Մայր դիւան Մխիթարեանց Վենետկոյ ի Ս. Ղազար

ՊԱՏՄԱԿԱՆ ու հետաքրքրական թուղթերու անտիպ շարքը ` զոր հրատարակել կը սկսինք ` անշուշտ հաճելի ընդունելութիւն մը պիտի գտնէ մեր ընթերցասիրաց կողմանէ , նկատելով անոր բազմազան օգուտները ` որ կրնան յառաջ գալ ու լուսաբանել թերեւս մութ կէտերը ` ազգային ընդհանուր կամ մատենական պատմութեան մեջ:
       Կը դնենք նախ նամակ մը , գրուած` 1707ին եւ ուղղուած առ մեր Եր . Հայրը Մխիթար Աբբայ . նամակագրին ստորագրութիւնն է «Վարդան Արքեպս . Լէօպօլսի », այսպէս ` առանց մականուան . կ՚ուղղէ իր աքսորավայրէն »: Յայտնի է որ Յունանեանն է , որ վարած է Լէօպօլսի թեմը 1681էն մինչեւ իր մահը , այսինքն մինչեւ 1715: Ըստ կարելւոյն ամփոփ ծանօթութիւն մը տալու համար Մխիթար Աբբայի հետ թղթակցող այդ բարձրաստիճան Եկեղեցականին վրայ ` հետեւեալ գլխաւոր ժամանակագրական տեղեկութիւնները կը քաղենք զանազան աղբիւրներէ:
       Հ . Ալիշանի Կամենիցին մէջ կը գտնենք:
       «Վարդանս այս էր որդի Յունանու քահանայի, ուստի Յունանեան կոչեցաւ, «ի Ճազու գեղջէն մերձ Թօխաթու. էր ճարտար գրագիր, ուշիմ եւ հմուտ բառիցն «Հայոց: Երթեալ յԷջմիածին, եւ անտի ընդ նուիրակի գալ ի Լեհաստան. ուր զբարեկամութիւն եւ զուղղափառութիւն Հայոց տեսեալ մտանէ ի Դպրատունն Հայոց, ուստի զկնի ուսանելոյն ինչ լատիներէն` գնալ ի Հռովմ. եւ ի դպրատանն Ուրբանեան ուսեալ կատարելապէս զլատին լեզու, թարգմանէ (զԱռաջնորդ ) յերկինս , յամի Տեառն 1671. տպի եաղացիկ ոճով, բայց խրթին եւ նոր բառիւք :
       «Զկնի արքեպիսկոպոսին Նիկողայոսի` ոչ շատ յամեցեալ եւ ինքնին Հռովմ, դառնայ ի Լէօպօլիս բայց զի Նիկողայոս առոյգ էր եւ առողջ, առեալ զհրաման ի Ս . Ժողովոյն երթայ ի Հայաստան քարոզելոյ աղագակ ուր ընդ ամս իբր տասն տեւէ (էջ 143): Սոյն Նիկողայոս արքեպիսկոպոսն է որ Ս. Ժողովոյն թոյլատրութեամբ յաջորդ կընտրէ եւ կը ձեռնադրէ իւր աշակերտ` զՏէր Վարդան Յովհանեան, իբր տիտղոսաւոր Եպիֆանիոյ «եւ առեալ զիշխանութիւն ի Սրբազան «Փափէն զպարգեւս զանազանս եւ զմակագրութիւն ընտանի եւ առընթերակաց Բրէլադի եւ Դավալերի Ս. Միքայէլի դառնայ ի Լէօպօլիս: Առնէ բազում ուղղութիւնս զայցարարութիւնս եկեղեցեաց, զեղբայրակցութիւն Ս. Գրիգորի Լուսաւորչին եւ զԱստուածածնին սահմանէ եւ հաստատէ ի Լէօպօլիս». (Անդ ). Յաջորդ բացատրութենէն ինքնին կը հասկցուի որ Վարդան եպիսկոպոս դարձեալ Հայաստան դարձած է , ու միայն «Լուեալ զմեսանեալն Նիկողայոսի արքեպիսկոպոսին Լեօպօլիս հնարիւք ելեալ ի Հայաստանեայց գայ ի Լեօպօլիս եւ տիրէ աթոռոյն , զոր ընդ ամս 29 կառավարէ բարի վարուք: Նոյն տարւոյն մէջ Իննովկենտիոս ԺԱ-էն կընդունի արքեպիսկոպոսութեան տիտղոս եւ եմիփորօն (էջ 144):
       Իր առաջնորդական գլխաւոր գործերէն մին պէտք է համարիլ 1689 հոկտ. 10-ին գումարած գաւառական ժողովը Լօվնի մէջ, «ու քաշվեցան կըսէ, անշուշտ եկան, ամփոփուեցան կուզէ ըսել) յամէն քաղաքէ քահանայք ուր Գեր. Նունցիուսն Գանդէլմի բրէզիտէնս կըլայ: Այս ժողովքին մէջ արարին, որ Պատարագատետր սրբագրվի ու տպվի ի Հռօմ, եւ Տօնացոյցն այլ, եւ ուրիշ բաներ. եւ այսպէս խրկեցին զասոնք ի Հռօմ. ու խնդրեցին զՍուրբ Ժողովն, որ զՏէր Աստուածատուր եպիսկոպոսն ձէնէ [այսինքն ձայնէ] ի Հռօմ, սրբագրէ զայս գրքերս, ու տպել տայ» (էջ 129) : Քիչ մը վայրը յուսախաբութիւնը կը կարդանք. «Աստուածատուր եպիսկոպոսն յայս «տարի եկաւ ի Հռօմ, մնաց ի հոն 8 տարի. դարձաւ ի Լօվն 1698ին. չի կարցաւ «իր մ'ալ հաստատելու զէրամ, սուրբ Ժողովքն չուզաց փոփոխութիւն անելու «վասն արեւելեան Հայերուն, որ ալիժօվ չխռուին, ու ալիժօվ, զի Բադէր Պօնէզանայ Բրէքէֆդն (ինչպէս որ լսեմ ամ. ) զամեն այն բան կ՚աւիրէր»:
       Իր վերջին տարիներու գործունէութեան մասին յիշատակագիրը կ՚ըսէ:
       1698ին «Աստուածատուր եպիսկոպոսն յայս տարի ի Հռօմայ դարձաւ, ի Լօվն, «սուրբ Ժողովին հրամանաւն գօատիւդօր (օգնական ) ու սուգցէսօր (յաջորդ ) արքեպիսկոպոսութեան Լօվայ. զէրամ Վարդան արքեպիսկոպոսն շատ սուբլիքօվադ արավ, պատճառ դնելով զիրէն ծերութիւնն ու զտկարութիւնն: Բայց շիտակն ասելով, ինքն` օտար երկրի ըլլալով, ու զամենայն բան Բադերնէրուն (լատին կրօնաւորք ) խրերովն անելով, շատ անգամ զժողովրդին սիրտն ազրեց. յետքը ոչ ժողովուրդն, ոչ խահանայք աէպ (պատիւ, յարգանք ) չէին դնել. ասոր համար հնարքով զԱստուածատուր եպիսւոպոսն ի հոս եբեր, եւ զամենայն իշխանութիւնն ձեռքն եդիր. զարտ (զատ, բացի ) զիրէն աթոռն ու զարհիեպիսկոպոսութեան «դիդուլն (titre) (էջ 130)»:
       Յատկապէս կ՚ընծայուի Վարդան արքեպիսկոպոսին Քաջալերական թուղթ մը առ Եւդոկիացիս ուղղուած, որմէ Հ. Ալիշան կը քաղէ իր «Կամենից»ին մեջ ժամանակագրական դէպքերն ու ազգային եկեղեցական անցուդարձը, յորս էն գլխաւորն է որ 1626ին Մելքիսէթ Էջմիածնի կաթողիկոսը Լէօպօլիս կ՚երթայ, ըստ ժամանակագրին` անկից Հռովմ անցնելու դիտումով: Այս միտքը չի յիշուիր Առաքել Դաւրիժեցւոյ Պատմութեան մէջ: Սա կաթողիկոսին քաղքէ քաղաք շրջելուն պատճառ կը դնէ` հակառակորդներուն եւ պարտատէրներուն երեսէն խուսափիլ, հանգիստ վայր մը գտնելու համար: Լէօպօլսոյ մէջ Մելքիսէթ անհովիւ մնացած ժողովրդեան վրայ կը ձեռնադրէ եպիսկոպոս զՆիկոլ. եւ այլն:
       Գալով «Կամենից» ի Յիշատակարաններէն միոյն` կը գտնենք 1683 թուականաւ այսպէս. «Որ ինչ ի գրքի աստ պարունակին` ժողովեցան յինէն ի զանազանից գրոց եւ ի տետրակաց հնացելոց, մինչ պանդխտանայի ի Վերին Հայս, եւ ի մի պարփակեցան եւն…: Ես (Վարդան Յունանեան) ոչ հեղինակ սորին` այլ հաւաքող միայն եմ, որպէս եւ զբազումս զայլս գրեանս ընդօրինակեցի ի Հայոց երկրէն, որք չէին աստ յերկրի Լեհաց, վասն ջատագովութեան կաթուղիկէ հաւատոյ ընդդէմ ոմանց հակառակասիրաց մերազնեայց» [ի Ս. Ղազար]: «Կամենից» էջ 197:
       Հ. Տայեան «Թուղթ քաջալերական»ը ցանկագրած ատեն աւելի պայծառօրէն հետեւեալ ամփոփ տեղեկութիւնները կը հաւաքէ, Վարդանայ կենաց եւ գործոց մասին. (տես Մայր Ցուցակ Հայ Ձեռ. Մխ. Վիեննայի. էջ 116) «Հեղինակն արդէն ինքզինք կը յայտնէ գրութեան մէջ իբրեւ արքեպիսկոպոսն Լէօպօլսոյ ԺԷ. դարուն վերջերն ու ԺԸի. սկիզբն, որ երկար ատեն ճամբորդած է Հայաստան եւն: Եւ է Վարդան Յունանեան, որուն գրութեանց վրայ հետեւեալը կը գրէ Ստեփանոս Ռոշքա իւր ժամանակագրութեան մէջ Յունանեանի մահուան առթիւ յամին 1715 (Ձեռ. 266, թղ. 427) «Վարդան Յունանեան… էր խոհեմ, խորագէտ, աղքատասէր եւ անպարապ ի գրելոյ եւ ի թարգմանելոյ, թարգմանեաց զքաթեխիզմն եւ զՔահանայապետականն հռոմեական, Կերակուր քահանայից, Աստուած[աբանութիւն?]. Պակասութիւնք Պատարագին, Ծիսարանն (մաշտոց), Գանձարան աղաւթից եւ այլն: Գրեաց յՔաջալերական թուղթն Եվդոկիացիս, որ է գիրք լի վկայութեամբ Հայոց ժողովոցն, կաթողիկոսաց եւ վարդապետաց, մինչեւ ցիւր ժամանակն: Ձեռնադրեաց եպիսկոպոս միայն զՕգսէնտիոս վարդապետն, իսկ զքահանայս բազումս, նորոգեաց զբնակարանն Արքեպիսկոպոսական, եւ այլն: Վարդան Յունանեան արքեպիսկոպոսն մեր Լէօպոլսի ամաց 81, արքեպիսկոպոսութեանն յամի 29, յունիսի 15 մեծաւ ջերմեռանդութեամբ հանգեաւ ի Քրիստոս են. »
       Ահա այս արքեպիսկոպոսն է, որուն մէկ նամակը, որ մահէն 8 տարի առաջ գրուած է, կը հրատարակենք հոս: Սակայն կանխենք հոս: Սակայն կանխենք ըսելու, թէ վնասներ ունեցած է Շուէտացիներէն` այդ կը յիշատակուի. բայց թէ այդ թուականներուն իր ի կամենից գտնուիլը Շուէտացւոց բռնութեան արդիւնքն է, ոչ մէկ տեղ չհանդիպեցանք յիշատակութեան, մինչ իր նամկը կըսէ զայս: Այդ տեսակէտով յայտնի է` իր կենաց շուրջ նոր յուսաբանուած ծանօթութիւն մէ այդ: Նամակն ուղղուած է առ Մխիթար Աբբայ` երբ դեռ նա Մեթոն էր:
       Ահաւասիկ.
       Ամենապատիւ Տեր եւ Եղբայր ի Քրիստոս
       1707 Յունվ. ի. ի Գամենից
       Զգրեալսդ Յունիսի ժե. յամի Տ[եառ]ն ՌՉԵ [1705] ընկալայ յամին Տ[եառ]ն [Ռ]ՉԳ [1706] ի փետր ժզ. եւ զի յայնժամ ոչ պատասխանեցի, աբասրել կարէին զիս առ Ամենապատուութիւն նախ անբախտն դիպուած Սվէտացւոց բռնութեանն յորմէ խուսել հարկեցայ մինչեւ զՓօսօլիայ, ուր ոչ դիւրապէս տրէին առիթք յայնժամ սուրհանդակաց. նաեւ գիրք բնականք թերութեան, տկարութեան բնածնի նուազութեան աչաց եւ այլք անդրամարտութիւնք ներքնոց եւ արտաքնոց զգայութեանց, արտագործութիւնք այսր տիոյ: Զի մի սակայն բծիւ տմարդութեան փաղաշանիցէի յանծանօթ իմոց բարուց, յօժարեցայ արդ սակաւուք պատասխանել թէ եւ անագան:
       Ի գրեցելոցդ վերաքաղեցի… զերկու ինչ: Նախ զնախանձ գովելի, եւ զգովելագոյն դիտաւորութիւն Եղբայրութեանդ, իսկ եւ դեգերեցումն կամի ամենախոհեմ եւ լի Առաքելականաւ Սիրով, զոր սկզբնաւորեալդ է նայդմ Գղեկոջ. առ ի լինել զօրավիգ ճշդութեան եւ նպաստ նորին սերեցման ի մերազնեայս աշխատասիրութեամբ Աշակերտեցելոցդ: Զորս նախապետաբար հիմնես քաջ յԱռաքինութիւնս աստուածայրականս, զի գովելաբար զարգանայցեն յոգիս եւ զարտագործութիւնս պտաւէտ Առաջադրութեանդ բարւոյ` բողբոջեսցեն եւ մարգես զնոսա, զի ամենեսին ուղղաւորիցեն ի փառս Աստուծոյ, եւ ի փրկութիւն հոգւոց մերձաւորաց, եւ ապա երկրորդաբար զգիտութիւնս իմաստից վսեմագունից ջամբգլ վարանիս նոցին. իսկապէս ճանաչելով թէ յոգիս առաքինասէրս շեշտակի ներամտեն պէսպիսեանց գիտութեանց, եւ նոյնք ինքեանք յարմարագոյնք լինին յընդունակութիւն նոցա. իսկ եւ խոկալով բարւոք, թէ գիտութիւնք Սխօլաստականք, թարց ներհմտութեան ոգեկանաց իմաստից, համեմատիցին մարմնոյ` առանց հոգւոյ, կամ Պատկերի նկարեցելոյ, որ ապացուցանէ արդեօք զնախատիպն` ըստ նիւթոյ, այլ զներգործութիւն իմն կենդանական ո'չ կարէ վարժել, նկրտիս ամենեւին. զի երկաքանչիւրն շարունակեցեալք համանգամայն յոգիս Աշակերտեցելոցդ` առնիցեն զնոսա կրկնապատիկ պատւոյ եւ հետեւապէս նոյնքանոյ պսակի` համարժանս, ըստ Առաքելոյն զգացման, որպէս զի բանիւ գիտութեան, եւ օրինակաւ Առաքինութեանց` յառաջադէմք լինիցին ժողովրդեանն Աստուծոյ: Ընտրողաբար ուրեմն նախադասես զիմաստն ոգեւոր` նիւթականին, ըստ Առածին այնմ հռչակավիպի. Առաւել ուսուցանէ վարուց բարիօրինակութիւն քան բանից վարդապետութիւն: Զայսոսիկ եւ զայլս յոգունս Առաջադրութեանդ զգացմունս ներազննելով` ոչ միայն դրուատեցի զարարդ, այլ եւ փաղակացուցի յիս նինքեան առաւել քան զսովորականն, ջերմապէս եւ անդուլ աղօթել վասն Եղբայրութեանդ, եւ Աշակերտեցելոցդ, որ եւ առնեմ իսկ ներգործապէս, զի ի զմին յամիցէք եւ օր ըստ օրէ աճիցէք ի զօրութենէ ի զօրութիւն:
       Երկրորդ` զխնդիրդ համեստ եւ Աստուածահաճոյ, զոր բաղձայ Եղբայրութիւնդ ինեւ լնանիլ, այս է, զի թարգմանիցեմ զԸնթացն Աստուածաբանական, ի վճտաբղխից աղբերաց Վարդապետացն Հռօմէականաց, որով մարթայցէ ներհմտացուցանել դիւրս ստորագրեցեալս առ լաւագոյն ընձեռումն Առաքելականի Պաշտաման: Արդարեւ խնդիր սուրբ եւ ամենագովելի, բայց անհանգէտ իմոցս ուսոց` բեռն, Նախ, զի իրականութիւնդ այդ, պահանջէ զգիտութիւն եւ զծանօթութիւն մեծ երկոցունց լեզուաց, զոր ես չունիմ բաւականապէս: Երկ. զառողջութիւն եւ զամբողջութիւն, որք այժմ ոչ գտանին յիս, գոլով իմ արդ պակասեցեալ յուժոյ եւ ի լուսոյ, եւ գրեթէ ծիւրեցեալ ի ծերութենէ եւ գործարանքս անպիտանացեալք. խնդրելի է ուրեմն ի գիտնագունից եւ մանկագունից քան զիս: Այլ ընդէ՞ր եւ այս, ո՞չ ապաքէն իմաստասիրութիւն եւ Աստուածաբանութիւն Հրեշտակականի Վարդապետին Ագուինացւոյ վաղ ուրեմն թարգմանեցեալք գտանին այժմ ի մէջ Ուղղափառացն Ճահկեցւոց: Խնդրեսցէ Եղբայրութիւնդ ի նոցանէ եւ նոքա (որպէս ենթադրեմ, չեմ զլանալոցք, մանաւանդ մինչ լսիցեն հանդերձեալ գոլ տպագրութեամբ ի լոյս ածիլ, որպէս խոստանասդ: Գտանի առ իս ընդօրինակեցեալ Բնաբանութիւն, այսինքն Ֆիզիքա, մասն ինչ ի Կղէմայ, բարւոյ յիշատակի Վարդապետէն, եւ մասն յԱլիօղէ արարեցելոցն. եթէ յօժարիցի Եղբայրութիւնդ` յղեցից, յորժամ դարձայց յաքսորանաց աստի ի Լէօպօլիս…
       Մնամ խոնարհագունեղ ծառայ Վարդան Արքեպ. Լէօպօլսոյ: