Հայերէն Յիշատակարաններ

***

ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆ ՂՈՒԿԱՍՈՒ ԻԳՆԱՏԻՈՍ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ

Երուսաղէմ 334, Պողարէան, Ցուցակ Բ, էջ 211-212, Յովսէփեան, Յիշատակարանք, էջ 698-700

Գրիչ` Գրիգոր դպիր

Վայր` Հոռոմկլա

ա

Յամի վեցհարիւերորդի յիսներորդի երրորդի թուաբերութեանս <535> Հայոց (1204), ի կաթողիկոսութեանն տեառն Յոհաննիսի եւ ի թագաւորութեանն քրիստոսապսակ եւ բարեյաղթ թագաւորին Հայոց Լեւոնի` որդո Ստեփանէի, ի չար եւ ի դառն ժամանակի, յորում յամենայն տեղիս ամենայն ուրեք ազգք քրիստոնէից այրեցեայք եղեն որպէս փուշք յագարակի` յայլասեռիցս բազմադիմի նեղութեանց եւ ի զզուանաց, քան զի յոյժ զաւրացեալ եղեն կատաղի եւ անաւրէն ազգ աղախնազաւակ որդոցն Հագարու, եւ բռնակալեալ նուաճեցին զամենայն աշխարհս յինքեանս գրաւեալ, մնացեալ միայն ի միջի սոցա բարեպաշտ թագաւորն Հայոց Լեւոն իբրեւ ճաճանչ յուսո ի մէջ արուերամած խաւարի: Որ ըստ բարեխնամ կամացն Աստուծոյ պսակեալ եղեւ յերկուց թագաւորացն Յունաց եւ Հռոմայեցիոց` եղեալ տէր նահանգին Կիլիկեցիոց եւ այլ բազում գաւառաց, եւ յարեւելս պէս տանն Վրաց թագուհին, որո Թամար անուն: Սա բազում արութիւնս արարեալ եւ զբազում գաւառս քանդեալ աւարեաց եւ զայլազգիսն ծախեաց ի սուր սուսերի եւ զմնացեալսն ընդ հարկատրութեամբ արարեալ հնազանդեցոյց ի ներքո ձեռին իւրո։ Եւ էին ի դրան նորա իշխանք երկու հայասէռք` եղբարք միմեանց. երիցագունին անուն` Զաքարէ Շահենշահ, այր սուրբ եւ առաքինի եւ ամենեւին զարդարեալ երկեղիւն Աստուծոյ, մինչ գրեթէ գերագոյն լեալ քան զբազում ճգնաւորս, որ ի քարանձաւս: Եւ կրսերոյն Եւանէ անուն: Սոքա երկոքեան բարեբաստիկք լեալ ի թագուհոյն յայնմանէ եւ յոյժ սիրեցեալք յաչս նորա, մինչ զի նոցա կացուցեալ պետ ի վերա ամենայն զաւրաց եւ թագաւորութեան իւրո. որոց քաջամարտիկք եւ յաղթողք երեւեալ ի վերա թշնամեաց խաչին` գովի անուն նոցա յամենայն տեղիս: Իսկ եթէ Տեառն զաւրութեանց ոչ էր տուեալ մեզ զաւակք մխիթարութեան զբարեյաղթ թագաւորսս եւ զքրիստոսասէր իշխանսս զայսոսիկ, իբրեւ զՍոդդոմ էաք եղեալ ի Գոմորս նմանեաք ըստ մարգարէին ձայնի: Իսկ անաւրէն ազգն Հագարու, որպէս նախասացաք, նեղեն զագս քրիստոնէից անիրաւ հարկապահնջութեամբ մինչեւ անյոյս լինէաք ի փրկութենէ:

Յայսմ ամպրոպամած եւ ի վրդովուտ ժամանակի` ի սոյն ամի, յորում կարգեցաք զթուականս, ի կամաց ողորմութեան բարերարին Աստուծո` շարժեալ եղեն զաւրք արիական ազգին Հռոմայցիոց եւ եկեալ հասին ի Բիզանդիոն որ կոչի Կոստանդինուպաւլիս: Իսկ թագաւորն Կոստանդինուպաւլիսի ոչ կամեցեալ միաբանել ընդ նոսա սիրով ըստ աւրինի քրիստոնէից, այլ ներհակաբար զինէր ընդդէմ նոցա եւ մարտուցեալ պատերազմէր ընդ նոսա եւ ջանայր խափանիչ լինել փրկութեանն ճանապարհին. ապա արիական զաւրացն ի թիկունս հասեալ աներեւոյթ զաւրութիւնն Աստուծոյ եւ պատերազմէր ընդ զաւրսն Յունաց, որպէս առ Իսրայելիւ ընդ Եգիպտացիսն: Վասն որո եւ Հռոմայեցիքն յաղթահարեալ զնոսա մաշեցին զանձինս նոցա ի սուր սուսերի: Այսոցիկ ապա այսպէս եղելոց` թագաւորն Յունաց պակուցեալ յերկեղէ Հռոմայեցիոցն, փախստական եղեւ ի գիշերի, եւ նոցա առեալ զանմատոյց ամուրս քաղաքին եւ լցան անպատմելի գանձիւ ոսկով եւ արծաթով եւ քարամբք պատուականաւք եւ մետաքսեիւք ոսկեթելաւք, որ ոչ գոյր թիւ, զոր մինչեւ զայսաւր ժամանակի ոչ ոք ետես այնպիսի բազում գանձ առեալ ումեք յաւարի: Եւ եդեալ թագաւոր քաղաքին զկոմս ոմն` յազգէն իւրեանց որոյ Պաղտոյն անուն, եւ բարձաւ թագաւորութիւն յազգէն Յունաց: Իսկ նորընծա թագաւորն հրովարտակ աւետաբեր առաքէր առ մերս ազգի թագաւոր Լեւոն, տեղեակ առնելով զնա եղելոցն:

Եւ մեր այսոցիկ տեղեկացեալ` յառաջին տրտմութեանցն սակաւիկ մի սթափեալ ուրախացաք եւ ըստ նախագուշակ մարգարէութեան սրբոյն Ներսէսի ակնկալեալ սպասեմք փրկութեան սուրբ եւ աստուածակոխ քաղաքին Երուսաղէմի, նախ ամենայն աշխարհիս: Այլ զլինելոցն Տէր հոգասցէ:

Յայսմ ամի այր ոմն ի Մելիտենոյ Հայոց` Զաւրաւար անուն, արհեստիւ ոսկեգործ, յոյժ ազնուական ի ճարտարաց եւ յ[ը]նտրելոց, այր իմաստուն եւ հանճարեղ բնութեամբ, բարեբարո եւ հեզ եւ ամենայն առաքինութեամբ զարդարեալ, գիտելով եւ զդպրութիւն ընթերցողութեան, սորա հանդիպեալ յաստուածապահ դղեակս Հոռոմկլա` առնելով զգործ իւրո արուեստին, եւ տեսեալ զքաղցրաբան Մեկնութիւնս սրբո Աւետարանին Ղուկասու առաքելո եւ աւետարանչի, զոր արարեալ է սրբո եպիսկոպոսին Իգնատիոսն համանմանոյն աստուածազգեցին Իգնատիոսի, ի խնդրո տեառն Գրիգորիսի Հայոց կաթողիկոսի` եղբաւր տեառն Ներսէսի կաթողիկոսի, եւ ճաշակեալ ի սմանէ վերծանութեամբ, վասն որո եւ քաղցր լեալ ի քիմս սորա բան սրբո վարդապետութեանս քան զխորիսխ զմեղու` ըստ Դաւթա, եւ խնդրեալ ի մերմէ նուաստութենէս մակագրել զսա իւր եւ ըստ փափագման ըղձից սրտի իւրո ստացեալ զսա իբրեւ զգանձ պատուական, ի վայելումն անձին իւրո յաստիս եւ յիշատ[ակ] հոգոյ իւրո յապառնիսն: Իսկ ես տրուպս եւ կրսերս համանմանեաց իմոց` Գրիգորիս դպիր, յանձին կալեալ զբարիոք խնդիրս բարեխորհուրդ առնէս, լցի զբաղձանս սրտի սորա եւ յանգ ելեալ աւարտեցի զսա յամսեանս նոյեմբերի ի ԺԳ (13), յանառիկ եւ յանմատոյց դղեակս Հռոմկլա` յաթոռս հայրապետական, ընդ հովանեաւ աստուածաբնակ սուրբ տաճարիս, որ յանուն Սուրբ Լուսաւորչին մերոյ Գրիգորի, աւգնականութեամբ աստուածընգալ սուրբ նշանացս եւ առաքելական նշխարացս: Արդ աղաչեմ…

բ

<322> Յիսուս Քրիստոս որդի եւ բան հաւր, որ քոին անբաւ մարդասիրութեամբտ խոնարհեցար ի բարձանց` այցելու լինել տիրական պատկերիտ, եւ գտեալ մաքրեցէր յաղտս ապականութեան, յիշեա ողորմութեամբ քո զստացող մատենիս զԶաւրաւար պատուական ոսկեգործ, ընդ նմին ընգալ եւ զգրիչս անարժան ըստ անառակին դարձի:

գ

<287> Ո՜հ դառն վիշտ եւ անըմբելի տրտմութիւնս, որ հեղձուցանէ ոգիս:

դ

<393> Ո՜հ վիշտս ի սուտ եղբարցս, յորս ուղղութիւնս ոչ գո:

ե

<407> Ո՜հ միաշաբաթ կիւրակէի, որ կարի դառնագոյն հասէր ի վերա իմ, եւ սայրասուր սուսերու հատէր զհաստատութիւն սրտի իմոյ, ո՜հ դառն եւ մահաշունչ լուրս, որ եհաս ի լսելիս իմ: