կամ յորդորող. եւ են ամէն ընկերքս հռոմնցիք, եւ Քրիստոսի յուսոյն մերոյ փառք յաւիտեանս , ամէն:
      
       ե
      
       Ո՜վ եղբարք, յորժամ հանդիպիք սղալի, նա դուք ուղղեցէք սիրով եւ մի եպերելով, զի ըղուղս Կրակցի է: Զի վարդապետ մի յղըրկեց զաշակերտն, թէ գնա գլուխ գնէ. նա գնաց գնեց ` ու կերաւ զականջն ու զլեզուն ու զըղուղն, ու եբեր զգանգն առաջեւն եդիր, նա [վարդապետն ] հարցաւ, թէ ու՞ր է ականջն, նա ասաց, թէ ականջ չուներ` խուլ էր, ու՞ր է լեզուն, լեզու չունէր` լեզատ էր, ու՞ր է ըղուղն, ի Կրակայն էր արծել, ըղուղ չունէր:
      
       զ
      
       Ո՜Վ եղբարք, ի յայս ննջեցելոց ճառիցս գրելն, մեծ փորձութիւն հասաւ ի վերաս, որ ոմն անուն Գրիգորէս Խարտբերդցի, նման Յուլիանոսի եւ գործարար Յուգայի, որ գնաց առ տէր Ճաւշլին Ոսկեւընցին, ու ասաց թէ Կարապետ փիլիսոփայն Խարտբերդցին եւ քո Ներսէս Կրակցին չեն այնել ղտաւ[ն]քն ի յուրբաթին եւ ի չորեքշաբաթին, եւ ոչ պաշտեցին ի տաւնի սուրբ Կարապետին, որ էր տաւն ըստ Հոռոմին: Նա տէրը շարժեալ յազդմանէ չարին եւ լսեց իւր չար խորհըրդակցին, յղրկեց չորս աբեղայ նման լեգէոնին, որ էին նման չորս զինւորին, որ զԹովմաս առաքեալն աշտիշուք ի կողն խոցեցին: Եկին ի դուռն Ներսիսին, ու զիմ ռահ ու զգիրգ ի յարեգակն հանին, եւ զդուռն փակեցին եւ զբալնիքն առին. եւ այլ յերջեւ գնացին ի տունն Կարապետին, եւ զհայսն տաշտովն ի դուրսն դրին եւ զայլ ամէն ռահնին. եւ առին զերկուքս եւ տարան ի վե րի վանքն, ի դուռն Սուրբ Յակոբին, թէ այս են, որ ոչ հնազանդին կանոնաց քաղկեդոնին եւ նզովեն զտումարն Լեւոնին: Յառաջ մատուցին զԿարապետն ի դարպասին, եւ առանց հարցափորձին զվեղարն առին ու ձգեցին յերեսս տիրին, եւ տարան ի զնդան բանդին: Յերջեւ զմսկին Ներսիսուկս առին ու վերամբարձ տանէին, նա ջանցի թէ ի դուրս վազէի ի տանէ բռնաւորին, նա յերջեւանց առին զվեղար վեղրգտակին, եւ զիս թողին գլխիբաց ի մէջ հրապարակին, եւ տարան առ ընկերն իմ ի բանդին, եւ պինդ չգուշացուցին, որ վաղիւն տամ դնել ի յերկաթքն Մելէք Նասրին: Նա եկին
      
       ամէն շներն, որ հնազանդել էին չար հրամանին եւ աղաչեցին, որ խալըսեցաք ի տանէ բանդին , զոր հատուսցէ նոցա տէր ըստ իւրեանց անիրաւ դատաստանին: Ո՜վ եղբարք, զայլ աւելին չըկարցի գրել:
      
       ԱՒԵՏԱՐԱՆ
      
       Օքսֆորդ, Տիրայր վրդ . 52. թղթ.
      
       120, էջ 891-896 (տես նաեւ 1341 եւ 1606 թ. )
      
       Գրիչ ` Ներսէս
      
       վայր ` Եկեղեաց գաւառ,
      
       սուրբ Կիրակոսի վանք
      
       ... Արդ` ես նուաստ յամենայնի Մելիքշահս, ի գեղջէ Թիլուխարձէն, զմտաւ ածի զայս ամենայն եւ յիշեցի զայն, որ ասէ թէ` երանի որ ունիցի զաւակ ի Սիոն եւ ընտանեակ յԵրուսաղէմ. եւ գրեալ տվի զսուրբ աւետարանս զայս ողորմութեամբն աստուծոյ յիմ հալալ արդեանց, յիշատակ ինձ, եւ զաւակի իմոյ Ստեփանոս քահանայի, եւ զաւակին իւրոյ Սարգիս տղային եւ ի վայելումն անձանց մերոց եւ յիշատակ ծնաւղաց իւրոց:
      
       Արդ , գրեցաւ սա ի թուաբերութեանս Հայոց ՉՁԴ. (1335), ձեռամբ սուտանուն աբեղայի Ներսէսի, ի թագաւորութեանս Հայոց Լեւոնի որդւոյ Աւշնի, եւ ի հայրապետութեան տեառն Յակովբայ, ի դառն եւ յամբարի ժամանակս, ի գաւառս Եկեղեաց, առ ստորոտով լերինն Բըթնոյ, ի վանքս սրբոյն Կիրակոսի եւ սուրբ Նշանիս:
      
       Եւ արդ, աղաչեմք զձեզ, ո՜վ մանկունք նոր Սիոնի, որք հանդիպիք այս սուրբ գրոցս` կարդայք կամ աւրինակէք, յիշեցէք սրտի մտաւք յաղաւթս ձեր զՄելիքշահն, եւ զկենակիցն իւր զտիկին Վրացն, եւ զզաւակն նոցա զՍտեփաննոս քահանայն, եւ զերիցակինն իւր զՄարթայն, եւ զմիւս զաւակն զԱստուածատուրն, եւ զկենակիցն իւր զԹաճխաթունն, եւ զմիւս այլ զաւակն զԹադէոսն, [եւ զկենակիցն իւր` զփոխեալն առ Քրիստոս զԱղբրացն ], ծնաւղաւք եւ ամենայն նախնեաւք...
      
       ՇԱՐԱԿՆՈՑ
      
       Թորոս Աղբար, Բ. էջ 449-450 (տես նաեւ 1617 թ. )
      
       Գրիչ ` Մանուէլ
      
       վայր` Թիւրքթի անապատ
      
       Փառք քեզ, հոն արեգսագոն կիսագնդի եւ դեմետրի, արարիչ յամենայն արարածոց յիմանեալեաց եւ ի զգալեաց, ի մարմնաւորաց
      
       եւ յանմարմնոց, ի հոգեղինաց իմանալեաց զուարթնոց եւ յամենայն գոյից, այժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս յաւիտենից , ամէն:
      
       Արդ, եղեւ [աւարտ ] սորա ի թվ. Հայոց ՉՁԴ. (1335), ի թագաւորութեան Հայոց չորրորդ Լեւոնի, զոր պահեսցէ տէր աստուած պարագ[այց ] ամաւք, ընդ երկայն աւուրս, ի հայրապետութեան տեառն Յակոբայ, ի մեծ եւ ի հռչակաւոր անապատս, որ կոչի Թիւրքթի, երգ աւրհնութեան, եւ ձայն սաղմոսաց, եւ լուցումն լապտերաց, եւ բուրումն անուշահոտ խնկոց մի պակասեսցի ի սմանէ մինչեւ ի կատարած աշխարհի: Ի խնդրոյ պատուական եւ երջանիկ առաջնորդի սուրբ ուխտիս` տէր Գրիգորու, զոր տէր աստուած պահեսցէ ըստ կամաց իւրոց , ամէն:
      
       Արդ, աղաչեմ զամենեսեանդ , որհանդիպիք այսմ աստուածային մատենիս, յիշեսջիք յաղաւթս ձեր զստացող գրոյս զերիցս երանեալ եւ զծաղկեալ ալեաւք զհայրապետն զտէր Գրիգոր` ծնողիւք եւ բարեկամաւք հանդերձ , ամէն:
      
       Նաեւ զիս, զմեղաւք մեռեալս եւ աշխարհի կենդանիս, զտառապեալ ոգիս զՄանուէլս` գրող սորա, եւ զծնողսն իմ. եւ զսղալս եւ զխոշորութիւն սորա ուղղեցէք եղբայրաբար, զի ժամանակս ձմեռնային էր եւ հիւսիսայինն սաստիկ, եւ տեղիքս լեռնային, եւ ես անարհեստ էի քերականութեան...:
      
       ԺՈՂՈՎԱԾՈՒ ԻՄԱՍՏԱՍԻՐԱԿԱՆ ԳՐՈՑ
      
       Օքսֆորդ. Տիրայր վրդ . 99. թղթ. 122, էջ 1776
      
       Գրիչ ` Մանուէլ
      
       վայր` Ուղագու վանք
      
       ... Փառք ... որ ետ զօրութիւն տկարութեան իմոյ հասանել ի վերջ տառիս: Արդ, աղաչեմ զամենեսեան, որք ընթեռնուք զմատեանս փիլիս[ո]փայական արհեստիցս յիշեսջիք ի սուրբ աղօթս ձեր զմեծ հռետորն մեր զՄեսրոպ` քաղցրահոգի եւ հեզաբարոյ: Տացէ տէր աստւած բազում վարձս աշխատանաց իւրոց յաներեկ աւուրն: Ընդ նմին եւ զանարժան գծողս` զՄանուէլ սարկաւագ, փծուն գրիչ, սպասաւոր բանիս:
      
       Գրեցաւ սա ի թուականութեանս Հայոց ՉՁԴ. (1335), յանապատս, որ կոչի Ուղագու վանք, ընդ հովանեաւ Նախավկայիս , ամէն:
      
       ՃԱՇՈՑ
      
       Ալիշան, Սիսուան, էջ 118 -119
      
       Գրիչ ` Սիմէոն
      
       վայր` Մաւշրէֆի գիւղ
      
       ա
      
       ... Վասն դառնութեան ժամանակիս եւ վասն ծովացեալ մեղաց իմոց, որ ի յայսմ ամի ազգն, որ կոչի Խարաման` մռտեալ էր ընդ
      
       երկիրս Կիլիկւոյ, եւ բազում վնասս գործեցին ի տեղիս տեղիս: Եւ ես պանդխտեալ նստէի ի դղեակն , որ կոչի Գանձէ, առ ստորոտով լեռինն Տիւրոսի, եւ գրեցաւ մասն ինչ ի սմանէ անդ. եւ աւարտ սորա եղեւ ի գեղս` որ կոչի Մաւշրէֆի, ընդ հովանեաւ սրբոյ տաճարիս Կիւրակոսի: Բայց գրեցաւ սուրբ տառս ի յընչից ճգնազգեաց միակեցին Ալեքսի, որ է եկեղեցապան այնմ գեղջի, որ ետ գրել զսա վասն յիշատակի հոգւոյ իւրոյ ... եւ հօր իւրոյ Ամիրշահի ... որ ստացաւ զսա ի յարդեանց իւրոց, եւ ետ ի գեղն Խոզկրտի, ի յեկեղեցին ` որոյ անուն է սուրբ Հոգի:
      
       բ
      
       Տեսեալ պատուելի քահանայիցն` բնակիչք գեղջն որոյ անուն Խոզկրտի յորջորջի, Բարսեղ եւ Յոհաննէս եւ ընկերք նոցին, եւ փափաքանօք խնդրեցին եւ ետուն գրել:
      
       գ
      
       Յիշէ Սիմէոն գրողն եւ ծաղկով զարդարող` զքոյր իւր Ճօճար, եւ այլուր «զստացող տառիս` զսրբասէր կրաւնաւորն զԳրիգոր եւ զհարազատ եղբայրն իւր զպր. Հեթում` զհանգուցեալն ի Քրիստոս»:
      
       ՆԸՒԱՍՏ ՅՈՀԱՆԻՍԻ ԱՐԱՐԵԱԼ ԵՐԳՍ ՈՏԱՆԱՒՈՐ, Ի ԴԵԿՏԵՄԲԵՐ
      
       ԱՄՍՈՅՆ ԵՂԵՒ ԲԱՆ ԽԱՒՍԵԼ ԸՆԴԴԷՄ ԵՐԿԱԲՆԱԿԱՑՆ,
      
       ԴԱՒԱՆՈՒԹԻՒՆ ՈՒՂՂԱՓԱՌ, ԸՍՏ ԽՆԴՐՈՅ ՀՈԳԵՒՈՐ
      
       ԵՂԲԱՒՐՍ ՄԵՐՈՅ ԱՍԼԱՆԻ ԵՒ ԱՅԼ ՔՐԻՍՏՈՆԷԻՑՍ
      
       ԹԱՎՐԻԺԻ, ԶՈՐ ՍԻՐՈՎ ԽՆԴՐԵԱԼ
      
       Երեւան 2776
      
       Հեղինակ` Յովաննէս Տարբերունի
      
       վայր ` Թավրէժ
      
       ... Ես Յովաննէս Տարբերունի,
      
       Որ զսակաւ բանքս երգեցի,
      
       Ո'չ զօրաւոր, այլ ըստ կարի,
      
       Դէմ հոռոմոց եւ ֆռանկի.
      
       ԶՔրիստոս աստուած դաւանեցի
      
       Յերկուց բնութեանց լինելով մի,
      
       Որ չհաւատայ այսմ տառի
      
       Ընդ Յուդայի դատապարտի:
      
       Յերես անկեալ զձեզ աղաչեմ
      
       Յիշման առնել զիս արժանի,
      
       Զեղբայր Ասլանս փառաւք ի լի
      
       Եւ զայլ եղբարսդ Թավրիժի.
      
       Յիշելիք ձեզ զայս գրեցի
      
       Եւ թողութիւն ինձ խնդրեցի.
      
       Եւ Քրիստոսի մարդասիրին
      
       Փառք եւ պատիւ յամենայնի:
      
       ԱՒԵՏԱՐԱՆ
      
       Երեւան 6504
      
       Գրիչ ` Յովանէս
      
       վայր` Փոս անապատ
      
       ա
      
       ... Գրեցաւ սուրբ աւետարանս ի թուիս Հայոց ՉՁԴ. (1335), ի հայրապետութեան տեառն Յակոբա եւ ի թագաւորութեան Հայոց Լեւոնի որդոյ Աւշին թագաւորի, ի յանապատս, որ կոչի Փոս , ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնին եւ սուրբ լուսաւորչին մերոյ Գրիգորի, ի խնդրոյ պատուական քահանային Մարտիրոսի, վասն զի բազում փափաքա
      
       նաւք եւ ըղձալի սրտիւ ետ զսա գրել ի յիշատակ իւր, եւ || եղբարց իւրոց քահանայիցն` Ստեփանոսի , Կոստանդնի, Գրիգորի եւ Իշխանի, եւ ծնաւղաց նոցին` հանգուցելոցն ի Քրիստոս, եւ ամենայն ազգականաց իւրոց:
      
       Արդ, աղաչեմ զամենեսեան, որք ընթեռնոյք զսա, յիշեսջիք զՄարտիրոս քահանայն, եւ մեղաց թողութիւն խնդրեցէք ի Քրիստոսէ իւր [եւ ] ամենայն զարմից իւրոց, ընդ նմին յիշեսջիք զհանգուցեալ քահանայն Կոստանդին, եւ զեղբայրն իւր Թորոս, եւ զհայրն իւր` զԳրիգոր, եւ զմայրն իւր, եւ զհաւրեղբայրն իւր զՅակոբ, եւ զորդիսն իւր` զՄարտիրոս եւ զՅովանէս , եւ զամենայն ազգատոհմն իւր:
      
       Աղաչեմ եւ ||ես` Յովանէս մեղաւոր ծառայս աստուծոյ, որ զգիրս գրեցի ըստ իմում կարի, չլինել մեղադիր, զի այս չափ էր կար մեր, եւ մեղաց թողութիւն խնդրեցէք ինձ եւ իմոցն ամենայնի եւ աստուած ձեզ ողորմեսցի, եւ այնոցիկ, որ ի լսելն զամէնն ասեն , ամէն:
      
       Ծաղկող ` Սարգիս
      
       բ
      
       Ընդ նմին եւ զիս` զանարժանս Սարգիս սուտանուն քահանայ, եւ զծն[աւղսն ] իմ, եւ զամենայն ազգայ[ինս ] իմ աղաչեմ յիշել ի տէր, որ ծաղկիւ զարդարեցի զսուրբ աւետար[անս ], եւ որ յիշէ յիշեալ լիցի , ամէն:
      
       ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ԿԱԹՈՂԻԿԷԻՑ ԹՂԹՈՑ ՍԱՐԳՍԻ ՇՆՈՐՀԱԼՒՈՅ
      
       Երեւան 1318
      
       Գրիչ ` Ստեփանոս
      
       Զստացաւղ աստուածային մատենիս զպատուելի տանուտէրն եւ զբազմաց պիտանին` զպարոն Յովանէսն, եւ զիմաստուն եւ զհամեստ կենակիցն իւր զՄարխաթունն, եւ յերկոցունց կողմանց զծնաւղս նոցա` զԱւետշահն եւ զՄարիանէն, եւ զՍտեփանոսն եւ զՇնոֆորն, եւ զաստուածատուր զաւակս նոցին` զԿիրակոսն, եւ զՍարգիսն, եւ զՍեփանոսն, եւ զԵղիսաբէթն , զԽարիպ խա[թունն ], եւ զՆիկարն, զԽեր խաթ[ունն ], եւ զմիւս Աւետշահն, եւ զՆերսէսն, եւ զեղբարսն նոցա` զՄկրտիչն եւ զՍարգիսն, եւ զՇնոֆոր տիկինն, զՄայր խաթ[ունն ], եւ զՀեղինին, նաեւ զսրբամաքուր քահանայսն` զՄխիթարն եւ զՍահակն, որք միջնորդք եղէն տառիս եւ յորդորեցին զստացաւղն եւ զմեզ, ընդ նմին եւ զեղկելի գրիչս զՍտեփանոս եւ զիմսն ամենայն յիշեսջիք առաջի Քրիստոսի, որ է աւրհնեալ յաւիտ[եանս ], ամէն:
      
      
       Այս գիրքիս թվական է ԷՃՁԴ. (1335)-ին գրվել է, այլ ուրիշ տեղ գրած էր, այստեղ ես նշանեցի, ով հարցանէ` այս է թիւվէն:
      
       ՇԱՐԱԿՆՈՑ
      
       Վիեն. 161, Տաշ ., Ցուց. էջ 471
      
       Գրիչ ` Աւետիք
      
       Հայոց թիվն . ՉՁԴ. (1335). |||
      
       ԶԱւետիք ... զգրաւղ ... եւ զծաղկաւղ եւ զկազմաւղ յիշեսջիք ... գրեցաւ...