Հայերէն Յիշատակարաններ

       1397
      
       ՀԱՐՑՄԱՆՑ ԳԻՐՔ ԳՐԻԳՈՐԻ ՏԱԹԵՒԱՑՒՈՅ
      
       Երեւան 915
      
       Հեղինակ` Գրիգոր Տաթեւացի
      
       վայր ` Տաթեւ
      
       Արդ, ես` վերջինս ի ծնունդս եկեղեցոյ եւ տրուպս բանասիրաց Գրիգոր պիտակ անուն խնդրաւղ բանին, բացայայտեցի զբանս հարցմանցս ի լուսաւոր բանից վարդապետաց եկեղեցոյ, ի խնդրոյ ումեմն բանասիրի Ատոմի ուղղափառի, որ ի վաղուց հետէ թախանձէր: Եւ ես` վասն իմոյ տկարութեանս եւ ժամանակիս վրդովման, զխնդիրն յապաղէի: Եւ ապա ի սէր եւ յանձուկ ժտելոյ նորին, ապաստանեալ ի նայն, որ զաւրացոյց զտկարս, ձեռն ի գործ արկեալ աւարտեցի բազում միջոցաւ եւ փախըստեամբ ի տեղից, եւ մեծ ջ անիւ փութացեալ:
      
       Որ եւ ոչ ժամանեաց ի կատար բանիս վերոյասացեալ խնդրողն, այլ ի հասարակ գրոյս ` հասարակեաց եւ նա զկեանս առաւրեա, հասեալ ի գանձն իմաստից եւ յաղբերն գիտութեանց, որոյ յիշատակն աւրհնութեամբ եղիցի , ամէն:
      
       Արդ, եղեւ զրաւ բանիս ի շրջագայութեան Հայկազեան տումարիս ՊԽԶ. (1397) թուի, ընդ հովանեաւ երկնահանգէտ մեծարգոյ ուխտի Սիւնեաց նահանգի, առաքելական աթոռոյ սուրբ առաքելոյս եւ այլ շրջակայ հրեշտակաբնակ սուրբ մենաստանաց, որոց խնամօքն ամրացեալ փրկեսցուք յամենայն փորձութեանց , ամէն:
      
       Իսկ լուծումն հարցմանցս այսոցիկ ոչ ամենեւին աւտարաձայն աւելորդ խուզեալ եւ ոչ գեղջուկ իմն յաշխարհական խաւսից յարմարեալ: Այլ զպիտանիս եկեղեցոյ եւ վարդապետաց ոգեշահ խնդիր հաւատոյ միայն հոգ տարեալ ուղղակի ճշմարտութեան եւ անըստգիւտ իմացման, բովանդակեալ ոչ զամենայն, որ ամենեցունց է գիտելի, այլ բանս բա զումս, որ բազմաց է պիտանի եւ խնդրելի: Արդ, է ինչ սմա հաւաքեալ ի լուսաւոր բանից վարդապետաց սրբոց ըստ գրոյն կամ իմացուածոյն. եւ է ինչ ի ներգործութեանց հոգոյն աստուծոյ շնորհեաց, որ ծածկէ յիմաստնոց եւ յայտնէ տղայոց, եւ յիւրաքանչիւր ժամանակս ըստ կամաց իւրոց. եւ թէ այս եւ թէ այն:
      
       Դու ընկալ զխնդիրդ մտաց առանց ամենայն երկբայութեանց, իբր ի
      
       միոյ կենե || ղուտ աղբերէ կենաց ուռճալրացեալ եւ պտղաւետեալ ի փառս եւ ի գովեստ նորին տընկագործի եւ առաջնորդի: Զոր եւ ես զաւրէն մշակաց բազմահաւաք պտղոց , կամ փունջ մի անուշահոտ բազմերանգ ծաղկանց, կամ չնչին թռչնոյ զխորիսխ մեղու,
      
       կամ որպէս լոմայս այրոյն, տառապեալ գոյիւ աղերս ընծայեցի ի գանձանակ ճոխութեան ձերդ մեծութեան` իմաստասէր եւ ճշմարտասէր եկեղեցեացդ Հայաստանեայց եւ ընթերցասէր մտաց, որ եւ աղաչեմ զբարեմիտ հանդիպօղս եղբայրական սիրով հաւանել, զպակասն լնուլ եւ զաւելիսն կշռել, եւ պիտանեա ցն փառս վերընծայել այնմ,
      
       որ փառաւորերալն է ի պարգեւս իւր, իսկ զանպիտանս` ներել մերոյ փոքրընկալ անաւթոյ եւ դանդաղկոտ փութոյ:
      
       Դարձեալ, երես անկեալ արտասուալիր դիմաւք հողս եւ փոշի սուրբ գարշապարաց ձերոց, աղերսեմ ի խորոց սրտէ զհարազատգութ հարց եւ եղբարց մեր հոգեւորաց, զի կաթ մի արտասուաց ի կաթիլ դուլէ ձերդ մաղթանաց ցաւղեսցէ ի գերեզման հոգոց իմ տառապանաց եւ լուասցէ զբազմաշարաւ զազրեցեալ ոսկերս մեղաւք մեռելոյս: Զի թերեւս վասն ձեր սիրալիր մաղթանացդ գտայց ողորմութի ւն յամէնողորմ փրկչէն մերմէ: Այլ եւ վարժապետին իմոյ եւ մեծ հռետորի Հայոց Յոհաննու Որոտնեցոյ եղիցի ի սմա յիշատակ մաղթանաց մասին աւրհնութեանց եւ վիճակի ժառանգութեան` սրբոցն ի լոյս, զի նա ծնաւ զմեզ ըստ բանին, բազմաջան երկաւք կրթիլ ի մամուլս վարժարանի եւ ի յոյսն կենդանի, որ եւ ձեզ յիշողացդ եւ մեզ յուսողացս, առհասարակ, ողորմեսցի բարերար եւ բազումողորմ մարդասէրն աստուած եւ տէր մեր Յիսուս Քրիստոս , ամէն:
      
       Այլ եւ զերջանիկ գաղափարաւղսդ մաղթեմ, որք ընդաւրինակէք զգիրս Հարցմանցս այսոցիկ, գրել եւ զսակաւ յիշատակս այսոցիկ, որպէս եւ դուք լիցիք գրեալ ի գիրն կենաց , ամէն:
      
       Գրեսցի եւ յայսմ տեղւոջ հարցմունք Գէորգեա վասն բազում վկայութեանց, որ առեալ է ի գիրս յայս, զի անտարակոյս լիցի: Են ամենայն հարցմունքդ չորեքտասան գլուխ, որպէս յայտ է ի կարգիտ:
      
       ԱՒԵՏԱՐԱՆ
      
       Երեւան 7629
      
       Գրիչ ` Ռստակէս
      
       վայր` Հիզան քաղաք
      
       ... Եւ արդ, ես` Մարտիրոս, յետինս եւ անպիտանս յորդիս եկեղեցոյ ցանգացող եղէ աստուածախաւս եւ աւետաբեր սուրբ աւետարանիս եւ ետու գրել զսայ յիշատակ հոգւոյ իմոյ եւ եղբաւրն իմոյ Կիրակոսին, որ գնաց, որ քարգործ բերէր, որ զեկեղեցին շինէաք, եւ ի Կար[ա՞ղ]ի սարն աւազակ քն ի վերա անգեալ` անմեղութեամբ եւ պատրանաւք ըմբռնեալ, եւ իբր նման անմեղին Աբելի եւ Յովաննու Մկըրտչին եւ Ստեփանոսի Նախավկաին մարտիրոսական պսակաւ ներկեալ արեամբն իւրով` պսակեցին դառն տանջանաւք, որ եւ վայրքն ծաղկաւէտ առոգեալ էր կարմիր արեամբ իւրով, եւ իւր գեղեցիկ մանկութեան հասակն իբրեւ զվարդս պայծառ հարեալ ի կարկտէ եւ թափեալ յոստոյ. եւ մնացաք ի ճանապարհսն նորա հաելով, եթէ գայցէ բերելով ընդ իւր զշինաւղ եկեղեցոյն: Եւ մեք ոչ գիտէաք եթէ նա յայնպիսի դառն չարչարանս մատնեալ էր: Եւ մանուկն այն Կիրակոս ածէր զակն իւր աստ եւ անտ եթէ ոք յեղբարցն եւ կամ յազգականացն եւ յ[ը]նդանեացն երեւէր եւ հասանէր իւր յաւգնական , եւ
      
       ոչ էր, եւ ոչ եւս երեւէր: || Եւ ապա լցեալ զակն արտասուաւք աղա-
      
       ղակէր` Քրիստոս աստուած, համարեա զմահ իմ ընդ մահուան մարտիրոսացն, եւ առեալ զհողն խաչաձեւ արկանէր ի բերանն, եւ ապա տայր զինքն իբրեւ զոչխար ի զենումն: Եւ մեք գնացաք եւ գտաք ի քարանձաւք լերինն անփոփեալ խոռոչս ձորոց, առեալ բերաք ի տուն ||| զաւետարանս յիշատակ Կիրակոսին եւ կենակցին իւրոյ Մռջանին, նաեւ ծնաւղացն, հաւրն իւրոյ` Ծերի, եւ մաւրն իւրոյ` Քաֆուրի, եւ եղբարցն` Մարտիրոսին, Յովաննիսին եւ Եղեւոնին |||, եւ այլոցն ամենայնի , առհասարակ:
      
       ... Եւ արդ, գրեցաւ սուրբ աւետարանս այս ձեռամբ մեղապարտ Ռստակէս անիմաստ եւ ախմար գրչի, յընդիր եւ ի ստոյգ աւրինակէ Աղեթընցո, ի Յովաննէս փիլիսոփայէ գրեալ, կենաւք եւ տառապանաւք եւ բազում պանդխտութեամբ: Ի մեծ թուիս, ի յեղանական շրջագայութեան արեգականն ստորիջիւք երկնաչու ճանապարհաւ յերկնից յերկիր հաելով, ըստ արարչութեանցն չափեալ յելանելոյն Ադամա ի դրախտէն մինչեւ ցայս աւր ամք ՑՊԻԴ. (6 824), իսկ ի Հայկազան թուականիս ՊԽԶ. (1397), ի քաղաքիս Հիզան, ընդ հովանեաւ սուրբ աստուածածնի եւ սուրբ զաւրավարացն Սարգսի եւ Գէորգայ, ի հայրապետութիւնն Կիլիկեցւոց տեառն տէր Կարապետին, եւ ի մերոյ հայրապետու[թեանս Աղ]թ [ամ]ար[այ ||| Զաքար[իայի ||| եւ իշխան ոչ գոյ մեր, զի անտէրունչ շրջէաք: եւ կայսեր ||| ղութիւն ազգին նետողաց Թամուր խանին, ի թշուառ եւ ի չար ժամանակի, յոր էառ զԲաբելոն, զ[Դ՞]կլադ, եւ զԵդեսիա, եւ զՌա ... ղէն, եւ զՄերդին, եւ զԱմիթ, եւ զամուրսն Աւընկու, եւ զամենեսեան ի սուր սուսերի մաշեաց եւ հրո[վ այր]եաց եւ զ որ գերի վարեաց, եւ յորում է արդարութիւն յամենայն ուրեք նուազեալ եւ անիրաւութիւն յամենայն կողմանց զաւրացեալ, որ եւ յայս` առ ի բազում նեղութիւն եւ չարչարանք կրեցին եկեղեցիք եւ մանկունք նոցին ի հնարից այլասեռից. զոր տէր աստուած յետս ընդդէմ դարձուցանէ եւ կործանեսցէ զնոսա եւ զչարութիւն նոցա |||
      
       ԺՈՂՈՎԱԾՈՒ ՃԱՌԻՑ
      
       Վենետ. 315 Ցուց. Բ . էջ` 1284-1285
      
       գրիչ ` Ներսէս
      
       վայր` Գամաղիէլի վանք
      
       ... Եւ արդ, ես` Ասատ միայնակեացս, ետու գրել զգիրքս զայս յիշատակ հոգոյ իմ եւ ծնաւղաց իմոց: Եւ արդ, գրեցաւ սայ` ձեռամբ Ներսիսի մեղապարտ ծառայի, անիմաստ եւ տխմար գրչի, որ եւ աղա-
      
       չեմ զհանդիպողքս գրոցս` յիշել յաղաւթս ձեր, եւ անմեղադիր լինել, զի անընդել գոլով յարւեստ գրչութեան եւ բազում մեղաց ցնորիւք պաշարեալ, այլ ըստ կարի մերում, զոր պարգեւեաց մեզ մարդասէր հոգին, աշխատ ասիրեալ իմ ի սմայ` գրեցի անարժան ձեռաւքս: Ի մեծ թուիս ... յելանելոյն Ադամայ` մինչեւ ցայսր ամք ՑՌՈ. (6600), իսկ ի Հայոց թուականիս ՊԽԶ. (1397), ի վանքս Գամաղիէլ կոչեցեալ, ի հայրապետութեանն Կիլիկեցոց տէր Կարապետին, եւ ի մեր հայրապետութեան Աղթամարայ տէր Դաւթի, եւ ի թագաւորութեանն այլասեռից Թամուր-Լանգին, զոր տէր աստուած բարձցէ [զթագաւ]որութիւն նորա [եւ խորա]սոյզ արա[սցէ ], եւ ... փրկեսցէ զմեզ, [ի ] նեղչաց մերոց, [որպէս զԻսրայէլ ] ի ձեռաց Փարաւոնի: Եւ աջն ան[մահ]ին եւ բազուկ հզաւր թագաւորին անսասանելի պահեսցէ զաթոռ թագաւորական եւ հայրապետական, զի ի յիշել զանուն սոցայ` սասանել սաքրին, եւ ոչ եւս երեւին թշնամիք ճշմարտութեանն...:
      
       ՄԱՏԵԱՆ ՈՂԲԵՐԳՈՒԹԵԱՆ ԳՐԻԳՈՐԻ ՆԱՐԵԿԱՑՒՈՅ
      
       Սրուանձտ. Թորոս Աղբար, Բ. էջ 385-386 (Արզնի Բարձրահաեաց
      
       սբ. Աստուածածնի վանք)
      
       Վայր ` Սանահին
      
       Գրեալ ի Լոռու գաւառի, ի գերահռչակ սուրբ ուխտն Սանահին, ի դրան սուրբ Աստուածածնի եւ սուրբ Կաթողիկէի, ի թուաբերութեան ամանակիս Աբեթական մեծ տումարիս ՊԽԶ. (1297), յանիշխանութեան աշխարհիս...
      
       ԱՒԵՏԱՐԱՆ
      
       Փիրղ. Նօտարք Հայոց, էջ 9-10 (ի Կարնոյ եկեղեցի)
      
       Կազմող ` Յովանէս
      
       վայր` Գուգարաց վանք
      
       ... Թվ. ՊԽԶ. (1397) բերաւ սա ի Կիլիկիոյ գաւառէն ի յաստուածապահ դաղեակէն, որ կոչի Մըլեվոն, ձեռամբ Յովանէս նուիրակիս, եւ կազմեցաւ ի սուրբ անապատս, որ կոչի Գուգարաց վանք, ընդ հովանեաւ սուրբ Յովհաննու Մկրտչին եւ մօր լուսոյ սուրբ Աստուածածնին, աղաչեմ զի եւ սպասաւորք սուրբ անապատիս` զՍերովբ կրօնաւորն, եւ զՄկրտիչ կրօնաւորն, եւ զԿարապետ հարպետն, եւ զայլս յիշեցէք առ Քրիստոս:
      
       ԱՒԵՏԱՐԱՆ
      
       Սեբաստիա, Ս. Նշան, համար 65, ՀԱ. 1926 թ ., էջ 45-46
      
       Ստացող ` Վարդան
      
       վայր ` Եզնկայ
      
       ա
      
       Արդ, աղաչեմ ամենեսեան, որք կարդայք կամ աւրինակէք զսուրբ աւետարանս, յիշեցէք եւ մեղաց թողութիւն հայցեցէք Վարդան քահանայի, եւ ծնողաց սորա Խոսրովի, եւ կենակցի իւրոյ Մամախաթունի, եւ դեռաբուսիկ որդւոյ իւրոյ Պրոխորոնի : Յիշեցէք զկենակիցն Նիկողոսի, ամէն, ի սուրբ աղաւթս ձեր, եւ աստուած զձեզ յիշէ յիւր սուրբ արքայութիւնն, ամէն: Գրեցաւ վերոյգիրս ձեռամբ Վարդան քահանայի, թվ . ՊԽԶ. (1397):
      
       Գրիչ ` Մխիթար
      
       բ
      
       Արդ, գրեցաւ յիշատակարանս ի ժյԵզնկայս, ի յանուն Վարդան քահանայի, որ ստացաւ զսա ի յարդար ընչից իւրոց, յիշատակ իւր, եւ ծնողաց իւրոց փոխեցելոցն ի Քրիստոս, Լուս երիցու, եւ Մկրտիչ իրիցու, եւ միւս Վարդան երիցու, եւ այլ ամենայն արեան մերձաւորաց իւրոց, մաւր իւրոյ Զապելին, եւ մաւրքուրին Մամատիկնա, եւ եղբաւրն Նիկողայոսի, եւ զաւակի իմոյ Մկրտիչ սարկաւագի, եւ եղբաւրորդւոյ Յակոբի, եւ Դաւթին, որ յաւետարանիս վերագինս աւգնական եղեւ, եւ երիցու կնոջն Հատիին , եւ իւր մաւրն Քուրխաթունին, եւ պապուն Յովանիսին, եւ իւր հաւրն Գիշուկին, եւ եղբաւրն Կարապետին, եւս առաւել Մխթալին, որ աւգնական եղեւ ի գինս...:
      
       Եւ արդ, գրեցաւ վերոյգիրս ի սուրբ աւետարան ձեռամբ անարժան երիցու Մխիթարի, թվ. ՊԽԶ. (1397), յունիս ամսոյ Բ. (2):
      
       «ՅԻՍՈՒՍ ՈՐԴԻ » ԵՒ ՍԱՀՄԱՆՔ ՀԱՒԱՏՈՅ
      
       ՆԵՐՍԻՍԻ ՇՆՈՐՀԱԼՒՈՅ
      
       Երեւան 1555
      
       Վայր ` Երուսաղէմ
      
       ... Արդ, սկսեալ եղեւ սուրբ գիրքս, որ է Յիսուս որդի եւ Հաւատոյ Արմատ, առաջնորդութեամբ հոգւոյն սրբոյ, ի սուրբ քաղաքս Երուսաղէմ, ընդ հովանեաւ սուրբ հրեշտակապետացս, եւ աստ կատարեցաւ:
      
       Արդ, աղաչեմ զաղօթասէր եղբարքդ եւ զուսումնասէր || մանկունքդ սրբոյ Սիոնի, զի յընթեռնուլն ձեր զսուրբ գիրքս յիշեսջիք ի մաքուր աղաւթս զերախտաւորք սուրբ գրոցս, եւ աստուած զձեզ յիշեսցէ ի խնամս ողորմութեան իւրոյ , ամմէն:
      
       Գրեցաւ սուրբ գիրքս ի թվիս Հայոց ՊԽԶ. (1397), ի յօգոստոս ամսոյ ԻԲ. (22), եւ փառք տեառն աստուծոյ իմոյ: