Հայերէն Յիշատակարաններ

ՏՈՒՄԱՐ ԱՐԵԳԱԿԱՆ ԵՒ ԼՈՒՍՆԻ

Երեւան 8973

 

Հեղինակ` Եսայի

 

… Ծանի'ր, զի յամի ծննդեան տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի ՌՆԽԴ (1444) թուին Հռոմայեցոցն եւ Հայոց թուին ՊՂԳ (1444) էր …:

Եւ զիս` զյոգնամեղս եւ զյետնեալս ի կրաւնաւորաց զԵսայիս` զանարժան աբեղայս` զշինող արուեստիս յիշեցէք միով տէր ողորմայիւ, որ բազում աշխատութեամբ քննեցի եւ յարդարեցի զարեգակնային եւ զլուսնեկին գնացմունքն եւ զաստեղաց դիրքն, որ ան\\սխալ եւ անխափան ընթանալով ոչ կորուսանեն զժամն, զմասունքն, զծընունդն, զլրումն, զաստիճանն եւ զմասունքն իւր, եւ ոչ րոպէ մի անցանէ, զոր ցուցանէ արուեստս, զի արարի զսա անխափան, որ ընթանայ մինչեւ ի կատարած աշխարհի:

 

ՅԱՅՍՄԱՒՈՒՐՔ

«Հայապատում», Բ, էջ 569-570

 

Հեղինակ`

Վայր` Այրիվանք

 

Ամենագովելի եւ աստուածահաճոյ, ամենայն գովութեանց արժանաւորեալն, սուրբ եւ քաջ հռետորն եւ արիաջան րաբունապետն Սիմէոն, յոյժ սիրելի գտեալ ամենայն սրբոց ի տօնախմբութիւն անյապաղ առանց ձանձրանալոյ, մի ըստ միոջէ կատարելով զտօնս սրբոց նահապետաց, նախահարց եւ սրբոց մարգարէիցն, մինչեւ ի խոնարհել որդւոյն աստուծոյ …: Զոր տէր մեր Ստեփանոս` որդի մեծափառ իշխանին Իւանէին Որոտնեցւոյ եբեր ի Սսոյ յաստուածաբնակ ուխտն Եւստաթէի սուրբ առաքելոյն, եւ մեծ վարդապետն մեր քաջ եկլեստիաստէս Հայոց Սիմէոն` ստացող օրինակի սորին, բազում աշխատութեամբ եւ երթեւեկութեամբ բերել ետ ի գաւառն Արարատեան, եւ մեծափափագ յօժարութեամբ եւ բազում ծախիւք գրել ետ յիշատակ իւր եւ ծնողաց իւրոց: Արդ, գրեցաւ օրինակ սորին ի թուաբերութեանն հայկազեան տոմարի ՊՂԳ (1444), ի հայրապետութեանն Գրիգորի աթոռակալի   սուրբ Էջմիածնին վերստին նորոգելոյ, եւ յաշխարհակալութեանն կորովի եւ յաղթող Ջհանշահ իմիրզին` որդւոյ մեծին Յուսուֆին, ի մենաստան Այրիվան, ընդ հովանեաւ հրաշափառ սուրբ լուսոյ մօր կաթուղիկէ սուրբ Աստուածածնին, ներկեալ արեամբ կենարարին սուրբ Գեղարդեանն, եւ ամենայն սրբոցն, որ անդ հաւաքեալ կան:

Այլ եւ աստանօր աղաչեմք զամենեսեան` պատահողք սուրբ տառիս, յիշեցէք զստացող օրինակի սորին` զաստուածահաճոյ եւ զարդիւնական եւ մեծ վարժապետն Հայոց զՍիմէոն, որ յայնմ ժամանակի փայլէր ի մէջ եկեղեցւոյ իբրեւ զարեգակն, եւ մեծաւ յուսով եւ եռափափագ սիրով սկսաւ նորոգել եւ զարդարել զվանորայս Արարատեան նահանգիս, որ խախտեալ կային ի սահմանաց եւ ի կրօնից յառաջին հարցն: Նախ բնակեցաւ յաստուածաշէն եւ ի տիրախնամ գեղն Եղիվարդ, ի փոքր վանս, որ ի մէջ գեղին, եւ բազում արդիւնս արարեալ անդ ի խնդրոյ աստուածասէր եւ բարեպաշտ, մեծազգի եւ փառաւոր, աղքատասէր, ազատածին առն Ազիզպէկին եւ որդւոց նորին` Աւագին եւ Զաքարիային: Բազում կրօնաւորս եւ աշակերտեալ մանկունս եկեղեցւոյ ժողովեալ յուսուցանել զհինն եւ զնոր մատեան աստուածաշունչ գրոց, զսուրբ եւ զարտաքին փիլիսոփայութիւն` ամս տասն: Եւ ապա ուշ եդեալ գնալ յաստուածակոխ սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ` տեսանել եւ երկիր պագանել սուրբ տնօրինականացն տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի. եւ ի ճանապարհի տկարութիւն պատահեալ` դարձեալ եկն բնակեցաւ ի մեծափառ սուրբ ուխտն յԱյրիվանս, եւ զամենայն կարգս եւ զսահմանս ուղղեաց ըստ առաջին սուրբ հարցն, ուխտ եդեալ յամենայն օր ասել ՃԾ (150) սաղմոսն Դաւթի, եւ անխափան կատարել զաստուածային պատարագն ի շաբաթ եւ ի կիրակէի, յամենայն մեծամեծ տօնի, եւ թողեալ յիշատակ պայծառ ժամատեղացն` մի պատուական Աստուածաշունչ, մի Տօնական եւ մի Յայսմաւուրք: Եւ կեցեալ սուղ ինչ ժամանակ, ապա եկեալ բնակեցաւ ի սուրբ ուխտն Ձագավանք, եւ վերստի կարգեաց զամենայն բարի կարգս եւ օրէնս յերկրին Կոտեաց` ի կարգաւորս, յազատս եւ յաշխարհականս: Վանս զի շատ անկարգութիւն եւ անօրէնութիւն մտեալ էր յեկեղեցի: Առաջին` զազգակցութիւն, զկնքաւորութիւն եւ զխնամութիւն` անխտիր, անխրատ գործէին, շփոթեալ անամօթ, եւ յեկեղեցւոյ սաղմոսն Դաւթի պակասեալ էր եւ չոր շարականքն բազմացեալ, եւ քահանայք զանազան զգեստուք պճնեալ եւ գոտեւորեալ իբր այլազգի, եւ աբեղայք թողեալ զվանս եւ զանապատս եւ զամենայն հոգեւոր ուսմունս` ի գիւղս բնակէին: Իսկ սա աստուածային վարդապետութեամբն սաստէր եւ յանդիմանէր զանուսումն եւ զանխրատս եւ զանխըրղայս (՞): Եւ դարձեալ, քաղցրուսոյց վարդապետութեամբն ուսուցանէր, խրատէր եւ մխիթարէր վկայութեամբ աստուածային սուրբ գրոց` զղջացեալ հաւատացեալ ժողովուրդս, օրհնելով յորդորէր ի պատուիրանս աստուծոյ. եւ եբարց զամենայն խռովութիւն ի տանէ աստուծոյ: Եւ կանոնս եւ օրէնս հաստատեաց` զի աբեղայք ի վանս բնակիցին, իւրեանց հանդերձիւն` բրդեղէն, մաշկեղէն կամ մազեղէն` ըստ առաջնոցն, եւ աշխարհի երէց ի պահք ժամանակի գինի մի ըմպիցէ եւ ձէթ մի ուտիցէ. եւ կապուտ փաթթէ ի գլուխն. զՃԾ (150) սաղմոսն երգէ իւր ընկերօքն յեկեղեցի, եւ զերեք յիսնական կենաց պահօք շաբաթ եւ կիրակին` զղջացեալքն, միայնակեացքն եւ ապաշխարողքն: Իսկ պատարագողք աբեղայքն եւ ճգնաւորքն` բոլոր կենան զյիսնակաց պահսն, եւ յօրն, որ զպատարագն մատուցանէ` լեզուաւն ասէ զութ կանոնն անխափան, եւ գինի եւ միս մի ուտիցէ այն օրն, ըստ առաջին հարցն: Այլ եւ զամենայն սահմանս եւ զկարգ վանիցն ուղղեաց ըստ առաջնոցն. եթէ բնակիչք, որ լինին ի մի խորհուրդ եւ բան եւ մի գործ, այսինքն երեք տեղ` ի ժամատեղն, ի հացատեղն եւ ի բանատեղն, հնազանդ լինին առաջնորդաց եկեղեցւոյ. եւ առանց հրամանի կրօնաւոր ի վանացն մի ելցէ յոչինչ գործ: Այլ եւ զվանքն պարըսպեաց եւ ամրացոյց եւ որոշեաց ի յաշխարհականացն, զի աբեղայ ի շուրջ պատի կողմն բնակեսցէ, եւ սանամայր մի արասցէ եւ քոյրաքոյր եւ մաւրաքոյր. եւ ամառն եւ ձմեռն ի մի վայր ժողովին ի քնոյ ժամն, ըստ առաջնոց սահմանին: Եւ հինգ մեծամեծ խաչ կանգնեաց ի մէջ պարսպին. կամէր զեկեղեցի շինել եւ այլ բազում արդիւնս առնել, եհաս հրաման յարարչէն կոչել զվարդապետն առ ինքն, ի թուիս ՊՀԷ (1428), եւ մնաց գիրքն թերատ ամս բազումս: Առաջինն գրեալ եղեւ ձեռամբ սրբասէր եւ մաքրամիտ քահանայի` Մեսրոբ անուն գրոց աշակերտի, յիշատակ նորին օրհնութեամբ եղիցի:

Վկայասէր գոլով մեծ րաբունապետն Սիմէոն` ըղձմամբ եւ փափագանօք վասն յուսոյն, որ առ աստուած եւ սիրոյ վկայիցս` զտկարութիւն անձին մոռանալով գնաց եւ ի Տաթեւոյ եբեր զկէս աւրինակն եւ զկէսն ի տեղն ետ գրել: Վասն որոյ աղաչեմ զճշմարիտ գաղափարողսն յամենայն ամսի վճարն գծագրէք ընդ յիշատակի ձերոյ զմեծ րաբունապետն Սիմէոն, որոյ յիշատակն օրհնութեամբ եղիցի:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 4829

 

Ծաղկող Մինասենց Թումայ

Վայր` Աղթամար

 

… Արդ, այսմ աստուածեղէն եւ երկնապարգեւ գանձիս եւ լուսափայլ եւ մաքուր մարգարտիս ցանկացաւղ եղէ ես` մեղաւոր եւ անարժան ծառայս ծառայիցն աստուծոյ Թումայ մականուն Ղուզիկ կոչեցեալ` ի գեղջէ Գաւաշից, եւ ետու գըծագրել զսա մեծաւ փափագմամբ եւ ջերմեռանդ հաւատով ի հալալ արդեանց իմոց, յիշատակ բարի հոգոյ իմոյ, եւ ծնաւղացն իմոց` հաւրն իմոյ Կիրակոսի եւ մաւրն իմոյ Խաթուն-Մէլէքին, եւ եղբաւրն իմոյ Ծերուն աբեղային, եւ կենակցին իմոյ Աղութին, եւ զաւակացն իմոց` հանգուցելոցն ի Քրիստոս Կուրճի-Բէկին եւ Փաշային, այլ ամենայն արեան մերձաւորացն իմոց` կենդանեացն եւ հանգուցելոցն: 

… Եւ տըւի զսա ընձայ եւ նըւէր ի յանուանի գեօղս Գաւաշ, ի դուռն գերահռչակ սուրբ տաճարացս Ամենափրկչի եւ սուրբ Կիրակոսի` յիշատակ բարի հոգոյ իմոյ եւ ծնաւղացն իմոց, որպէսզի հանապազ ընթերցցին զսա մանկունք եկեղեցոյ ի դուռն սուրբ տաճարացս, մանաւանդ ի ժամ սուրբ եւ սոսկալի, հաշտարար եւ մեղսաքաւիչ պատարագին …: 

… Եւ արդ, ես` ունայնս եւ թափուրս յամենայն հոգեւոր բարէմասնութեանց, եւ հիւծեալս եւ մաշեալս վերջին աղքատութեամբ` մեղապարտ եւ յանցաւոր ծառայս աստուծոյ Մինասենց Թումայս` անուամբ եւ էթ աբեղայս, տեսի զփափագ սորա եւ զսէրն, զոր ունէր առ հոգեւորն, եւ հարկեցայ յաղաչանաց նորա, եւ յանձն առի եւ ետու գըծագրել զսա քըւերորդոյն իմոյ Հայրապետ աբեղային ի ստոյգ եւ յընտիր աւրինակէ: Եւ ես իսկ մեղսամած մատամբ իմով ծաղկեցի զսա  ըստ իմում կարի, եւ զհամաբարբառսն եւ զտընառաջ գըլ\\խագիրսն եւ զյիշատակարանս զայս եւ զերից եւս գլխացն գըծագրեցի ձեռամբ իմով եւ կազմեցի յաստուածապահ կըղզիս Աղթամար, ընդ հովանեաւ գերահռչակ եւ երկնանման գմբէթայարկ սուրբ Խաչի տաճարին, եւ Ամենափրկչին, եւ սուրբ Աստուածածնին, եւ սուրբ Սարգիս զաւրավարին, ի հայրապետութեան տեառն Զաքարիայի, եւ ի թվականութեան հայկազեան տօմարիս ի յՊ եւ ի ՂԳ (1444), ի դառն եւ ի չար ժամանակի, յորում տառապեցուցանեն եւ նեղեն զազգս քրիստոնէից ազգի ազգի կեղեքմամբ, եւ անողորմ հարկապահանջութեամբ, եւ յաշխարհէ յաշխարհ վըտարմամբ իբր զգերի` տամբ եւ ընդանեաւք, անիրաւ ազգն նետողաց, որք են տեարք եւ թագաւորք եւ իշխանք աշխարհաց մերոց` ազգաւ թուրք:

Արդ, ի յայսպիսում դառնութեան ժամանակի գըծագրեցաւ սուրբ աւետարանս այս ձեռամբ անարժան եւ անարհեստ գրչի Հայրապետ անուամբ եւ եթ աբեղայի, \\ ի խընդրոյ երկուց հարազատ եղբարցն` պատուական եւ սըրբասէր Ծերուն աբեղայի եւ Թումայի վաճառականի:

Վասն որոյ աղաչեմ զամենեսեան սիրովն Քրիստոսի, լի բերանով եւ ուղիղ մտաւք աստուածողորմի ասացէք սուրբ աւետարանիս երկուց հարազատացն` Ծերուն կրաւնաւորին եւ Թումայ վաճառականին, եւ ծնօղաց նոցին Կիրակոսին եւ Խաթուն-Մէլէքին, եւ Թումայի կենակցին Աղութիւն, եւ զաւակաց նոցին` հանգուցելոցն ի Քրիստոս Գուռջիբէկին եւ Փաշային, եւ քեռոյն իւրեանց Աղուպշային, եւ այլ ամենայն արեան մերձաւորաց նոցին` կենդանեացն եւ հանգուցելոցն: Ընդ նոսին եւ զմեզ արարէք յիշման արժանի` զմեղաւք տառապեալ ոգիքս զՀայրապետ սոսկանուն աբեղայս` գծեգրող տառիս, եւ զծնաւղսն իմ զԽաչիկ եւ զՈսկիտիկին, եւ զեղբայրն իմ զՅոհաննէս, եւ զքոյրն իմ  զՎարդ-Խաթուն, եւ լի բերանով եւ բոլորա\\խաւս լեզուաւ աստուածողորմի ասացէք մեզ, զի եւ ձեզ ողորմեսցի Քրիստոս, ամէն:

Յիշել աղաչեմ ի քրիստոս եւ զիմ անարժանութիւնս` զՄինասենց Թումայս` զբազմավէր ոգիս, որ ծաղկօղ եւ կազմօղ եմ աւետարանիս եւ գըծող յիշատակարանիս աննախանձ կամաւք եւ ինձ ասացէք աստուածողորմի, եւ ծնօղացն իմոց Սիմէոնի եւ Արղունի, եւ երախտաւոր քեռոյն իմոյ Թումայ միայնակեցին, եւ ձեզ յիշողացդ ողորմի Քրիստոս ի յաւրն վերջին, ամէն:

Եւ արդ, ես` մեղուցեալ եւ անարժան ծառայս ծառայիցդ աստուծոյ Ծերուն սոսկանուն աբեղայս, որ ի նարդեան ժամանակիս հէրպետ կոչիմ ես սուրբ ուխտիս` հըռչակաւոր մենաստանիս սուրբ Վարդանայ զաւրավարիս, եւ հարազատ եղբայրն իմ Թումայ, որ ստացաւղն է սուրբ աւետարանիս, տըւաք զսուրբ աւետարանըս զայս ի   յանուանի գեօղս Գաւաշ` ընձայ եւ նըւէր գերահռչակ սուրբ տաճարացն Ամենափրկչին եւ սուրբ Կիրակոսին: \\ Վասն որոյ աղաչեմք զամենեսեան` զպատուական եւ զսրբասէր քահանայսդ, որ ի յայժմու ժամանակիս սպասաւորք էք սուրբ տաճարացս` երկու հարազատ եղբարքդ` Թադէոս եւ Կարապետ, Ատոմ եւ Կիրակոս եւ Յովաննէս, եւ որք յապայս լինելոց էք, զի սիրով ընկալջիք զսա ի ձեռաց մերոց նըւէր աստուծոյ, եւ խնամով պահեսջիք զսա ի գողոց եւ յայլ պատահարաց, եւ առանց ձանձրանալոյ եւ աննախանձ կամաւք եւ յաւժար սրտիւ հանապազ ընթեռնուք զսա ի սուրբ քառասներորդ աւուրք յարութեանն Քրիստոսի, եւ յամենայն կիրակմտի, եւ մանաւանդ ի ժամ սուրբ եւ սոսկալի պատարագին, զի եւ դուք գտջիք ողորմութիւն ի Քրիստոսէ յաւրհնութեանն պահու, ամէն:

Այլ եւ զպատուական եւ զսրբասէր կրօնաւորքս յիշեցէք ի Քրիստոս` զհարքս մեր եւ զեղբարքս, որք են միաբանք եւ սպասաւորք հրեշտակաբնակ ուխտիս սորբ Վարդանայ զաւրավարիս, որքք խրատիչք եղեն մեզ եւ յորդորիչք \\ ի գործս բարիս` ծերունի հայրս մեր պատուական տէր Թումա, որ ծընաւղ եւ սընուցող է լեալ մեզ ամենեցուն: Եւ ի սորա առաջնորդութիւնս շատ արդիւնք յաւելցաւ վանացն, աւգնականութեամբ միեղէն եղբայրութեանցս, որք ի բազմացն սակաւք են մնացել եւ են թըւով վեց` Մկրտիչ մահդասին եւ Ստեփանոս սրբահոգին, Բարսեղ եւ Վարդան, Յովանէս եւ Վարդան, եւ ես Ծերունս` տրուպ քան զամենեսեան եւ սպասաւոր սոցին:

Արդ, ի հերպետութիւն տէր Թումային, մեր ամենեցուն աւգնականութեամբս եւ կամաւք աստուածասէր տանուտերացս, որք կան այժմ կենդանի` Մանկասարենց Թումայն, եւ հիւսն Կիրակոսն, խոջա Ստեփանոսն, Ձիթկանց Կիրակոսն, եւ ըռէս Աղուպշէն, Կիրակոսն եւ  Փափոսենց Յոհանէսն: \\ Սոցա եւ մեր ամենեցուն կամաւքս եւ աւգնականութեամբս, եւ տըրաւք եւ ողորմութեամբ քրիստոնէից, եւ յորդորմամբ սուրբ եւ աստուածաբան վարդապետացն Յակոբայ եւ Յովաննէս Պուտըլկեցոյ` շինեցաւ ի հիմանց սուրբ Վարդան զաւրավարի գումբէթաձեւ եւ երկնանման տաճարն` ի հէրպետութեան վանիցն Թումայ աբեղային, եւ ի ղանութեան Ղարա-Յուսուֆին, յամիրապետութեան Ոստան քաղաքի` Ամիր-Էզդընին եւ որդոյն իւրոյ Մէլիք-Մահամադին: Կըտըրվաւ եւ նոյն Թումայ վանից հաւր ձեռօքն Նաջբադընի վէցքու հողն արտ, ամիրաց մըլքաթղթովն եւ նըշանովն` սուրբ Վարդանայ մուլք գընվաւ եւ էգին, եւ Կաթողիկոսենց արտերն, եւ Պէշգէնի դրախտն` սուրբ Վարդանայ վանիցն մուլք, շինեցաւ եւ ձիթահանքն սուրբ Վարդանայ, ի Գաւաշ գեաւղս:

Այսքան բարութիւնքս եւ առաւել քան զսոյն, կամօք եւ աւգնականութեամբ Գաւաշից աստուածասէր տանուտերացն եւ \\ պատուական քահանայիցն, եւ աշխատութեամբ վանից սրբակրաւն աբեղայիցն,   եւ տըրաւք եւ ողորմութեամբ ամենայն քրիստոնէից յաւելցաւ սուրբ Վարդանա: Յամիրապետութեան երկրիս Մէլիք-Մահմադին, եւ հաւրն իւրոյ եւ մօրն, եւ յառաջնորդութեան վանիցն Թումայ աբեղային, որոց ամենեցուն առհասարակ` կանգնողացն, եւ կամեցողացն, եւ աշխատողացն, եւ ողորմութիւն տըւողացն, եւ յորդորող վարդապետացն` տացէ Քրիստոս վարձս բարի զանսպառ ողորմութիւնն իւր եւ զերկնից արքայութիւնն, ամէն:

Իսկ գըծագրեցաւ սուրբ աւետարանս ի թագաւորութեան ամիրզա Ջըհանշային, եւ ի կողմնապետութեան մերոյ աշխարհիս Ղըլիճ-Ասլան պարոնին, ի խընդրոյ երկուց հարազատ եղբարցն աստուածասիրաց Ծերուն աբեղային` սուրբ Վարդանայ հէրպետին, եւ եղբաւրն իւրոյ Թումային: Գըծագրեցաւ եւ յիշատակարանս այս ձեռամբ Մինասենց Թումայի անիմաստ եւ ախմար գրչի:  Վասն որոյ աղաչեմ զհանդիպողքդ սմա` զպատուական քահանայքդ, որք սպասաւորք էք սուրբ Փըրկչիս եւ վայելողք աւետարանիս, եւ զաստուածասէր տանուտէրքդ Գաւաշ գեղիս, որ յամէն տարի երկու աւր ընթեռնուք զյիշատակարան սուրբ աւետարանիս` մի անգամ աստուածայայտնութեան տաւնին եւ մի անգամ աւագ զատկին, զի լըսօղքն ի բարին յորդորեսցին եւ ուղիղ մտաւք եւ լի բերանով աստուածողորմի ասասցեն ստացողի սորին Ղուզիկ Թումային, եւ ծնօղաց նորին, եւ եղբաւրն, եւ կենակցին իւրոյ, եւ զաւակացն` ի վերոյ յիշեցելոցն: Եւ մի ոք իշխեսցէ հեռացուցանել զսա ի Գաւաշից սուրբ եկեղեցեացն` գողանալով կամ ծախելով կամ գրաւելով: Եւ ով ոք յանդըգնի եւ հանէ եւ կամ ի վերայ վանից արտորայիցն եւ անդաստանացն չար յիշատակ եւ բունիաթ դընէ` ընդ Կայենի եւ ընդ Յուդայի եւ ընդ խաչահանուացն պատժի ի Քրիստոսէ, ամէն:

Յիշեցէք ի Քրիստոս եւ զՆասրադին սարկաւագն, որ աւգնական եւ ձեռնտու եղեւ մեզ կոկելով զնիւթ սորա, զոր տէր աստուած պահեսցէ անփորձ յերկրի, եւ [արա]սցէ զաւարտ նորա ի բարի, եւ [տա]ցէ նմա շնորհ եւ ողորմեսցի նմա, ամէն, ամէն:

 

բ

 

Արդ, աղաչեմ զձեզ յիշեցէք յաղաւթս ձեր զբարեսէր եւ զհաւատարիմ տանուտէրն պարոն Մուղբիլն, որ զսուրբ աւետարանս գերի գնեց յիշատակ իւրն եւ ծնաւղացն` հաւրն Դալարին, եւ մաւրն Շուշանին, եւ զաւակացն Ջանազիզին եւ Դարմանին, ամէն:

… Դարձեալ, աղաչեմ զձեզ յիշեցէք յաղօթս ձեր զբարիսէր տանուտրէք Գաւաշից` զպարոն Մուղբիլն, եւ զԱզբէկն, զաւագերէց զտէր Յովանէս, եւ զԳուլազիզն, զՀայրապետն, զՄլհամն, զտէր Վարդան, Գաւաշենց Միրիջան, Մարտիրոսն, Տլօշենց Միրիջան, Քարիմշենց Մկրտիչն, զՖառուխն, զԿակոսն, զԱխշիբէկն, եւ զԱստուածատուրն, զԳուլազիզն, Մուսեխենց զքարզարկ Յովանէսն, յիշեցէք եւ լի բերանով աստուած-ողորմի ասացէք սոցա, ամէն …:

 

ԺՈՂՈՎԱԾՈՅ

Երեւան 5931

 

Կազմել տուող Թովմա Մեծոփեցի

Վայր`

 

Այլ եւ ես մեղաւորս ի մանկունս եկեղեցւոյ պիտակ անուն վարդապետս Թովմա եւ հարազատս իմ Մկրտիչ վարդապետ, յերեսս անկեալ պաղատիմ քրիստոսընկալ ուսումանսէր եղբարցդ, որք հանդիպիք իմաստութեան գրոյս` լուծմանցս Պորփիւրի եւ Պարապմանցս սրբոյն Կիւրղի ախոյանի, աշխատասիրութեամբ մեկնեալ հոգեւոր հաւր մեր` վարժապետին Գրիգորի Տաթեւացւոյ, յիշեսջիք եւ զմեզ ընդ առաջին աշխատողացն եւ զծնաւղսն մեր, ասելով` Քրիստոս աստուած, թող զյանցանս նոցա. եւ Քրիստոս աստուած զձեր յանցանսն թողցէ աստ եւ ի հանդերձեալն: Զի ՊԼԲ (1383) թվականին գրեալ էր: Եւ ի ՊՂԳ (1444) թվականիս մեք նոր ետուք կապել հոգեւոր որդւոյ մեր Հէրապետ կրաւնաւորի եւ գրոց աշակերտի: Քրիստոս աստուած զսա գրէ ի գիրն կենդանի, հանդերձ ծնօղօք, եւ ամենայն արեան մերձաւորաւք, եւ զամենայն սրբասէր ուսումնական[աւք], ամէն:

Եւ ես ԿԶ (66) տարոյ եմ, եւ եղբայրս իմ ՀԲ (72): Եւ այս գիր ի ձեռն մարդոյ չէ եկեալ վասն ծառայութեան ուսումնասիրաց:

 

ՃԱՇՈՑ

Ալիշան, Հայկարան

 

Գրիչ Թումա

Վայր` Արճէշ, Մեծոփայ վանք

 

Յամի ութհարիւրերորդի նըսուներորդի երրորդի ի թուականու թեան Հայոց տոհմիս տումարի (1444), եւ ի հայրապետութեան տեառն Գրիգորի Վաղարշապատու Էջմիածնի, եւ ի թագաւորութեան Ջհանշահին, որ տիրեաց երկու թախտի` Հայոց եւ Ասորոց եւ արար խաղաղութիւն ոչ սակաւ, բայց հարկապահանջութիւնն բուռն եւ ծանր էր ի վերայ քահանայիցս …: Ձեռամբ … Յովանէս քահանայի եւ Թումա անարժան կրօնաւորի, … յիշատակ … ծնողացն Ղազար մահդասուն եւ ԱմբարԽաթունին, եւ պապուն իմոյ Սարգսին, եւ Ծով-Խաթունին, եւ զաւակաց նոցին` Աստուածատրուն եւ Տիրատրուն, եւ հօրքըւեր իմոյ Մարթային, եւ քեռոյն իմոյ Խաչատուր[ն], Կարապետին, եւ հոգեւոր որդոյն իմոյ Մինաս քահանային \ \ \

Այլ եւ այս գիտելի է, քանզի ունի աստուածաշունչ գիրս զբոլոր մասունս տօնից տէրունականաց, զոր սուրբ հարքն հաստատեցին …:

Արդ, գրեցաւ աստուածաշունչ կտակս ի յերկիրս Քաջբերունւոյ, ի քաղաքն Արճէշ, եւ կէսն` ի սուրբ ուխտս Մեծոփայ, առ ոտս տիրամաւր սուրբ Աստուածածնի տաճարիս, եւ յառաջնորդութեան սրբասէր եւ հեզահոգի արհիեպիսկոպոսիս տէր Ներսէսի եւ հոգեւոր որդւոյ իւրոյ Բարսեղ կրօնաւորի …:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երուսաղէմ 2583

 

Ծաղկող Զաքարա

Վայր` Վարագ

 

Նկարիչն է Զաքարա վարդապետ, ստացող Մարտիրոս վարդապետ` որդի Սարգսի եւ Շամշայ-Խաթունի, պապն ու տատը Յովանէս եւ Մարթայ, քոյրերն են Շաքար, Էվատ-Մէլիք, Գոհար, եղբայրն է Խըդրշահ, գրեալ ի թուին ՊՂԳ (1444), ի մենաստանիս Վարագայ, ի յառաջնորդութեան տէր Յովանիսի, եւ ի հայրապետութեան տեառն Գրիգորի, որ յետի ժամանակիս կաթողիկոս նստաւ ի սուրբ Էջմիածին, եւ կաթողիկոսին Աղթամարայ տէր Զաքարիայի, եւ իշխանութեան Ջխանշա միրզի, որ աւերեաց եւ գերեաց զՎրացտուն:

Աստուած զնա կործանէ, որ առաւել հարկապահանջութիւն խնդրէր ի քրիստոնէից:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 2671

 

Հեղինակ` գրիչ Վարդան

Վայր` Վան քաղաք

 

… Արդ, կատարեցաւ սուրբ աւետարանս եւ բերանս Քրիստոսի եւ քարռզս Յիսուսի տեառն աստուծոյ մերոյ ի քաղաքս, որ կոչի Վան, ընդ հովանեաւ սուրբ առաքելոցն Պետրոսի եւ Պօղոսի եւ սուրբ Վարդանայ քաջ \\ զօրավարին, ի թվաբերութեանս Հայոց ՊՂԳ (1444), ի հայրապետութեան տեառն Գրիգորի, եւ մերոյ աթոռակալի եւ առաջնորդի սուրբ ուխտիս Վարագայ տէր Յովանիսի, եւ աթոռակալին երկըրին Քաջբերունոյ տիեզերալոյս եւ քաջ հռետորին Թումա րաբունապետին, ձեռամբ անարժան եւ սուտանուն երիցու Վարդան անարհեստ գրչի: Արդ, աղաչեմ զմանկունսդ սուրբ եկեղեցոյ, որք հանդիպիք սմա` յիշեցէք ի Քրիստոս եւ ի սուրբ յաղօթս ձեր զՄկրտիչ սրբասէր կրօնաւորն, եւ զծնողքն իւր զԽնդուն եւ զԽութլուն, եւ զեղբայրքն զՅովանէսն եւ զԿարապետն` զհանգուցեալքն ի Քրիստոս, եւ զքոյրն զՓաշա Մէլիք, եւ զեղբօրորդիքն զԽնդուն, եւ զզաւակսն` զՄխիթարն եւ զԿարապետն, զԽէրապետն, եւ զզաւակսն նորին` զԱմիր-Մէլէքն եւ զՅովանէսն,  եւ զհօրեղբայրն զԽոցադէղն, եւ զկենակիցն \\ զԼիՏիկինն, եւ զզաւակսն` զպարոն Մկրտիչն եւ զԶմրութն, եւ զքւերորդին զԱռաքելն, եւ զզաւակսն պարոն Մկրտչին` զպարոն Մեհերն եւ զՄուղդասին, եւ զքւերորդին` զՍտեփանոսն «եւ զիս զանարժան գծողս, եւ զծնողսն իմ զՅովանէս քահանայ եւ զԶմրութ, եւ զեղբայրքն իմ զԿարապետ քահանայն` զուսուցիչն իմ, եւ զՄկրտիչ, եւ զՄելքէսէթ, եւ զհոգեւոր մայրն իմ զԱրղուն-Մէլէք, եւ զերախտաւորքն մեր` զԱբդլմսեհն, զՖառուխշէն, եւ զՊապուհէր դարբինն, եւ զԱւետիսն, եւ զիւր ծնօղքն, եւ զկոկող թղթին յիշեցէք եւ լի բերանով աստուածողորմի ասացէք ի ժամ սոսկալի` ի սուրբ  պատարագին, եւ աստուած զ[յ]իշօղքդ եւ զյիշեցեալքս արժանի արաս\\ցէ արքայութեան իւրում, ամէն:

Դարձեալ, յերես անկեալ աղաչեմ զձեզ անմեղադիր լերուք սխալանաց եւ խոշորութեան գրիս, զի միտքս մեղօք մոլորեալ է եւ յիմ չար գործքն տարեկուսեալ, աղաչեմ չմեղադրել:

 

Հեղինակ` գրիչ Վարդան

Վայր` Վան քաղաք

 

  Այլ եւ աղաչեմ ի սուրբ յաղօթս ձեր զԳրիգոր սոսկանուն քահանայ` ծաղկող եւ կազմող սուրբ աւետարանիս, եւ զծնօղքն նորա եւ զեղբարքն [յիշեցէք] …:

 

ՅԱՅՍՄԱՒՈՒՐՔ

Երեւան 3806

 

Գրիչ Գրիգոր

Վայր` Աղթամար

 

… Արդ, ես` Ստեփանոս քահանայ, յոյժ փափաքանօք ետու գրել զՅայսմաւուրքս ի հալալ եւ յարդար ընչից իմոց, եւ ետու զսա ընծայ եւ նւէր սուրբ Ստեփանոսի նախավկային` ի մայրաքաղաքս յՈստան, որպէս զի հրճւեսցին սովաւ մանկունք սուրբ եկեղեցոյ, եւ յիշեսցեն յերկնագնաց յաղօթս իւրեանց զստացող գրոցս զՍտեփանոս քահանայ, եւ զծնօղսն իւր` զԹումայ եւ զՍուրաթ, եւ զկենակիցն իւր զՆաւռուզ-Խաթուն, եւ զնորին ծնօղսն զԹումայ քահանայ եւ զՇամշայ-Խաթուն, եւ զմիւս մայրն զՇարմէլիք, եւ զզաւակսն նոցա զԱտոմ քահանայ եւ զԹումայ դպիր, որ տարաժամ մահւամբ փոխեցաւ ի յաշխարհէս, եւ զայլ ազգատոհմսն, եւ լի բերանով եւ ուղիղ սրտիւ աստուածողորմի ասացէք եւ աստուած ձեզ ողորմեսցի, ամէն:

Ես` Ստեփանոս քահանայ տըւի զՅայսմաւուրքս սուրբ Ստեփանոսի նախավկային, եւ մի ոք իշխեսցէ հեռացուցանել զսա ի դրանէ սուրբ Ստեփանոսին ծախելով, կամ գրաւելով, կամ այլ ինչ աղագաւ, կամ հակառակ կենայ կարդալոյն, ոչ ի մերոց եւ ոչ յօտարաց, եւ թէ   ոք յանդգնի եւ հեռացուցանէ կամ հակառակէ` դատապարտեսցի յաստուծոյ եւ զանէծքն զաւձին եւ զԿայենին ժառանգեսցէ եւ զմասն զՅուդային եւ զխաչահանւացն առցէ` հանդերձ ծնօղօք իւրեանց, ամէն: 

Եւ արդ, ես … \\ բազմամեղ եւ անարժան սոսկանուն քահանայ Գրիգոր, որ զձեւ ունիմ քահանայի եւ ի գործոյն թափուր եւ ունայն գտանիմ, վա՜յ ինձ յահագին աւուր դատաստանին, տեսի զսէր եւ զփափագ սորա, զոր ունէր առ հոգեւորսն, եւ իմով իսկ տկարութեամբս յանձն առի եւ ամենակարող զօրութեամբն աստուծոյ կատարեցի զսուրբ գիրքս զայս մեղսամած մատամբս իմով, բազում եւ մեծ աշխատութեամբ հասուցի զսա յաւարտումն յաստուածաբնակ կղզիս Աղթամար, ընդ հովանեաւ սուրբ Խաչիս եւ սուրբ Աստուածածնիս, ի հայրապետութեան տեառն Զաքարիայի, եւ ի թուականիս Հայոց ՊՂԳ (1444), ի դառն եւ ի վշտալից ժամանակիս, յորում կամք ընդ հարկի եւ ի ծառայութեան ազգին նետողաց: Վասն որոյ, բարեխօսութեամբ սուրբ եւ փառաւորեալ աստուածածնին Մարիամու եւ աղաչանօք ամենայն ընտրելոց սրբոց, Քրիստոս աստուած, որ տէրն է փառաց եւ տըւող ողորմութեանց, տացէ զիւր առատ ողորմութիւնն ստացողի սորա Ստեփանոս քահանային, եւ զՆաւռուզ-Խաթունին, եւ ծնօղաց նոցա, եւ եղբարցն, եւ զաւակացն, եւ ամենայն ազգականաց նոցա, եւ խորանակից եւ դասակից արասցէ սրբոց վկայիցն եւ զուրախարար ձայնն արձակեսցէ աառ նոսա, եթէ` Եկայք բարի եւ հաւատարիմ ծառայք, մտէք յուրախութիւն տեառն ձերոյ, ամէն:

Դարձեալ, մեղապարտ եւ բազմավէր ոգիս Գրիգոր սուտանուն քահանայ` գծագրող սորա … նաեւ զծնօղքն մեր զԽաչիկ եւ զԱզիզ-Մէլիք, եւ զեղբարքն մեր` զհռչակաւոր քարտուղարն զԹումայ կրաւնաւոր, որ ուսոյց մեզ զարուեստ գրչութեանս, եւ զՆաւասարդ` զհանգուցեալսն  առ Քրիստոս, եւ \\ զքոյրն մեր զՀալիմ-Խաթուն, եւ զզաւակսն մեր զԹումայ եւ զՆաւասարդ, զԽումարԽաթուն եւ զԱզիզ-Մէլիք, եւ զմայր սոցա` զՔրման-Խաթուն, որ յայսմ ամի փոխեցաւ ի կենցաղոյս, եւ զծնօղսն նորա, եւ զայլ ամենայն արեան մերձաւորքն մեր` զկենդանիսն եւ զննջեցեալսն, եւ զայնոսիկ, որք երախտաւորք եղեն մեզ ի պէտս մարմնաւոր պիտոյից, եւ արժանի արասցէ լսել զկենեղուտ բարբառն, որ ասէ` Եկայք աւրհնեալք հօր իմոյ, ժառանգեցէք պատրաստեալ ձեզ զարքայութիւնն երկնից ի սկզբանէ աշխարհի, ընդ սուրբս եւ սիրելիս անւան իւրոյ, ամէն: Եւ ինքն` Քրիստոս աստուած, որ տէրն է փառաց եւ տըւող ողորմութեանց` տացէ զխաղաղութիւն եւ զողորմութիւն իւր ամենայն աշխարհի, եկեղեցեաց` զանշարժ զհաստատութիւն, հայրապետաց ընդ ամենայն տեղիս` ուղղափառ վերադիտողութիւն, վարդապետաց` արիութիւն, կրօնաւորաց` վարս առաքինութեան, քահանայից` սրբութիւն, սարկաւագաց` պարկեշտութիւն, թագաւորաց հաւատացելոց` յաղթութիւն, իշխանաց` հանդարտութիւն, տանց` շինութիւն, տղայոց` պահպանութիւն, աւդոց` քաղ[ց]րութիւն, անձրեւաց` առատութիւն ըստ պատշաճի, անասնոց` անսխալ ծննդականութիւն, մեղաւորաց` դարձ ապաշխարութեան, համօրէն հաւատացեալ ննջեցելոց` մեղաց թողութիւն, հանգիստ եւ ողորմութիւն. եւ յամենայնի գոհացողական փառատրութիւն մատուցանել ամենասուրբ երրորդութեանն եւ մի աստուածութեանն, այժմ եւ հանապազ յանսպառ յաւիտենին յաւիտեանս, ամէն:

 

ՄԱՇՏՈՑ

Երեւան 4846

 

Գրիչ Գրիգոր

Վայր` Աղթամար

 

… Զոր տեսեալ զսորայս մեծութիւն աստուածասէր եւ հաւատարիմ ծերն Քարիմ, եւ ստացաւ զսա յարդար եւ ի քրտնաջան վաստակոց իւրոց, յիշատակ հոգոյ իւրոյ, եւ ծնաւղաց իւրոց Վարդանայ եւ Զմրութի, եւ եղբարց իւրոց Յովանիսի եւ Վարդկայ, եւ այլ ամենայն  ազգատոհմից իւրոց` կենդանե\\աց եւ հանգուցելոց, եւ ետ զսա ընծայ եւ նուէր յանւանի գեօղն ի Գաւաշ, ի դուռն ամենասուրբ Փրկչին եւ սուրբ Կիրակոսին, որով հրճուին սովաւ մանկունք սուրբ եկեղեցոյ եւ հրաւիրեն զազգս մարդկան յորդէգրութիւն հաւրն երկնաւորի:

Եւ արդ, մի ոք իշխեսցէ հեռացուցանել զսա ի դրանէ ամենասուրբ Փրկչին ծախելով, կամ գրաւելով, կամ այլ ինչ աղագաւ, ոչ ի մերոց եւ ոչ յաւտարաց, եւ եթէ ոք յանդգնի եւ հեռացուցանէ` զանէծքն զաւձին առցէ եւ զպատիժն զԿայենին ժառանգեսցէ, մասնակից Յուդայի եւ այլ խաչահանուացն եղիցի, ամէն:

Եւ արդ, ես` ամենամեղս եւ անարժանս ի մէջ կարգաւորաց` Գրիգոր անպիտան եւ մեղուցեալ սոսկանուն քահանայ, ըստ իմում տկարութեանս յանձն առի եւ ամենակարող զօրութեամբն Քրիստոսի կատարեցի մեղսամած մատամբ իմով յաստուածապահ կղզիս Աղթամար, ընդ հովանեաւ սուրբ Խաչիս եւ սուրբ Գեղարդեանս, ի հայրապե\\տութեան տեառն Զաքարիայի, եւ ի թվականիս Հայոց ՊՂԳ (1444), ի դառն եւ նեղ ժամանակիս, եւ կամք ի նեղութիւն ի ձեռն անաւրինաց:

Եւ արդ, աղաչեմ զդասս լուսերամիցդ, որք հանդիպիք սմա տեսութեամբ, կամ կարդալով, կամ աւրինակելով, յիշեցէք ի սուրբ եւ   յար[ժան]աւոր յաղօթս ձեր զստացող սուրբ գրոցս զՔարիմ, եւ զծընաւղքն իւր զՎարդան եւ զԶմրութ, եւ զե[ղբա]րքն նորա զՅովանէս, եւ զՎարդիկ, եւ զ[կ]նակիցն իւր զԱր\ \ \, եւ զզաւակսն նոցին` զԱւետիս եւ զՀայրապետ, եւ զքըւերսն իւր զԴովլաթ, զՀոռոփսեմ, զՇնոհւոր եւ զՄարթայ, եւ զքըւերորդիսն զԿիրակոս եւ զՄարտիրոս, եւ զկենակիցն զԱմենատիկին, եւ զզաւակն զԽոցադեղ, եւ զայլ ամենայն արեան մերձաւորսն իւր յիշեցէք եւ սերտ սրտիւ եւ լի բերանով զաստւածողորմի ասացէք, զի եւ աստուած ձեզ ողորմեսցի, ամէն:

Եւ ընդ արժանաւորացն զանարժան գծող զԳրիգոր մաղթեմ յիշել ի սուրբ եւ յըն\\դունակ յաղօթս ձեր, նաեւ զծօղս մեր զԽաչիկ եւ զԱզիզ-Մէլիք, եւ զեղբարսն մեր զԹումայ կրաւնաւոր եւ Նաւասարդ, եւ կենակիցն մեր, որ յայսմ ամի փոխեցաւ առ Քրիստոս, եւ զաւակսն մեր, եւ զամենայն ազգատոհմքն, եւ զերախտաւորսն, եւ զայնոսիկ, որք յանձնեցին զինքեան ի մեզ յիշել յաղաւթս, աղաչեմ զամենեսեանդ յիշել եւ ուղիղ սրտիւ աստուածողորմի ասել ստացողին եւ գծողիս եւ մերոցն ամենայնի …:

 

ՃԱՇՈՑ

Փիրղ. Նօտ. 134-135, Վարագ

 

Գրիչ Դանիէլ

Վայր` Աղթամար

 

ա

… Եւ արդ, ես` անպտուղս ի բարեաց … Դանիէլ սուտանուն քահանայ տեսի զսէր եւ զփափագ [Առաքել քահանայի], կատարեցի զսուրբ գիրքս զայս: Բազում եւ մեծ աշխատանօք հասուցի զսա յաւարտումն յաստուածաբնակ կղզիս Աղթամար, ընդ հովանեաւ ամենայաղթ սուրբ Խաչիս եւ սուրբ Նշանիս եւ սուրբ Աստուածածնիս, ի թուականիս Հայոց ՊՂԳ (1444), ի հայրապետութեան տեառն Զաքարիայի:

 

բ

 

Զստացող սուրբ գրոցս զԱռաքել քահանայն եւ զծնողքն իւր զՍտեփանոս քահանայն եւ զԱրղուն-Մելէքն, եւ զկենակիցն զՆազխաթուն, եւ զորդիքն զԹումայ-Պէկն, զՍտեփաննոսն եւ զՅովհաննէսն … յիշեցէք ի Քրիստոս: Ընդ նոսին եւ զմեղուցեալ գրիչս զԴանիէլ սուտանուն քահանայ, եւ զծնօղսն իմ զԿարապետ քահանայ եւ զԴուռն-Մելիք, եւ զեղբայրն իմ զԹումայ կրօնաւոր, եւ զորդիքն մեր զՍտեփաննոս կրօնաւոր եւ զՅովհաննէս սարկաւագն, որ աշխատեցաւ ի կոկել եւ ի կցել թղթիս:

 

ԳԱՆՁԱՐԱՆ

Երեւան 8058

 

Հեղինակ` գրիչ Կարապետ

Վայր` Ոստան մայրաքաղաք

 

… Վասն որոյ փափագաւղ եղեալ այսմ մարգարտաշար տառիս աստուածասէր տանուտէրն Ատոմ եւ իւր կենակիցն Դովլաթ, եւ ստացան զսա բարի յիշատակ եւ ետուն զսա ի դուռն սուրբ եւ գերամաքուր Աստուածածնին եւ սուրբ Գէորգեա զաւրավարին, զի մանկունք սուրբ եկեղեցեացս [զու]արճասցին սովաւ` երգելով եւ եղանակելով …: 

… Եւ արդ, ես Կարապետ գծողս, բազում աշխատութեամբ եւ կամաւք յանձն առի եւ ըստ կարի իմում յաւարտ հասուցի զսա` շնորհաւք եւ ողորմութեամբ աստուծոյ:

Եւ արդ, գրեցաւ սա ի մայրաքաղաքս Ոստան, ի դուռն Քարի սուրբ Աստուածածնին, որ է ծովահայեաց, ընդ հովան[ե]աւ սորին, եւ սուրբ Ստեփանոսի նախավկային, եւ սրբոյն Սարգսի զաւրավարին, որ սակաւ հեռի:

Եւ արդ, գրեցաւ սա ի թուականիս Հայոց ՊՂԳ (1444), ի հայրապետութեան տեառն Զաքարիայի, զոր տէր աստուած ընդ երկայն աւուրս արասցէ եւ պահեսցէ զնա ի չարէ, ամէն:

Արդ, եւ ես` Կարապետ գծայ[գր]ող սորին, երես ի գետին դնելով ձեզ, եւ աղաչեմ [զդաս]ս կրօնաւորացդ, եւ զամենեսեան առհասա[րակ]` զմեծ եւ զփոքր, զի եւ զիս յիշման արժանի առնէք զունայնացեալս ի բարեաց գործոց … տառապեալ ոգի Կարապետ գրիչս, եւ զմեծ պապն իմ Յովանէս քահանայ, եւ զծնաւղսն իմ` զհայրն իմ զՍտեփանոս, եւ զմայրն իմ զՓաշայ, եւ զքոյրն իմ զԱրմանի, եւ զեղբայրն իմ զՅովանէս քահանայ, որ հանգեաւ ի Քրիստոս, եւ զայլ ամենայն արեան մերձաւորսն իմ` զկենդանիս եւ հանգուցեալսն ի Քրիստոս …:

Դարձեալ, յիշեցէք ի Քրիստոս զսպասաւոր եւ զերախտաւորք սուրբ ուխտիս, զիմաստուն եւ զհանճարեղ եւ զմեծահամբաւ րաբունին զՅովանէս, զՍտեփանոս հէրպետ, եւ զԱստուածատուր վարդպետն, եւ զԱբրահամ սրբասնեալ կրօնաւոր, որ առաջնորդ եղեւ գրոցս, որ եւ յայսմ ամի փոխեցաւ ի Քրիստոս, եւ զՄկրտիչ մահդասին, որ մականուն Կոշկըրենց կոչի, եւ զՅոհանէս կրօնաւորն, եւ զայլ ամենայն հաւատացեալ ննջեցեալք, որ ընդ հովանեաւ սուրբ եկեղեցեացս   հանգուցեալ են եւ եդեալ ի սուրբ ուխտս Պըտըլկի վանք կոչեցեալ, թէ ի վարդապետաց են, թէ ի կրօնաւորաց, թէ քահանայից, թէ ի սարկաւագաց, թէ ի մենակեցաց, թէ յաշխարհականաց, թէ ի յարանց են, թէ ի կանանց, թէ ի ծերոց են թէ ի տղայոց, դասակից եւ պսակակից արասցէ տէր աստուած սրբոց առաքելոց, սուրբ վարդապետաց եւ սրբոց մարտիրոսաց …:

Դարձեալ, յիշման արժանի արարէք զայժմու ըզսպասաւորք եւ զգործաւորք սուրբ ուխտիս, որ կան ծաղկեալ պէսպէս առաքինութեամբ, եւ սուրբ վարիւք աշխատին ի սուրբ եկեղեցեաց դուռս: Նախ եւ առաջին` զանբիծն հոգով եւ զանարատն մարմնով զՅովանէս վարդապետն, եւ զպատուական եւ զընտրեալ կրօնաւորն զՄարտիրոս, եւ զՍտեփանոս կրօնաւոր, որ պատճառ եղեւ սուրբ տառիս, եւ զսրբասնեալ կրօնաւորն զԱստուածատուր, որ յայսմ ամի ընկալաւ զառաջնորդութիւն սուրբ ուխտիս, զոր տէր աստուած հովանի լիցի նմա եւ յաջողէ զգործս նորա ի բարի, զընտրեալքն եւ զգովեալքն ի մարդկանէ` սրբասնունդ եպիսկոպոսքն զտէր Սիոն, եւ զտէր Յոհանէս, եւ զՅոհանէս եւ զՊետրոս կրօնաւորքն, զծերացեալն մարմնով եւ զմանիացեալքն հոգով, եւ զհեզահոգի կրօնաւորն զՅովանէս փակակալն, եւ զառաքինի կրօնաւորն զԱռաքել, եւ զԹադէոս, եւ զԹումա անբից\ \ \ մահդասի, եւ զՊարոնլուս մահդասին \ \ \ սուրբ եկեղեցեացս, եւ զՂազար \ \ \ զգործաւոր եւ զերախտաւոր \ \ \

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 5784

 

Նորոգող եւ կազմող Յովանէս

Վայր` Տըփխի՞ս

 

… Ըստ յաճախման աստուածային բանին եւ զհոգւոյն սրբոյ, որով լուսաւորէ զհոգիս աստուածասիրաց անձանց եւ տպաւորէ ի նոսա զլոյս աստուածագիտութեան իւրոյ եւ մերձաւորս առնէ աստուածային երանութեանն, որ եւ զհուր սիրոյ իւրոյ արկեալ ի սիրտ աստւածասէր ամենամաքուր եւ ամենաբարի, հեզ եւ ընտրեալ կրաւնաւորի եւ անյաղթ փիլիսոփայի տէր Սարգսի` սպասաւորի եւ առաջնորդի սուրբ եւ հրաշափառ կաթողիկէի մայրաքաղաքին Տըփխե[ա]ց, որ եւ ցանկացող եղեալ այսմ աստուածային տառիս եւ կենսաբեր սուրբ աւետարանիս, եւ ստացաւ զսա ի յարդար վաստակոց իւրոց, ետ  վերըստին \\ նորոգել ոսկէնկար եւ բազմերանգ գունովք զտնաւրէնութիւնն եւ զայլ սքանչելիսն Քրիստոսի աստուծոյ մերոյ, ի զուարճումն եւ ի պայծառութիւն նորոյ Սիովնի: Զի յետ ստանալոյ բազում տառից եւ բազում արդեանց, զոր ունէր յեկեղեցի աստուծոյ` յաւել եւ զսա ի գանձս աստուածային, ի յիշատակ իւր եւ ծնողաց իւրոց` հաւր իւրոյ Սողոմոնի եւ մաւր իւրոյ ՈւլուԽաթունի, եւ եղբաւր իւրոյ   Ամիր-Ազըզի, եւ հաւրեղբաւր իւրոյ Դաւիթ աբեղայի, եւ մաւրքուերորդւոյ իւրոյ եւ ձեռնասնունդ աշակերտի Վարդան քահանայի, եւ ամենայն արեան մերձաւորաց իւրոց` կենդանեաց եւ ննջեցելոց:

Արդ, որք աւգտիք ի սմանէ եւ լուսաւորիք յաստուածային բանիցս` յիշեսջիք սրտի մտաւք առաջի Քրիստոսի զնախագրեալ ստացաւղ զտէր Սարգիս աբեղայ, հանդերձ աստուածասէր զարմիւքն իւրովք, ամէն:

Ընդ նոսին եւ զձեռնասնունդ աշակերտն իւր` զորդի պարոն Թումանին` զՂուկաս սարկաւագ, եւ զհոգեւոր եղբարսն իւր զՍտեփանոս քահանայ, եւ զՇմաւոն քահանայ, եւ զԿիրակոս քահանայ, եւ զԱստուածատուր քահանայ, եւ զԽաչատուր քահանայ …:

Նորոգեցաւ եւ կազմեցաւ սուրբ աւետարանս ի թվականիս ՊՂԳ (1444): Ընդ նոսին, որք վերոյ յիշեցան, յիշեսջիք եւ զիս` զՅովանէս մեղապարտ գրիչ, որ զսակաւ յիշատակարանս գրեցի:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 1771

 

Գրիչ Աւետիք

Վայր` ի յամուր դղեակս յԱրղնի

 

… Ըստ նմին աւրինակի եւ այսմ աստուածաւանդ աւետարանիս տենչացեալ եղեւ մաքրամիտ, պատուական եւ հեզահոգի աստուածասէր այրս այս Մելքիսեթ, եւ կողակիցն իւր Մէհրինար` թողեալ զբարս մանկութեան եւ փափաքեալ ըստ բանին, որ ասէ` Երանի որ ունիցի զաւակ ի Սիովն եւ ընդանեակ յԵրուսաղէմ, եւ ստացանզսուրբ աւետարանս յարդար եւ ի հալալ արդեանց իւրեանց, յիշատակ եւ բարեխաւս առ աստուած իւրն, եւ բարի ծնաւղ[աց] իւրոց` Փողոցին եւ Ջհանին, նաեւ Յովանէսին, Արղունին եւ ամենայն արեան մերձաւորաց իւրեանց:

Եւ արդ, սկսեալ եղեւ սուրբ աւետարանս յԱրղնի, ի վերադիտողութեան հայկազեան սեռի երկու կաթողիկոսաց` տէր Գրիգորին եւ տէր Կիրակոսին: Զի յորժամ գրեցաւ սուրբ աւետարանս` չորս ամ էր, որ Լուսաւորչի աջն կորեր էր ի Սըսոյ, եւ էլ համբաւն ի Վաղարշապատ: Վասն որոյ ժողովեցան վարդապետք, եպիսկոպոսք, քահանայք` եւթնհարիւր անձն, եւ հաստատեցին զաթոռն յԷջմիածին, եւ եդին   զոմն Կիրակոս անուն` այր առաքինի եւ խստակրօն ճգնաւոր` կաթողիկոս, եւ հաստատեցին զաթոռ սուրբ Լուսաւորչին:

Արդ, աւարտեցաւ սուրբ աւետարանս ի յամուր դղեակս յԱրղնի, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս եւ սուրբ նշխարացս, որ աստ կան հաւաքեալ, ի յառաջնորդութեան սուրբ ուխտիս եւ յեպիսկոպոսութեան տէր Մկրտիչ արքեպիսկոպոսին, եւ յերեսփոխանութեան նորին` Յոհանէս կրօնաւորին, ի դառն եւ ի նեղ ժամանակիս, ձեռամբ յոգնամեղ եւ անարհեստ գրչի Աւետիք աբեղայի անարժանի, ի յաշխարհակալութեան Համզայ սուլտանին, ի թվականութեան Հայոց ՊՂԳ (1444) ամին:

Ո՜վ սուրբ մանկունք եկեղեցւոյ, որք հանդիպիք սուրբ աւետարանիս կարդալով, կամ աւրինակելով, կամ տեսանելով` յիշեսջիք ի մաքրափայլ յաղօթս ձեր զվերոյգրեալսդ ի սմայ զՄելքիսէթ:

 

ՅԱՅՍՄԱՒՈՒՐՔ

Փարիզ 48, Մ. Տ. Մ.

 

Ծաղկող Գրիգոր

Վայր` Խարբերդ

 

[Գծագրեցաւ] ի թվականութեան Հայոց ազգիս ՊՂԳ (1444) ամին, եւ ի հայրապետութեան Կիլիկեցոց տեառն Գրիգորի, եւ ի Վաղարշապատուն տէր Կիրակոսին, եւ յաշխարհակալութեան սուլթան Համզային, ի քաղաքս Խարբերդայ, ի դղեակս, որ կոչի Սինամուտ, ընդ հովանեաւ սուրբ Նշանիս, որ այժմ Տղայ սուրբ նշան կոչի, եւ սուրբ Վասլիս, եւ սուրբ Յակոբիս, եւ այլ սուրբ նշանացս, որ աստ հաւաքեալ կան, ի յառաջնորդութիւն եւ յեպիսկոպոսութիւն տէր Ստեփանոսին, ձեռամբ Մինաս դպրի եւ մեղսամած Գրիգոր ծաղկողի: Որ հանդիպիք սմա կարդալով կամ աւրինակելով` յիշեսջիք ի մաքրափայլ յաղօթս ձեր զստացող սուրբ գրոցս` զսրբասնեալ քահանայն զՏղապարոն, եւ զհայրն իւր զպարոն Թաւաքալն, եւ զմայրն զՍուլտան-Մելիք, եւ զաւագ եղբայրն զխոջայ Ամիրն` զփոխեցեալն ի Քրիստոս, եւ զկողակիցն իւր զՇահ-Մէլիքն, եւ զամուսին նորին զՓաշայն, եւ զաւակ նոցին զՄանուկն, զԽաւջայբաղշն, եւ զկողակիցն իւր զՇահ-Մէլիք, եւ զաւակաց նոցին Շամսին, եւ Գուռզադնին: Այլ եւ խաւջայ Ալեքսիանոսին, եւ կենակցին Խանզադային, եւ զաւակին Սէթին, եւ քուերն Շահփաշին, եւ փեսայ Վարդերեսին … զՏղապարոն … եւ մեծ պապուն եւ մեծ մաւրն Մեծ-Խաթունին, եւ Դովլաթին, եւ Աղութ-Մէլիքին, եւ Ամիրբէկին, եւ Գրիգորին …:

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

ԱՑԹ, էջ 72, Թաւրիզ, Բերդաթաղի ս. Աստուածածին եկեղեցի

 

Գրիչ Աբրահամ եպիսկոպոս Մսրի

Վայր` Դավրէզ

 

Ո՜վ դասք քահանայից, յորժամ ընթեռնուք զսուրբ աւետ[ար]անըս յիշեցէք ի սուրբ աղաւթս ձեր զանարժան զսուտանուն եպիսկոպոս Երուսաղէմա զտէր Աբրահամ Մսրցին, որ հանդիպեցայ ի Դավրէզ, ի թուին Հայոց ՄԵծաց ՊՂԳ (1444) յաւգոստոս Է (7): Զյիշողքս Քրիստոս յիշէ:

 

ՍԱՂՄՈՍ

«Հանդէս Հայերէն ուսումնասիրութեան», 1929, էջ 137-181

 

Ընթերցող Սիմոն Վանեցի

 

Այս սաղմոս կարդացի ես` բնիկ Վանեցի Աբիսողոմի որդի Սիմոնս որ վաթսուն ամեայ էի, թվին Հայոց ՊՂԳ (1444): Ով որ կարդայ` գրողին եւ կարդացողին ողորմի տայ, ամէն:

 

ԼՈՒԾՄՈՒՆՔ ՊԱՐԱՊՄԱՆՑ ԳՐՈՑ, ԳՐԻԳՈՐԻ ՏԱԹԵՒԱՑՒՈՅ

Վիեն. 151, Տաշ. Ցուց., էջ 455

 

Գրիչ Խաչատուր

 

Կիւրղի ասացեալ ընդդէմ երկաբնակաց, զոր եւ արարեալ է զվերլուծութիւնս զայս Գրիգորի քաջ հռետորի եւ տիեզերահռչակ վարդապետի, ի խնդրոյ Գէորգեա քաջ փաղերաին եւ մեծ րաբունոյն: Եւ գրեցաւ սա ձեռամբ իմով` անարժան եւ սուտանուն աբեղաի Խաչատրի, ի թվականութեան Հայոց ԸՃՂԳ (1444):

Արդ, աղաչեմ զամենեսեան, որք հանդիպիք սմա ընթերցմամբ կամ գաղափարելով` յիշեսջիք զյիշմանն արժանին զրաբունեաց պետն` զշնորհալին եւ զերախտաւորն իմ եւ զամենայն բարութեանց կամեցողն` զվարժապետն իմ զԱւետիք քաջ հռետորն, որ զօրինակն շնորհեաց: Նաեւ զթշուառ ոգիս` զեղկելի գծողս, եւ զծնօղսն իմ, եւ խնդրեսջիք զողորմութիւն …:

 

ՔԱՐՈԶԳԻՐՔ ԳՐԻԳՈՐԻ ՏԱԹԵՒԱՑՒՈՅ

Ղ. Գարտաշեան, «Գահիրէի հայ. առաջնորդարան», Ա, էջ 86-87

 

Հեղինակ`

Վայր`

 

Քրիստոս աստուած ողորմեա Կիրակոս վարդապետին եւ թող զմեղք նորին` զմասս չունին եւ զներելին: Բարեխօսութեամբ սուրբ Աստուածածնի եւ կենսաբեր սուրբ Խաչին եւ Յովհաննու կարապետին եւ սրբոյն Ստեփաննոսի նախավկային եւ սրբոյն Գրիգորի լուսաւորչին եւ ամենայն սրբոց գնդին ողորմեսցիս Կիրակոսին, ամէն:

Թվ. ՊՂԳ (1444):

 

ԱՒԵՏԱՐԱՆ

Երեւան 7734

 

Հետ. գնող` Թադէոս

 

  Արդ, ես յետինս ի յամենայնի` ստացող սուրբ Աւետարանիս Թադէոս, որ ի բազում ժամանակաց սայ ի ձեռս այլոց  անկեալ էր ու մեր հայրական յիշատակ էր: Մեք այլ զմեր հոգոյ բաժին զամէն խարջեցաք, զմեր հայրական յիշատակն` Աւետարանս առաք բազում աշխատութեան յիշատակ կրկին մեզ, եւ ծնողաց մերոց` հաւր իմոյ Կարապետին եւ մաւր իմ Թաւվերէժ-Մալիքին, եւ հաւրեղբաւրն Վարդանա, որ մականուն Ճաւիկ կոչեցեալ, եւ եղբաւրն Պալիկին, եւ հաւրնքուրոչ իմ Սուրաթին, եւ քուվերաց իմ Սալ-Մելիքին եւ Սաւա-Մելիքին եւ Ազիզ-Մելիքին, եւ կենակցին իմ Իկդիշին, եւ զաւակին իմ Առաքելին, եւ դստերն իմ Բեկիխաթունին, եւ հարսին իմ Թաւվերէժ-Մելիքին, եւ զաւակաց սորայ` Հայրապետին եւ Բէկլարին եւ ՍուրաթԽաթունին, եւ ամենայն արեան մերձաւորաց մերոց: Եւ յիշողացդ եւ յիշեցելոցն առհասարակ ողորմեսցի տէր աստուած, ամէն:

Ընդ նմին յիշեցէք եւ զհայրազատ եղբայրն իմ Անոչ, որ փոխեցեալն է առ Քրիստոս: Թվիս Հայոց ՊՂԳ. (1444):

Աստուած ողորմի Գուզումին, որ բազում աշխատանք քաշեց հետ սուրբ Աւետարանիս: